ضرورت خروج دولت از انفعال در مقابل شبکه های اجتماعی

به گزارش خبرگزاری تسنیم، فضای مجازی از نظر گونه ها و اقسام نیروهای معارض فعّال در آن، خصوصیت «موزائیکی» و «چندپاره» دارد؛ یعنی چنین نیست که یک گفتمان «واحد» و «یکپارچه»، هویت فکری و معرفتی این نیروها را پدید آورده باشد، بلکه با وجود برخورداری نیروهای پیش گفته از برخی اشتراک ها، پاره ای افتراق ها موجب شکل گیری «تکثر و تعدّد گفتمانی» در فضای مجازی شده است.

کلمات و تصاویری که در فضای مجازی از سوی نیروهای معارض، ساخته و پرداخته می شوند، بر گونه هایی از «سبک زندگی» دلالت دارند که در ماهیت، سکولار هستند و همچنان «تولید» و «بازتولید» می شوند و پس از آن، به وسیله بسیاری از مخاطبان ایرانی فضای مجازی، «مصرف» می شوند؛ البته سبک زندگی سکولار، در پهنه فضای مجازی محدود نمی ماند، بلکه به تدریج، به «فضای واقعی» نیز سرایت می یابد و رفتارهای «عیان» و «عینیِ» بی ثبات کننده، در عرصه های سیاسی یا فرهنگی پدید می آورد.
اغلب مطالعات و پژوهش های کمّی صورت گرفته در زمینه میزان استفاده ایرانیان از فضای مجازی نشان می دهد که «وابستگی به فضای مجازی» به شدّت در حال افزایش است و اکنون نیز، میانگین عمومی استفاده از فضای مجازی، بالاست.
از آن جا که بخش های وسیعی از جامعه کنونی ایران به فضای مجازی دسترسی دارند و هم چنین در آن به فعالیت و تحرّک می پردازند، وضعیت موجود در فضای مجازی می تواند «نمایانگر» و «معرِّفِ» اوصاف و مختصات فضای واقعیِ جامعه ایران باشد و حتی «لایه های پنهان و نامکشوف» آن را روایت کند.
جامعه ما، به ویژه در سال های اخیر، بسیار مستعد شکل گیری «وضعیت اجتماعی فتنه گون» بوده است؛ زیرا متأسفانه فتنه های پیشین، خاموش و منحل نشده و همچون آتش در زیر خاکستر، در انتظار موقعیت هایی به  سر می برند که شعله ور شوند و عرصه عمومی را متلاطم و متشنج کنند؛ بنابراین همچنان این احتمال قوّی وجود دارد که نیروهای معارض در موقعیت های حساس و ویژه، از «قابلیت ها» و «ظرفیت ها» ی این فضا در راستای «تولید» و یا «تشدید» فتنه اجتماعی بهره برداری کنند.
گفتمان های «معارض» انقلاب اسلامی در فضای مجازی کدام هستند؟ چه اهدافی را دنبال می کنند؟ استراتژی های آن ها برای جذب مخاطب چیست؟ دامنه تأثیرگذاری آن ها چه میزان است؟ در این نوشتار مروری گذرا بر این گفتمان های معارض در فضای مجازی خواهیم داشت.
رهبر معظم انقلاب اسلامی، در حکم خویش که مربوط به تشکیل شورای عالی فضای مجازی در سال 1390 بود، دو مطالبه کلیدی را مطرح کردند که عبارت بودند از: «اشراف کامل و به روز نسبت به فضای مجازی در سطح داخلی و جهانی» از یک سو و «تصمیم گیری نسبت به نحوه ی مواجهه ی فعال و خردمندانه ی کشور با این موضوع از حیث سخت افزاری، نرم افزاری و محتوایی.»
نوشتاری که پیش رو دارید ناظر به برآوردن بخشی از مطالبه ی نخست ایشان است. در این پژوهش، سیزده گفتمان مهم و اثرگذار جبهه معارض شناسایی و تحلیل شده اند تا اشراف اجمالی و کلی از وضعیت این گفتمان ها به دست آید. این گفتمان ها عبارتند از: گفتمان براندازی، گفتمان سلطنت خواهی، گفتمان گذار به دموکراسی، گفتمان انسان مداری جهان شمول، گفتمان عدالت خواهی نومارکسیستی، گفتمان قومیت گرایی تجزیه طلب، گفتمان حقوق بشرگرایی سکولار، گفتمان فمینیستی، گفتمان مهدویت گرایی کج اندیشانه، گفتمان معنویت گرایی شریعت گریز، گفتمان سلفی گری شیعه ستیز، گفتمان اشاعه ادیان اهل کتاب و گفتمان دین ستیزی.
در طول سه دهه گذشته، از رسانه های ارتباطی گوناگون، به مثابه ابزار و وسیله مهمی برای اثرگذاری بر جامعه ایران و ایجاد تغییر ارزشی در آن استفاده شده است.
از سال های پایانی دهه 60 به بعد، «ویدئو» بحث ها و مناقشه های متعدّدی را میان صاحب نظران و تصمیم سازان فرهنگی رقم زد و در حالی که این گفت وگوها به فرجام درخور توجهی نرسید و نظریه متقن و مستحکمی در زمینه نحوه رویارویی انقلاب با آن عرضه نشد، «ماهواره» نیز از راه رسید و گرداب دیگری را فراروی ما نهاد.
