فعالیت های فضایی ایران‌ از آغاز تا انحلال پژوهشگاه فضایی

بار دیگر در تمدن جدید غربی بود که ستاره‌شناسان با ساخت رصدخانه و نگارش کتب، دانش نجوم را احیا کردند با این حال تا زمانی که فشار رقابت سیاسی میان دولت‌ها، آنها را به صرف بودجه‌های سنگین جهت ترکیب فناوری‌های جدید با محاسبات نجومی نکرده بود، امکان ارسال ماهواره و موشک به فضا فراهم نشد. نخستین بار شوروی و آمریکا موفق شدند اخبار خارق‌العاده‌ای در این زمینه به جهان مخابره کنند و از آن بسیاری از کشورها از جمله چند کشور اروپایی به همراه هند و چین مهمترین قدرت‌های فضایی جهان را تشکیل دادند.

ایران ما نیز پس از انقلاب اسلامی بر اثر رشد اعتماد به نفس و شور پیشرفت در حوزه‌های مختلفی از جمله فضا وارد شد و با پیگیری اقدامات انجام‌شده پیش از انقلاب و کلیدزدن پروژه‌های جدید،‌ عزم خود را برای ورود به باشگاه فضایی جهان جزم کرده است. در این گزارش، می‌خواهیم به مناسبت تغییرات جدید فضایی در دولت جدید، نگاهی به دستاورهای ایران در عرصه فضا انداخته و سرنوشت آن را با توجه به تغییرات جدید،‌ بررسی کنیم.

اولین فعالیت‌های فضایی ایران

فعالیت‌های فضایی پیش از انقلاب نتوانست به موفقیت ملموسی برسد. شاید مهمترین اقدام سازمان «سنجش از دور» در آن دوره،‌ ثبت نقاط مداری در 1352 بود. عضویت در COPUOS (کمیته استفاده صلح‌آمیز از فضای ماورای جو سازمان ملل متحد) در سال 1339، عضویت در ITU (اتحادیه جهانی مخابرات) در سال 1345 و امضاء معاهده فضای ماورای جو در سال 1347 از دیگر فعالیت‌های فضایی ایران بود که عمدتاً‌ مقدمات اداری و حقوقی برای فعالیت فضایی را فراهم کرد.

ایران تجربیات تلخی در همکاری فضایی با سایر کشورها داشته است. اولین بار در سال 1352 بود که ایران سفارش ساخت ماهواره زهره را به خارجی‌ها سپرد. نه تنها در 5 سال باقی‌مانده از دوره پهلوی بلکه پس از انقلاب اسلامی نیز پیگیری‌های ایران در ارتباط با روس‌ها جواب نداد و ماهواره زهره هیچ‌گاه به دست ایران نرسید.

از سال 1377 چند پروژه دیگر به ویژه با همکاری کشورها دیگر و با مدیریت سازمان فضایی پیگیری شد اما به تجربیات تلخی برای ایران تبدیل شد. ماهواره سینا با مشارکت روس‌ها ساخته و در سال 1384 پرتاب شد ولی گفته شد که در فضا گم شده است! ماهواره مصباح با مشارکت ایتالیایی‌ها در حال ساخت بود اما هیچ‌گاه به نتیجه نهایی نرسید. لازم به ذکر است سازمان فضایی ایران و شورای عالی فضایی طبق مصوبه آذرماه 1382 مجلس شورای اسلامی تشکیل شد. رئیس این سازمان، به عنوان دبیر شورای عالی فضایی و رئیس‌جمهور به عنوان رئیس شورای عالی تعیین شد.


ماهواره ملی امید در تاریخ 14 بهمن 1387 توسط پرتابگر بومی داخلی سفیر 2 با موفقیت کامل به مدار پرتاب و ماموریت خود را آغاز کرد که مطابق محاسبات می‌بایستی در نیمه اول اردیبهشت 1388 عمر مداری آن به سر می‌آمد.