اگر ویدئو تا حدّی مهارپذیر و قابل تصرّف بود، ماهواره همچون یک اسب سرکش و عصیان گر، به هیچ رو تسلیم نمی شد؛ چراکه نخست تجربه آزادسازی ویدئو، جامعه را در مصرف رسانه های خاص، حریص تر و جسورتر کرده بود و دوم ماهیت این تکنولوژی جدید چنان بود که امکان مصرف پنهان و نامحسوس آن وجود داشت.
نخبگان معرفتی و سرآمدان فرهنگی جامعه، سردرگم و در نوسان میان گراییدن به گزینه های مختلف بودند که تکنولوژی غول آسای سومی به نام «اینترنت»، تمامی محاسبه ها و سنجش های ناپخته پیشین را درهم ریخت و واقعیت رسانه ای بسیار پیچیده و تودرتویی در برابر انقلاب و جامعه ایران قرار داد.
نگاه مخاطره محور و نگران آلود نهفته در سطور بالا که نسبت به این رسانه های نوپدید بیان و اظهار شده، به این دلیل است که ما چون در گرداب تکامل تکنولوژیک رسانه ها، محتوا و مضمون فاخر و قابل عرضه ای از جهت کمّی و کیفی تولید نکرده ایم، بدیهی است که رویارویی رسانه ای و آزادسازی مبادلات و گشودن مرزها و حصارهای فرهنگی کشور، در نهایت به تخریب هویت اسلامی و انقلابی جامعه ما و در نتیجه، ایجاد شکاف ها و گسست های ارزشی - در قالب فرهنگ غیررسمی یا خُرده فرهنگ های سرکش و معارضه گر - خواهد انجامید؛ همچنان که تاکنون نیز از همین ناحیه، متحمل ضررها و گزندهای عمیقی شده ایم: وَ لاَیزَالُونَ یقَاتِلُونَکمْ حَتَّی یرُدُّوکمْ عَن دِینِکمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا؛ و آنان (کافران،) پیوسته با شما می جنگند تا اگر بتوانند، شما را از دینتان برگردانند.
غرب به واسطه این که هم ثروت هنگفتی برای سرمایه گذاری در رسانه و هم پیشینه و سابقه افزون تری از ما در ابداع و پرداخت محتوا دارد، از مزیت نسبی در این زمینه برخوردار است. اما اینک، «اینترنت» به واقع یک مسأله بسیار جدّی و تقدیرآفرین است و محتاج مطالعه و تأمّل عالمانه؛ زیرا این رسانه به سبب خصوصیت های خویش، اولاً بیش ترین اصطکاک و تماس فرهنگی جامعه ما را با غرب و جریان های معارض رقم زده؛ ثانیاً تا حدّی، قدرت مقابله سلبی را از ما ستانده است.
بر این اساس، به نظر می رسد عمده ترین و کلیدی ترین محورها و سرفصل های بحث و بررسی در این باره را می توان در دو پژوهش راهبردی گنجانید:
پژوهش اول باید ناظر به شناسایی و کشف اوصاف فضای مجازی باشد (توصیف فضای مجازی)، چنان که رهبر معظم انقلاب در بخشی از حکم تشکیل شورای عالی فضای مجازی، «اشراف کامل و به روز نسبت به فضای مجازی در سطح داخلی و جهانی» را مطالبه کرده اند.
پژوهش دوم نیز باید در پی طراحی و تعیین نحوه رویارویی ما با آن باشد (تدبیر فضای مجازی) و این مطلبی است که در حکم یاد شده نیز به آن اشاره شده است: «تصمیم گیری نسبت به نحوه مواجهه فعّال و خردمندانه کشور با این موضوع (فضای مجازی) از حیث سخت افزاری، نرم افزاری و محتوایی.»
پژوهش نخست که به توصیف و تحلیل وضعیت موجود و محقق فضای مجازی اختصاص دارد، بر پژوهش دوم، تقدّم منطقی دارد.
در این پژوهش، مقصود از «نیروهای معارض» در فضای مجازی، دولت ها، سازمان ها و گروه های سیاسی یا فرهنگی است که به ستیز، ضدیّت و مقابله با ساخت حقوقی یا حقیقی نظام جمهوری اسلامی و یا زدودن تفکر و ارزش های اسلامی از جامعه ایران می پردازند؛ بنابراین معارضه تعبیری اعم از «براندازی» (تلاش در امتداد تغییر کلیّت و اصلِ نظام سیاسی) و «استحاله» (تلاش در امتداد تغییر ماهیتِ نظام سیاسی یا جامعه) در نظر گرفته شده است.
مسأله این پژوهش عبارت است از شناسایی و تحلیل اوصاف و خصایصِ گفتمان های «نیروهای معارض» در فضای مجازی از جهات پنج گانه «ماهیّت»، «فاعلان»، «غایات»، «مخاطبان و کژکارکردها»، در نسبت با موجودیّت و اقتضائات سیاسی و فرهنگی (ایدئولوژیک) انقلاب اسلامی و جامعه پساانقلابی ایران؛ از این رو، درباره هر یک از گفتمان ها، پنج پرسش مطرح خواهد شد:
1- ماهیّت گفتمان معارض؛ چیست و چه مؤلّفه ها و مختصاتی دارد؟
2- غایات گفتمان معارض؛ چه اهداف و اغراض خُرد و کلانی را دنبال می کند؟
3- فاعلان گفتمان معارض؛ چه کسانی آن را به وجود آورده و یا راهبری مدیریتی و نظری می کنند؟
4- مخاطبان و کژکارکردهای گفتمان معارض؛ مخاطبان آن چه کسانی هستند و تا چه اندازه در جذب مخاطب، توفیق یافته است؟ در نسبت با انقلاب اسلامی و جامعه ایران، چه نقش های منفی ای را ایفا می کند و چه نتایج نامطلوبی را به جا می نهد؟
گام نخست در این زمینه، سنخ بندی (تیپ بندی) گروه ها و جریان های معارض متنوعی است که در فضای مجازی، بر ضدّ جمهوری اسلامی فعالیت می کنند؛ در غیر این صورت، امکانی برای احاطه یافتن به این فضای اقیانوس وار و هم چنین دستیابی به فهم مشخص و دقیق از آن فراهم نمی شود.
ما با سنخ بندی، در ذهن خود، به فضای مجازی نظم و ساخت می دهیم و مواجهه خود را با آن، مهندسی می کنیم.
«دیوید بل» می نویسد: «اولین مشکل این است که از کجا شروع کنیم؟)...( هیچ آغازی در وبِ به هم لینک شده و غیر خطی وجود ندارد.» (بل، 229:1389)
از میان گفتمان های معارض، چهارده گفتمان انتخاب شده اند. این گفتمان های پیش گفته، بر مبنای «شاخص ها» و «معیارها» ای که معرِّف «اهمیّت» و «برجستگی» بیش تر آن ها نسبت به سایر گفتمان های معارض هستند، انتخاب شده اند که عبارت اند از:
(الف): دامنه تأثیرگذاری و تعیین کنندگی اجتماعی و سیاسی یا قابلیت تولید تهدید و چالش؛
(ب): حضور و فعلیّت یابی در مناسبات و تعاملات اجتماعی و سیاسی؛
(ج): گستره حامیان و هواداران؛
(د): نظام یافتگی و سازمان مندی درونی؛
(ه‍): شدت و تعدّد ارجاعات و تأکیدات رسانه ها نسبت به آن ها؛
(و): ضریب معارضه جویی و کشمکش با ایدئولوژی اسلامی یا انقلاب اسلامی.
گفتمان های معارض مورد بررسی قرار گرفته در این پژوهش، به شرح زیر هستند:
اول: گفتمان «براندازی»: فاعلان و عاملان این گفتمان، «دولت های غربی» (به ویژه دولت ایالات متحده آمریکا، دولت انگلیس و هم چنین دولت رژیم صهیونیستی) هستند که از آغاز، با اصل انقلاب اسلامی - که هویت تمدّنی و اغراض سیاسی آن ها را به چالش طلبیده بود - معارضه کردند و از نظر عمق و شدّت خصومت، در رأس تمامی نیروهای معارض قرار می گیرند. غایت اصلی حاملان این گفتمان، «نفی» و «اضمحلالِ» مطلق انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی است و به کم تر از آن نیز رضایت نمی دهند.
- دال مرکزی:
عدم مشروعیّت نظام جمهوری اسلامی
- دال های پیرامونی:
1. نقض دموکراسی در نظام جمهوری اسلامی؛
2. نقض حقوق بشر در نظام جمهوری اسلامی؛
3. ناکارآمدی نظام جمهوری اسلامی؛
4. حمایت از جریان های میانه رو در ایران؛
5. سیاست هسته ای نظام جمهوری اسلامی.
دوم: گفتمان «سلطنت خواهی»: با وجود گذشت بیش از سه دهه از ساقط شدن رژیم پهلوی در اثر وقوع انقلاب اسلامی، بازماندگان این رژیم در غرب، به ویژه فرزند ارشد «محمدرضا پهلوی»، همچنان خواهان بازگشت به ایران و در دست گرفتن قدرت سیاسی هستند. به همین منظور، اقدامات گوناگون خود را متوقف نکرده و تا حدّی فعّال هستند.
- دال مرکزی:
برتری نظام سیاسی سلطنتی (پادشاهی)
- دال های پیرامونی:
1- سیاه نمایی از کارنامه نظام جمهوری اسلامی؛
2- ضرورت سرنگون سازی نظام جمهوری اسلامی؛
3- ایرانی گری و ملیّت گرایی؛
سوم: گفتمان «گذار به دموکراسی»: این گفتمان برخاسته از نظریه های متفکرانِ دگراندیش «حلقه کیان» است که در دوره پس از رحلت امام خمینی(ره)، به تدریج شکل گرفت و در نهایت، توانست با تکیه بر بدنه اجتماعی خود، «دولت اصلاحات» را به ریاست «محمد خاتمی» در سال 1376ه‍.ش شکل بدهد. بعدها و با وجود برخی اختلاف ها، جریان فکری و سیاسی متعلق به بعضی مسؤولان نظام اسلامی نیز از جهت معرفتی و ایدئولوژیک - و به دلیل پاره ای چرخش ها و دگردیسی ها - در کنار گفتمان «گذار به دموکراسی» قرار گرفت و به همراهی با آن رو آورد.