ماهواره ملی امید یک ماهواره تحقیقاتی پژوهشی با وزن 27 کیلوگرم و ابعاد 40×40×40 سانتیمتر مکعب و با ماموریت مخابراتی بوده است. این ماهواره تمام ماموریت‌های محوله خود را بخوبی انجام داد که آخرین دستاورد این پروژه عظیم ملی، مطالعات مداری و بررسی‌های محوله در خصوص تغییر ارتفاع ماهواره‌ها در مدارهای نزدیک زمین بوده است.

تحقیقات فضایی در دست پژوهشگران جوان

نخستین بار در جنگ تحمیلی بود که گروهی از مهندسین در نیروهای نظامی با بررسی بقایای به جامانده از موشک‌های دوربرد عراقی تلاش کردند به فناوری آن پی ببرند اما به دلیل تحریم‌ها و مشکلات مالی دوره جنگ و ضرورت بازسازی کشور و زیرساخت‌ها پس از جنگ،‌ این پژوهش‌ها سرعت چندانی نداشت و در حوزه‌های متوقف شد. در سال 1385 بود که برنامه ده‌ساله توسعه فضایی در هیأت دولت تصویب شد. این برنامه با دو هدف استقرار ماهواره در مدار ژئو و ارسال انسان به فضا، ظاهراً موفق‌ترین برنامه فضایی در طول این چند دهه فعالیت محسوب می‌شود و در طی آن،‌ دستاورهای مشخصی ارائه شد.


پرتاب زیرمداری یک راکت هواشناسی در سال 1386 توسط سازمان صنایع هواوفضا و بازیابی محموله آن نخستین نتیجه این برنامه بود. در سال 1387 ماهواره امید ساخت صاایران با موشک ماهواره‌بر سفیر به پرواز درآمد و امید‌های زیادی را به برنامه فضایی ایران جلب کرد. یک سال بعد ماهواره نوید علم و صنعت توانست با موفقیت در مدار ایران به گردش درآید و تصاویر خود را به صورت منظم برای پایگاه ایران ارسال کند.

ایران از بنیانگذاران سازمان همکاری‌های فضایی آسیا و اقیانوسیه ( آپسکو - APSCO) در سال 1388 گردید که به همراه چند عضو دیگر یعنی چین، پاکستان، اندونزی، مغولستان و تایلند،‌ چند سالی است کار خود را آغاز کرده است.

در بهمن ماه 88 بود که پس از پرتاب موفقیت آمیز کاوشگر یک و 2 به فضا، دانشمندان فضایی کشورمان موفق شدند نخستین بار محموله زیستی را با کاوشگر 3 به فضا پرتاب کنند.

در این کاوشگر با فرستادن کپسول زیستی بر اساس ضوابط و استانداردهای مربوط، جبهه جدیدی از فعالیت‌های علمی در عرصه فناوری فضایی جمهوری اسلامی ایران گشوده شد. کاوشگر 3 از زیرسامانه‌های سازه، محفظه زیستی، تغذیه، ارسال داده‌های تله‌متری، تصویربرداری و ارسال همزمان، رایانه پرواز، سنجش محیطی و بازیابی تشکیل شد.

در مهرماه سال 1389 طبق مصوبه شورای عالی اداری،‌ سازمان فضایی ایران از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات جدا شده و زیر نظر ریاست‌جمهوری قرار گرفت. در این دوره با ترکیب چند پژوهشکده از جمله پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم و پژوهشگاه جهاد کشاورزی،‌ پژوهشگاه فضایی ایران شکل گرفت.

در مراسم رونمایی از کاوشگر 4 که با حضور رئیس جمهور وقت در بهمن 89 برگزار شد، سرپرست سازمان فضایی کشور از پرتاب کاوشگر 4 بدون موجود زنده برای آزمایش زیرسامانه های آن در اسفند همان سال خبر داد که این وعده در 24اسفند با پرتاب موفق کاوشگر 4 تحقق یافت.