این گفتمان، دو فتنه اجتماعی پیچیده را در سال های 1378 و 1388ه‍.ش پدید آورد. فاعلان این گفتمان به دنبال تحقق «دموکراسی سکولار» در ایران هستند که اگرچه با «براندازی ساخت حقوقی» نظام جمهوری اسلامی، تلازم ندارد، ولی به «استحاله ساخت حقیقی» (ماهیت) آن می انجامد. تمامی اصحاب فتنه سال 1388ه‍.ش از قبیل مجمع روحانیون مبارز، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، جبهه مشارکت ایران اسلامی، روشنفکریِ سکولار و... در ذیل این گفتمان مستقر هستند.
- دال مرکزی:
دموکراسی خواهی سکولار
- دال های پیرامونی:
1. استبدادی بودن نظریه ولایت فقیه؛
2. مخالفت با شخص رهبر معظم انقلاب؛
3. سکولاریسم یا حداقل انگاری دین؛
4. حمایت از جنبش سبز و اصلاح طلبان؛
5. عدم التزام نظام جمهوری اسلامی به حقوق بشر؛
6. ضرورت برگزاری رفراندوم و تغییر قانون اساسی؛
7. سیاه نمایی از عملکرد نظام جمهوری اسلامی و وضعیت اجتماعی ایران.
چهارم: گفتمان «انسان مداری جهان شمول»: با وجود این که دولت نهم در انتخابات سال 1384ه‍.ش با تمرکز بر شعارها و عناصر گفتمانی متعلق به انقلاب اسلامی و امام خمینی(ره)، به درون ساختار سیاسی راه یافت، اما چندی بعد، تحولات گفتمانی و معرفتی دولت آغاز شد؛ چنان که از کلیدی ترین و اساسی ترین ایده های مقبول و پرجاذبه خود دست کشید و بر عناصر گفتمانی همچون «مکتب ایرانی»، «عشق»، «مهرورزی»، «انسان»، «انسان کامل»، «صلح»، «مدیریت جهانی» و... تکیه کرد.
دال مرکزی:
انسان مداری
- دال های پیرامونی:
1- مهدویّت و ظهور؛
2- انسان کامل؛
3- مدیریت جهان.
پنجم: گفتمان «عدالت خواهی نومارکسیستی»: از دیرینه ترین و سازمان یافته ترین جریان های سیاسی جامعه ایران در دوره پس از مشروطیّت، جریان سوسیالیستی و مارکسیستی است. اکنون سه تشکّل اصلی، این جریان را نمایندگی و راهبری می کنند: حزب توده، چریک های فدایی خلق و سازمان مجاهدین خلق ایران.
دال مرکزی:
جمهوری دموکراتیک خلق به رهبری طبقه کارگر
- دال های پیرامونی:
1. عدالت و آزادی (ضدیت با نظام سرمایه داری داخلی و خارجی)؛
2. ستیز با جمهوری اسلامی و نظام ولایت فقیه؛
3. حمایت از جنبش کارگران در ایران.
ششم: گفتمان «قومیّت گرایی تجزیه طلب»: از آنجا که جامعه ایران از لحاظ فرهنگی و اقلیمی، گروه های قومی و فرهنگی گوناگونی را شامل می شود، مستعد شکل گیری تحرّک های قومیّت گرایانه بوده است؛ از این رو، با القا و جنگ روانی بیگانگان، برخی از فعالان قومیّتی، انفکاک از نظام جمهوری اسلامی و دستیابی به استقلال سیاسی را مطالبه کرده اند.
- دال مرکزی:
قومیّت مداری (کرد، ترک، عرب و...)
- دال های پیرامونی:
1. تضییع حقوق قومیت ها در نظام جمهوری اسلامی؛
2. تجزیه طلبی سیاسی - قومیتی از حکومت مرکزی.
هفتم: گفتمان «حقوق بشرگرایی سکولار»: یکی از مفاهیمی که از سوی دولت های غربی به ابزاری برای اعمال فشار سیاسی بر ایران تبدیل شده، «حقوق بشر» است؛ چنان که در همین راستا، گروه های مختلفی تشکیل شده اند که مأموریت رصد وضعیت حقوق بشر در جامعه ایران را بر عهده دارند. این گروه های حقوق بشری که بر ضدّ نظام جمهوری اسلامی، گزارش هایی تهیه و به محافل رسمی و سیاسی غربی ارائه می کنند، در فضای مجازی نیز فعالیت دارند.
- دال مرکزی:
تقیّد به اعلامیه حقوق بشر
- دال های پیرامونی:
1. طلب حق به جای تکلیف؛
2. تضییع حقوق سیاسی و فرهنگی در نظام جمهوری اسلامی.
هشتم: گفتمان «فمینیستی»: این گفتمان، نیروهای فمینیست را در بر می گیرد که وضعیت اجتماعی ایران را از جهت حقوق زنان، تبعیض آلود می دانند و متأثر از امواج نظریه های فمینیستی در غرب، با احکام حقوقی اسلام درباره زن، مخالفت می کنند.
- دال مرکزی:
زن گرایی سکولار
- دال های پیرامونی:
1- ناعادلانه بودن قوانین اسلامی درباره زن؛
2- تضییع حقوق زن در نظام جمهوری اسلامی.
نهم: گفتمان «مهدویّت گرایی کج اندیشانه»: از سده های پیش تاکنون، همواره دیدگاه ها و گرایش های غلطی درباره مسأله مهدویّت شکل گرفته است. دو فرقه «بابیّت» و «بهائیّت» در سده اخیر، مصداق تامّ «مهدویّت گرایی کج اندیشانه» هستند که البته در این سطح متوقف نماندند، بلکه به انحراف های فکری دیگری نیز گراییدند؛ هم چنین باید از «انجمن حجتیّه» به عنوان یکی از نیروهای فعّال این گفتمان نام برد.
در سال های اخیر، «حلقه انحرافیِ» شکل گرفته در حاشیه دولت های نهم و دهم، صورت دیگری از مهدویّت گرایی کج اندیشانه را به نمایش گذاشته است.
- دال مرکزی:
کانونیّت مسأله مهدویّت
- دال های پیرامونی:
1. امام مهدی قلمداد کردن اشخاص فاسد؛
2. تعارض با روحانیت شیعه؛
3. مخالفت ورزی با تبلیغات دینی نظام جمهوری اسلامی.
دهم: گفتمان «معنویّت گرایی شریعت گریز»: در تاریخ فرهنگی جامعه ایران، وجود گروه هایی به عنوان «متصوّفه» یا «دراویش» که بخش هایی از عقاید یا مناسک آن ها با اسلام ناهمخوان و متضاد بوده، سابقه دارد. این قبیل گروه های فرهنگی و شبه دینی که در گذشته، تا حدود زیادی مورد تأیید علمای حقیقی و راستین دین نبوده و متهم به «بدعت» گزاردن در دین و «تحریف» آن می شدند، در دهه های اخیر، رشد و رویش پنهان و درخور توجهی داشته و توانسته اند جمعی از توده های دین خواه و معنویت طلب، اما ناآگاه را به سوی خویش جذب کنند. از آنجا که «عرفان»، یکی از شاخه های معتبر و موجه علوم اسلامی است و علمای سرشناس و متعمّق نیز در دوره های مختلف، به تدریس آن اهتمام داشته اند، گروه های کج اندیش یادشده، دستاویز و بهانه ای برای کسب مشروعیّت خود یافته اند، حال آن که «عرفان اسلامی» با تجویزهای «بدعت آلود» و «شریعت گریز» صوفیان و درویشان اهل دغل، بسیار متفاوت است.
- دال مرکزی:
فقه ستیزی (سه گانه شریعت، طریقت و حقیقت)
- دال های پیرامونی:
1. شیخ سالاری؛
2. صوفی مسلکی؛
3. وحدت وجود (با تفسیر ناصواب)؛
4. صلح کل اندیشی.
یازدهم: گفتمان «سلفی گری شیعه ستیز»: متأسفانه به دلیل برنامه ریزی های امنیتی دولت های غربی در میان «اهل سنت»، گروه های «افراطی» و «تندرویی» پدید آمده اند که «شیعیان» را «کافر» و «مهدورالدم» می انگارند و به این واسطه، «تکفیر» و «قتل» آنان را جایز، بلکه در مواردی واجب معرفی می کنند.
سَلَفی، تعبیر مصطلحی است که به دسته هایی از مسلمانان سنی اطلاق می شود که معتقد به ضرورت کنار زدن پیرایه ها و بدعت های افزوده شده به اسلام و رجوع به قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم(ص) و صحابه ایشان براساس فهم و تفسیر سلف صالح - یعنی افرادی نظیر احمدبن حنبل، احمدبن تیمیه، ابن القیم الجوزیه و محمدبن عبدالوهاب نجدی - هستند، اما دچار افراطیگری ها و تندروی هایی هستند.
در گذشته، «وهابیّت» در رأس چنین گروه هایی قرار داشت، اما در دهه های اخیر، گروه های دیگری نیز شکل گرفته اند که بیش از «فعالیت های فکری» بر ضدّ شیعه، به «عملیات های  تروریستی» رو آورده اند.
سلفی ها از نظر جهت گیری رفتاری دو گروه اند: سلفی های اعتقادی، سلفی های عملیاتی (جهادی). گروه دوم که قائل به انجام فعالیت نظامی (مسلحانه) و عملیات  تروریستی هستند، سازمان های سرشناسی همچون «القاعده» به رهبری اسامه بن لادن، «طالبان» به رهبری ملا عمر، «جندالله» (جنبش مقاومت مردمی ایران) به رهبری سابق عبدالمالک ریگی را در بر می گیرد.
در چند سال اخیر، برخی استان های خاص ایران، همچون «استان سیستان و بلوچستان» و «استان کردستان»، محمل اجرای برنامه  ترور از سوی گروه های پیش گفته واقع شده اند. دلایل این قبیل گروه ها برای ضدّیت با نظام جمهوری اسلامی و تکفیر و قتل شیعیان ایرانی به شرح زیر است: غُلو در مورد ائمه اطهار(ع)، توهین به صحابه و همسران پیامبر اکرم(ص)، مجاز نشمردن ورود اهل سنت به مناصب سیاسی، جلوگیری از ایجاد مسجد در بعضی از شهرها و....
- دال مرکزی:
کافرانگاری شیعه
- دال های پیرامونی:
1. نفی عقاید شیعه (امامت معصومین، توسّل، غصب خلافت و...)؛
2. ظلم و تبعیض جمهوری اسلامی نسبت به اهل سنت.
دوازدهم: گفتمان «اشاعه ادیان اهل کتاب»: در فضای مجازی، مبلغان آیین های زرتشت، یهودیت و مسیحیت نیز فعالیت دارند و تلاش می کنند تا جوانان مسلمان را از آیین اسلام خارج کرده و به دین خود جذب کنند. بیش تر برنامه های تبلیغی در این زمینه، معطوف به تنگ نظرانه، سخت گیرانه و خشن نشان دادن احکام اسلام است.