دستاورد دیگر این دوره، پرتاب ماهواره سنجش از دور «رصد» در سال 1390 بود. رصد نخستین ماهواره تصویربرداری ایران بود که تمامی مراحل طراحی، ساخت، تجمیع، تست و آماده‌سازی آن در داخل کشور و توسط متخصصان داخلی صورت می‌گرفت.

در سال 1391 کپسول حیاتی حامل یک میمون (پیشگام) تا ارتفاع 120 کیلومتری زمین پرتاب شده و با موفقیت بازیابی شد. آخرین اقدام نیز پرتاب موشکی با سوخت مایع به فضای زیرمداری در سال 1392 و کاوشگر پژوهش با موجود زنده (فرگام) بود.


پژوهشگاه فضایی ایران چندین پژوهشکده را به یکدیگر مرتبط می‌ساخت:

• پژوهشکده سامانه‌های حمل و نقل فضایی

• پژوهشکده سامانه‌های فضانوردی

• پژوهشکده سامانه‌های ماهواره

• پژوهشکده رانشگرهای فضایی

• پژوهشکده مکانیک

• پژوهشکده مواد و انرژی

برای آشنایی بیشتر با پیچیدگی پرتاب یک ماهواره،‌ به پرتاب دومرحله‌ای ماهواره رصد اشاره می‌کنیم که گزارش آن توسط وزارت دفاع منتشر شده است:

ماهواره‌بر سفیر رصد، یک ماهواره‌بر دومرحله‌ای بود که با مأموریت قرار دادن ماهواره رصد در مدار بیضوی حضیض260 کیلومتر به فضا پرتاب شد. موتور مرحله اول این ماهواره بر به مدت 152 ثانیه عملکرد داشت. پس از آن با اتمام مأموریت مرحله اول و در حالیکه مجموعه ماهواره بر در ارتفاع 70 کیلومتری از زمین و در سرعت 2400 متر بر ثانیه، جدایش مرحله اول از مرحله دوم انجام شد و موتور مرحله دوم شروع به کار کرد. در ادامه مسیر پس از طی 42 ثانیه از روشن شدن موتور مرحله دوم و در ارتفاع 120 کیلومتری از زمین در سرعت 2550 متر بر ثانیه فیرینگ (محفظه پوشش دهنده ماهواره) جدا شد. پس از آن و با سپری شدن مجموع 313 ثانیه از عملکرد موتور مرحله دوم ماهواره‌بر به سرعت و ارتفاع لازم جهت تزریق ماهواره رسید و در ارتفاع 260 کیلومتری از زمین و در حالی که مجموعه ماهواره‌بر به سرعت 7600 متر بر ثانیه (یا 6/7 کیلومتر بر ثانیه) رسیده بود، ماهواره از ماهواره بر جدا و به مدار مورد نظر تزریق شد.

با این حال برخی از فعالان فضایی کشور نگاه مثبتی به تغییرات ساختاری در سال 1389 و تشکیل پژوهشگاه فضایی ندارند.دکتر امین سالاری که اکنون ریاست اتحادیه صنایع هوایی و فضایی کشور را بر عهده دارد و از کارشناسان فعال هوافضای کشور در بخش خصوصی است، با اشاره به ماجرای خروج سازمان فضایی از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در سال 1389 و ادغام چندین پژوهشکده با آن و ایجاد پژوهشگاه فضایی گفت: پنج سال پیش که تصمیم بر این شد تا ساختار فضایی کشور به نهاد ریاست جمهوری منتقل شود هم به فال نیک گرفتیم و هم مایه تعجب بود، چراکه صنایع فضایی ایران مسیر رشد خوبی را پشت سر می‌گذاشت و تغییر ساختار برای صنعتی که با آهنگ رشد خوبی روبه‌پیشرفت بود جای تعجب داشت. وی افزود: در آن زمان پروژه‌های ماهواره‌های تحقیقاتی به‌خوبی در حال انجام بود و دولت به جایی رسیده بود که رسماً از بخش خصوصی درخواست ماهواره کاربردی در حوزه‌های مخابراتی و سنجشی کرد. [1]


سالاری با اشاره به تأثیر منفی تغییر ایجادشده گفت: متاسفانه تغییرات ساختاری که رخ داد عملاً سرعت کارها را به صفر رساند و مسیر فعالیت‌های فضایی ایران دچار انحراف شد. این فعال بخش خصوصی در زمینه توجه سازمان فضایی به بخش خصوصی گفت: متاسفانه طی پنج سال گذشته، مدیران سازمان فضایی کشور هیچ‌گونه اعتقادی به بخش خصوصی نداشتند و حتی در سال‌های ابتدایی مدیریتشان اعلام می‌کردند هیچ کجای دنیا بخش خصوصی را نمی‌گذارند فعالیت ساخت ماهواره انجام دهد.

اما دستاوردهای فضایی ایران با سرعت خوبی مرحله به مرحله ادامه پیدا می‌کرد. همزمان با سی و سومین سالگرد پیروزی انقلاب و در آستانه روز فناوری فضایی در سال 90، در مراسمی با حضور ریاست جمهوری وقت، اعضای شورای عالی فضایی و ریاست سازمان فضایی ایران، ماهواره نوید علم و صنعت با موفقیت به فضا پرتاب شد.

ماهواره نوید علم و صنعت در مدت 24 ماه با مدیریت یکپارچه سیستمی سازمان فضایی ایران و با همکاری دانشمندان و جوانان ایرانی در دانشگاه علم و صنعت، طراحی و ساخته شده بود. پرتاب این ماهواره هم با استفاده از ماهواره‌بر «سفیر نوید» از کلاس ماهواره‌بر سفیر 1-B  که در سازمان هوا فضای وزارت دفاع توسعه یافته است، انجام شد.

ماهواره ایرانی نوید 50 کیلو گرم وزن داشت و برای تزریق در مداری با ارتفاع 370 کیلومتر طراحی شده بود که دارای طول عمر مداری دو ماهه بود و هر شبانه روز 6 بار از فراز جو کشورمان عبور می‌کرد و در دید ایستگاه‌های زمینی قرار می‌گرفت.


سرنوشت فعالیت‌های فضایی

انتقادها به همین‌جا ختم نمی‌شود. بسیاری بر این باورند که برنامه فضایی ایران که هدف نهایی‌اش اعزام موجود زنده به فضا بود،‌ جهت‌گیری درستی نداشت چرا که فعالیت فضایی باید در خدمت مردم باشد و افزایش اقتدار ملی عمدتاً از این راه به دست می‌آید. برخی نیز فشار کشورهای خارجی در مورد ارتباط موشک‌های ماهواره‌بر با موشک‌های قاره‌پیما و موشک هایی با توان حمل کلاهک هسته‌ای را مطرح می‌کنند و با توجه به مشکلات اقتصادی دولت در وضعیت فعلی،‌ تأکید بیشتر در این زمینه را به صلاح نمی‌دانند.

به هر حال همه این حرف‌ها زده شد تا فضا برای تغییر سیاست فضایی ایران در دولت جدید فراهم شود. به نظر می‌رسد برنامه‌ریزی در این حوزه بیش از حد تحت تأثیر آمدوشد دولت‌ها قرار گرفته است و شوراهای بالادستی آن گونه که گفته می‌شود بالادستی،‌ مستقل و کارشناسی‌ نیست.

یکی از مسئولان این حوزه گفت: «یک عزیزی که عضو هیات‌علمی یک دانشگاه است، مسوولیت پروژه‌ای را پذیرفت و درباره امکان‌پذیری اعزام انسان به فضا تحقیق کرد و درباره هزینه‌های آن هم گزارشی ارایه کرد. در همین کمیسیون‌ها هم پروژه اعزام انسان به فضا تصویب شد. یعنی او خودش مجری پروژه مطالعات مربوط به اعزام انسان به فضا بود و از طرح اعزام انسان به فضا دفاع کرد و بر مبنای این طرح، طرح اعزام انسان به فضا را در شورایعالی فضایی تصویب کرد و بر مبنای هردو اینها، سند بالادستی جامع هوا فضا هم گفته اعزام انسان به مدار، جزو وظایف سازمان فضایی است، حالا خود این دوست عزیز، منتقد این طرح شده است، یعنی نظری را که خودش تایید و تصویب کرده، زیر سوال می‌برد. چرا؟ چون در زمان دولت قبل که از طرح اعزام انسان به فضا حمایت می‌کردند، او هم از این طرح حمایت می‌کرد، اما در دولت جدید که طرح اعزام انسان به فضا کمرنگ‌تر شده، همان‌ها هم از این طرح‌ها انتقاد می‌کنند. آیا این انصاف است؟»