- دال مرکزی:
خویش برترانگاری نسبت به اسلام
- دال های پیرامونی:
1. دشواری دین داری در اسلام به دلیل احکام تنگ نظرانه اش؛
2. خشونت مداری اسلام؛
3. سیاسی شدن (یا بودن) اسلام.
سیزدهم: گفتمان «دین ستیزی»: بخش هایی از فعالیّت نیروهای معارض در گستره فضای مجازی، به «نفی و انکار دین» به صورت کلّی و یا ضدّیت با «ادیان الهی» (ابراهیمی) اختصاص دارد.
این قبیل گروه ها و تشکّل ها به وسیله «شبهه پراکنی» در زمینه آموزه های دینی و یا «تمسخر» و «تحقیر» معارف و احکام آن ها، اغراض خود را دنبال می کنند. از جمله گروه های دین ستیزی که بیش از دیگر اصنافِ دین ستیزان، در جامعه واقعی و مجازی ایرانی فعالیّت دارد و توانسته افرادی را با خود همراه سازد، «شیطان پرست ها» هستند.
در لایه های فروتر از این، گروه هایی قرار دارند که تنها به ستیزه جویی و معارضه با «آیین اسلام» - و نه مطلقِ ادیان - می پردازند و گرویدن به آیین های دیگر و از جمله، مسیحیّت را تبلیغ می کنند.
- دال مرکزی:
دین ستیزی
- دال های پیرامونی:
1. خرافه انگاری دین (همچون نفی وجود خداوند و...)؛
2. صعوبت دین و تقیّد به احکام آن؛
3. خشونت و تنگ نظری ادیان؛
4. ناکارآمدی و فرسودگی دین در جهان مدرن؛
5. ترویج گزینه های بدیل (ملیّت گرایی، الحاد، شیطان پرستی و...)
در پایان این بخش، به دو نکته اشاره می کنیم که در معقول سازی توقع از این پژوهش، مؤثر است:
نکته نخست این که، این پژوهش در حکم «مقدّمه» و «پیش درآمدی» بر مطالعات «تفصیلی» و «اختصاصی» درباره هر یک از گفتمان های معارض است؛ از این رو نباید از آن توقع داشت که پاسخ گوی پرسش های متعدّد و گوناگون درباره گفتمان های معارض باشد. از سوی دیگر، لازمه «راهبردی» (استراتژیک) بودن تحلیل، قرار داشتن آن در همین سطح و غرق نشدن در جزئیات و مباحث تفصیلی است.
نکته دیگر این که، شتاب «تحولات» و «دگرگونی ها» در فضای مجازی، آن چنان زیاد است که دیری نمی پاید هر گفته و نکته ای درباره آن، رنگ «کهنگی» و «قدمت» بپذیرد؛ از این رو ما به پژوهش های «کم فاصله»، «نو به نو» و «مکرّر» در زمینه فضای مجازی نیاز داریم تا خصوصیت «روزآمدی» را از دست ندهیم؛ هم چنین باید اضافه کرد که چون نیروهای معارض به دلیل تحرّک زیاد و بیش فعّالی، به صورت مرتب، تغییر «آرایش» و «صف بندی» می دهند؛ باید از لایه مطالعات توصیفی معطوف به زمان حال فراتر رفته و به لایه «مطالعات آینده شناسانه» وارد شویم تا بتوانیم بر اساس گمانه ها و تخمین ها، «سناریوهای احتمالی» را شناخته و متناسب با اقتضائات آن ها، برنامه ریزی پیش دستانه و طراحی ابتکاری کنیم.

ضرورت ها/ بایسته ها
فضای مجازی به بخش مهم و اجتناب ناپذیری از زندگی انسان معاصر - چه غربی و چه شرقی - تبدیل شده است.
تقریباً تمام شئون و ساحات زندگی کنونی، در ارتباط مستقیم با فضای مجازی قرار گرفته اند و از مجرای آن محقق می شوند. درباره اهمیّت «فضای مجازی»، هر اندازه سخن تأکیدآمیز گفته شود زیاد نیست؛ چراکه این فضا حتی «جهان واقعی» را نیز متأثر از خویش کرده است.
امروز دیگر نمی توان گفت جهان مجازی، صورت «بازنمایی» شده از جهان واقعی است، بلکه شایسته تر آن است که گفته شود جهان مجازی، از چنان قدرتی برخوردار است که می تواند جهان واقعی را «بازسازی» کند.
چندان مبالغه آمیز نیست اگر ادعا شود که دامنه و گستره جهان مجازی از جهان واقعی، بسیار بیش تر و قابلیت اثربخشی و تغییرزایی آن افزون تر است. حجم قابل توجهی از مناسبات و ارتباطات انسانی از جهان واقعی به جهان مجازی انتقال یافته و به این ترتیب، جهان واقعی، کم رونق تر و خلوت تر شده است. اینترنت، یک فضای عمومی بسیار گسترده و اقیانوس وار برای بحث و تبادل نظر کاربران در موضوع های مختلف است. در واقع، اینترنت یک رسانه دو سویه و تعاملی است که در آن، گیرنده پیام نیز تا حدّ زیادی در شکل گیری اتمسفر کلّی رسانه، نقش ایفا می کند؛ حتی شاید بتوان ادعا کرد که یکی از دلایل اصلی پرمخاطب بودن این رسانه، وجود چنین خصوصیتی در آن است.
رهبر معظم انقلاب در بخشی از حکم تشکیل شورای عالی فضای مجازی، به دوگانه «فرصت ها» و «تهدیدها»ی معطوف به فضای مجازی اشاره کرده اند:
«گسترش فزاینده فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی، به ویژه شبکه جهانی اینترنت و آثار چشمگیر آن در ابعاد زندگی فردی و اجتماعی و لزوم سرمایه گذاری وسیع و هدفمند در جهت بهره گیری حداکثری از «فرصت ها»ی ناشی از آن در جهت پیشرفت همه جانبه کشور و ارائه خدمات گسترده و مفید به اقشار گوناگون مردم و هم چنین ضرورت برنامه ریزی و هماهنگی مستمر به منظور صیانت از «آسیب ها» ی ناشی از آن اقتضا می کند که نقطه کانونی متمرکزی برای سیاست گذاری، تصمیم گیری و هماهنگی در فضای مجازی کشور به وجود آید.» (حضرت آیت الله خامنه ای، 1390)
نگارنده نیز بر همین اساس، به بیان ضرورت ها و بایسته ها می پردازد:

         «چالش برانگیزی» و «تهدیدزاییِ» فضای مجازی
تجربه تاریخی «فتنه اجتماعی سال 1388» به روشنی نشان داد که فضای مجازی به صورت گسترده و عمیق، از قابلیت تولید «تهدید» بر ضدّ انقلاب برخوردار است؛ به گونه ای که در این رویداد، اضلاع و لایه های داخلی و خارجی فتنه پرداز توانستند با بهره گیری از فضا، «شبکه های اجتماعی» وسیعی را ایجاد کنند و به واسطه «اطلاع رسانی» مبتنی بر آن، «بسیج اجتماعی» راه اندازی کرده و آشوب و تنش خیابانی به وجود آورند. در واقع، این تجربه نشان داد که چگونه می توان از درون «فضای مجازی» و به واسطه ارتباطات و مناسبات صورت بندی شده در آن، «فضای حقیقی» را متأثر و مهندسی کرد.
افزون بر این، بخش درخور توجه و فربهی از پروژه دیرینه «تهاجم فرهنگی»، به وسیله بستر و زمینه ای که این رسانه آفریده، به انجام می رسد؛ به صورتی که تخریب هویت دینی و انقلابی نسل جوان با تکیه بر «شبهه پراکنی وتردیدزایی بر ضدّ باورها و ارزش های دینی» و هم چنین «تهییج و تحریک هیجان های جنسی»، دو سرفصل عمده پایگاه های اینترنتیِ معارض بوده است.
بدون شک، اینترنت به یکی از ابزارهای مهم و اصلی در «جنگ سرد» تبدیل شده است؛ جنگی که غربی ها از آن با تعبیر موجه و فریبنده «دموکراتیزاسیون» یاد می کنند. اکنون در محافل و مراکز علمی غرب، پژوهش های گوناگونی درباره نسبت میان «اینترنت» و «دموکراسی» انجام می شوند که معطوف به مطالعه تأثیرات اینترنت بر فعالیت های مدنی و فرآیندهای دموکراتیک هستند. فضای مجازی، تمام مرزهای اقلیمی، سیاسی و فرهنگی را درنوردیده و در عمل، جهانی یکپارچه و به هم متّصل را پدید آورده است.
در این جهان جدید، تقابل و رویارویی انقلاب اسلامی با فرهنگ و تمدن غرب، صورتی متفاوت یافته است. در واقع، فضای مجازی به پهنه تعیین کننده ای در زمینه مناسبات و منازعات سیاسی بین المللی تبدیل شده که نمی توان از آن صرف نظر کرد. فضای مجازی، یکی از ابعاد مهم پدیده جهانی شدن است و یا به تعبیر دیگر، جهانی شدن با تکیه بر فضای مجازی، شتاب بسیار بیش تری یافته و اساساً، از تصرّف و کنترل ما خارج شده است. جهان واقعی، به خودی خود یک دهکده کوچک نیست، بلکه این فضای مجازی است که در عرض فضای واقعی شکل گرفته و اضلاع آن را به یک دهکده فروکاهیده است. به عبارت دیگر و در یک قالب دسته بندی و تفکیک شده باید گفت:
یکم) چون جنبش های اجتماعی نیروهای معارض در فضای واقعی، با «محدودیّت» و «تنگنا» در زمینه اظهار وجود و تعیّن یافتگی روبه رو هستند، به فضای مجازی پا می نهند که از این جهت، از «آزادی» و «رهاشدگی» بیش تری برخوردارند. در واقع، فضای مجازی برای نیروهای معارض، به مثابه عرصه عمومی و همچون پهنه «بدیل» و «جایگزین» فضای واقعی (خیابانی) تبدیل شده است.
دوم) در فضای مجازی به دلیل سهولت برقراری ارتباط و تعامل، روابط «همبسته» و «شبکه ای» در میان نیروهای معارض شکل می گیرد و این روابط با شتاب فراوان، رشد و گسترش می یابد.
سوم) کنش گری و تحرّک «کلمه ای» و «تصویری» نیروهای معارض در فضای مجازی، تا حدّ زیادی، «پتانسیل های معارضه جویانه» نهفته و انباشته آن ها را تخلیه می کند، اما از سوی دیگر، روند تدریجی تخلیه فضای مجازی را هرچه بیش تر، «آلوده» و «مسموم» می کند.