به هر حال چند روز پیش بود که خبر انحلال پژوهشگاه فضایی ایران در رسانه‌ها منعکس شد. پیشتر دکتر محمد شریعتمداری، معاون اجرایی رئیس جمهوری اعلام کرده بود با ابلاغ دکتر روحانی، سازمان فضایی ایران به شکل فعلی و با حفظ یکپارچگی، زیر نظر معاونت اجرایی رئیس جمهور ادامه فعالیت می‌دهد. محمد شریعتمداری بر حساسیت امور فضایی کشور و اهمیت پیشرفت و دستیابی به اهداف تعریف‌شده در سند چشم انداز تأکید کرده و گفت: نظام جمهوری اسلامی ایران نیازمند وجود چنین سازمانی است که توجه به جذب نخبگان و تربیت سرمایه‌های انسانی متخصص از اولویت های آن به شمار می رود. در دولت تدبیر و امید برنامه‌های فضایی همچنان با قدرت و جدیت دنبال می‌شود و سازمان فضایی ایران با اقتدار و تمامی ظرفیت موجود به فعالیت خود ادامه خواهد داد.

اما چند روز پیش بود که در تکمیل خبر انحلال پژوهشگاه فضایی ایران، خبر انتقال سازمان فضایی به وزارت ارتباطات از طرف سخنگوی دولت منعکس شد. نوبخت با اشاره به اینکه 4 بهمن جلسه شورای‌ عالی اداری جهت ارتقای جایگاه سازمان فضایی کشور تشکیل شد، گفت: در همین رابطه دولت مصوبه سال 89 را که طبق آن سازمان فضایی به نهاد ریاست جمهوری منتقل شده بود، لغو کرد چرا که برای نهاد ریاست جمهوری که تشکیلاتی صرفا اداری است توجهی که شایسته این سازمان است صرف نمی‌شد. برای همین سازمان فضایی به جایگاه اصلی خود یعنی زیر نظر وزارت ارتباطات منتقل شد که البته برخی از مسئولیت‌ها نیز به معاونت علمی و فناوری تفویض شد. ما در دولت تدبیر وامید برنامه‌هایی داریم که از این دانش به صورت گسترده‌تر استفاده کنیم.

دکتر امین سالاری نیز با اشاره به تصمیم رییس جمهور در ایجاد مرکز ملی فضایی نیز گفت: خوشبختانه تا جایی که اطلاع دارم این مرکز بنا به ورود به حوزه اجرا و فعالیت‌های تصدی‌گری ندارد، این مرکز اگر به وظایف حاکمیتی دولت از جمله نظارت، ایجاد زیرساخت‌های آزمایشگاهی و استاندارد و تدوین اولویت‌های فضایی توجه کند به نظر اینجانب به مأموریت خود به‌خوبی پرداخته است و امیدوارم هیچوقت به سمت فعالیت‌های ایجاد ساختار جدید و تصدی‌گری رو نیاورد. بخش‌های دانشگاهی، دولتی و خصوصی هر سه مکمل و از اجزای مهم نظام نوآوری‌های فضایی کشور محسوب می‌شوند و تعریف انتظارات بجا و مطابق با کارکردهای هر حوزه از مهم‌ترین وظایفی است که از مرکز ملی فضایی مورد انتظار است به‌گونه‌ای که این عناصر با همراهی هم بتوانند نوآوری‌های کاربردی برای بخش فضایی کشور به همراه داشته باشند.