چهارم) «مستمر» و «پیوسته» بودن کنش گری و تحرّک نیروهای معارض در فضای مجازی، به «تحکیم» و «تثبیت» گفتمان آن ها منجر می شود؛ چراکه بازتولید مستمر، بر حجم قدرت نرم آن ها می افزاید. فضای مجازی، هم ساخته می شود و هم می سازد؛ یعنی در عین این که معلول و محصول عاملیّت های انسانی است، از قدرت علّیت چشم گیری نیز برخوردار است؛ چنان که نه فقط بر ذهنیّت عاملیّت های انسانی، بلکه بر کلیّت فضای واقعی تأثیر می نهد. حتی فراتر از این، طبق نظریه «ژان بودریار»، ما شاهد فروپاشی واقعیت و پیدایی فراواقعیت در فضای مجازی هستیم. این فضا، از آن چنان قدرت و پتانسیلی برخوردار است که به آسانی، واقعیت را به چالش می کشد.
پنجم) کلمات و تصاویری که در فضای مجازی از سوی نیروهای معارض، ساخته و پرداخته می شوند، بر گونه هایی از «سبک زندگی» دلالت دارند که در ماهیت، سکولار هستند و همچنان «تولید» و «بازتولید» می شوند و پس از آن، به وسیله بسیاری از مخاطبان ایرانی فضای مجازی، «مصرف» می شوند؛ البته سبک زندگی سکولار، در پهنه فضای مجازی محدود نمی ماند، بلکه به تدریج، به «فضای واقعی» نیز سرایت می یابد و رفتارهای «عیان» و «عینیِ» بی ثبات کننده، در عرصه های سیاسی یا فرهنگی پدید می آورد.
ششم) فضای مجازی از نظر گونه ها و اقسام نیروهای معارض فعّال در آن، خصوصیت «موزائیکی» و «چندپاره» دارد؛ یعنی چنین نیست که یک گفتمان «واحد» و «یکپارچه»، هویت فکری و معرفتی این نیروها را پدید آورده باشد، بلکه با وجود برخورداری نیروهای پیش گفته از برخی اشتراک ها، پاره ای افتراق ها موجب شکل گیری «تکثر و تعدّد گفتمانی» در فضای مجازی شده است.
هفتم) اغلب مطالعات و پژوهش های کمّی صورت گرفته در زمینه میزان استفاده ایرانیان از فضای مجازی نشان می دهد که «وابستگی به فضای مجازی» به شدّت در حال افزایش است و اکنون نیز، میانگین عمومی استفاده از فضای مجازی، بالاست.
هشتم) از آن جا که بخش های وسیعی از جامعه کنونی ایران به فضای مجازی دسترسی دارند و هم چنین در آن به فعالیت و تحرّک می پردازند، وضعیت موجود در فضای مجازی می تواند «نمایانگر» و «معرِّفِ» اوصاف و مختصات فضای واقعیِ جامعه ایران باشد و حتی «لایه های پنهان و نامکشوف» آن را روایت کند.
نهم) جامعه ما، به ویژه در سال های اخیر، بسیار مستعد شکل گیری «وضعیت اجتماعی فتنه گون» بوده است؛ زیرا متأسفانه فتنه های پیشین، خاموش و منحل نشده و همچون آتش در زیر خاکستر، در انتظار موقعیت هایی به سر می برند که شعله ور شوند و عرصه عمومی را متلاطم و متشنج کنند؛ بنابراین همچنان این احتمال قوی وجود دارد که نیروهای معارض در موقعیت های حساس و ویژه، از «قابلیت ها» و «ظرفیت ها» ی این فضا در راستای «تولید» و یا «تشدید» فتنه اجتماعی بهره برداری کنند.
دهم) مواجهه های «نفی ای» و «سلبی» در فضای مجازی، هیچ واقعیت ناهمسو و ستیزه جویانه ای را «زایل» و «مضمحل» نمی کند، بلکه در بهترین حالت، برای مدّت موقتی، آن را «غیرفعّال» و «زیرپوستی» می سازد. از این رو، نباید به تحرّک های «آمرانه» و «از بالا» بسنده و دل خوش کرد و از «علاج ایجابی» و «چاره جویی اثباتی»، غفلت ورزید.
با وجود این، متأسفانه نه «رصد جامع و کلانی» از فضای مجازی در اختیار داریم که بتوانیم به قضاوت واقع بینانه ای از آن دست یابیم، نه «سند» و «برنامه»ای طراحی کرده ایم که سازوکار مواجهه ما با فضای مجازی را بیان کند.
در حالی که خداوند متعال در قرآن کریم تأکید می کند که نباید مسیر و طریقی برای سلطه یابی کافران بر مؤمنان وجود داشته باشد (قاعده اجتماعی نفی سبیل)، محتواها و درون مایه های ناهمسو و مخرّب فضای مجازی، در درون خانه ها و به صورت «خزنده» و «نامحسوس»، همچون موریانه، ریشه های اتّصال نسل های کنونی و آینده به گفتمان انقلاب اسلامی را می جوند و نوعی «گسست فرهنگی» و «فراموشی تاریخی» را رقم می زنند: وَ لَن یجْعَلَ اللهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا؛ و خداوند هرگز بر (زیان) مؤمنان برای کافران راه (تسلطی) قرار نداده است.

انتهای پیام/