انقلاب ۳۶ ساله ایران در آموزش عالی

26 برابر شدن تعداد دانشجویان کشور

تا سال 57- 58 تعداد کل دانشجویان کشور 175 هزار و 675 نفر بوده که این تعداد در سال 92-93 به 4 میلیون و 685 هزار و 386 نفر رسیده است. بر اساس آمار تکفیکی بر حسب مقاطع تحصیلی تعداد دانشجویان در مقطع کاردانی تا سال 57- 58 تعداد 58 هزار و 871 نفر بوده که  این تعداد در سال 92-93 به 1 میلیون و 43 هزار و 765 نفر رسیده است.

تا سال 57- 58 تعداد دانشجویان در مقطع کارشناسی 98 هزار و 917 نفر و این تعداد در سال 92-93 به 2 میلیون و 920 هزار و 963 نفر رسیده است. همچنین تا سال 57- 58 تعداد دانشجویان در مقطع کارشناسی ارشد 6 هزار و 340 نفر بوده که این تعداد در سال 92-93 به 580 هزار نفر رسیده است.

بر اساس آخرین آمار منتشر شده در نظام آموزش عالی تا سال 57-58 تعداد دانشجویان در مقطع دکتری حرفه ای 10 هزار و 292 نفر بوده که این تعداد در سال 92-93 به 67  هزار و 221 نفر رسیده است. همچنین تا سال 57-58 تعداد دانشجویان در مقطع دکتری تخصصی یک هزار و 255 نفر بوده که این تعداد در سال 92-93 به 73 هزار و 437 نفر رسیده است.

هشت برابر شدن تعداد رشته های تحصیلی

بر اساس آمار اعلام شده در آموزش عالی تا سال 57- 58 تعداد 396 رشته تحصیلی در دانشگاه های کشور دایر بود که این تعداد در سال 92-93 به 3 هزار و 22 رشته رسید. در حدود چهار دهه پیش تعداد کل اعضای هیات علمی تمام وقت که در دانشگاه ها مشغول فعالیت بودند 7 هزار و 231 نفر بود که این تعداد با رشدی 10 برابر به 70 هزار و 840 نفر در سال 92-93 رسیده است.

در حال حاضر تعداد کل رشته های دوره های تحصیلی در کشور 3 هزار و 20 رشته است که از این تعداد 892 رشته در مقطع کاردانی، یک هزار و 149 رشته در مقطع کارشناسی، یک هزار و 353 رشته در مقطع کارشناسی ارشد و 5 رشته در مقطع دکتری حرفه ای، یک هزار و 87 رشته در مقطع دکتری تخصصی قرار دارند. البته آماری از میزان تفاوت این رشته ها به تفکیک در سال های پیش از انقلاب اسلامی وجود ندارد.

تعداد کل دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی در حال حاضر به 2 هزار و 639 عدد رسیده است.

ایجاد قطب های علمی و بیش از 500 مرکز تحقیقاتی پزشکی در کشور

در حوزه پژوهش و تحقیقات نیز تغییرات بسیار زیادی بوجود آمده است که از آن جمله می توان به افزایش انجمن های علمی کشور و ایجاد قطب های علمی، موسسات پژوهشی و تعداد مقالات علمی و میزان تولید علم در کشور اشاره کرد.

تعداد انجمن های علمی کشور در سال 57 تعداد 78 انجمن بود که این تعداد در سال 93 به 341 انجمن رسید و در حالی که در سال 57 قطب های علمی کشور وجود نداشتند اما در سال 93 شاهد فعالیت تعداد 154 قطب علمی در سطح کشور هستیم.

موسسات پژوهشی دارای مجوز اصولی، قطعی و آزمایشی در حوزه علوم غیر پزشکی از تعداد 83 موسسه در سال 57 به تعداد 763 موسسه در سال 93 رسید و این در حالی است که تاکنون تنها در حوزه پزشکی 500 مرکز تحقیقاتی ایجاد شده است.

تعداد مقالات نمایه شده ایرانی در مجلات معتبر بین المللی (ISI) از تعداد 669 مقاله در سال 57 به تعداد 27 هزار و 336 مقاله در سال 93 رسیده و توانسته درصد سهم ایران در تولید علم دنیا (ISI) از میزان 0.1 درصد در سال 57 را به 1.5 درصد در سال 93 برساند.

تعداد نشریات علمی - پژوهشی در حوزه علوم از 20 نشریه در سال 57 به 934 نشریه در سال 93 رسید که با احتساب 260 مجله تحقیقاتی در علوم پزشکی این تعداد به بیش از یک هزار و 194 نشریه رسیده است. تعداد نشریات علمی - ترویجی نیز از 55 نشریه در سال 57 به 128 نشریه در سال 93 افزایش یافته است. البته در این میان 20 شبکه تحقیقاتی در علوم پزشکی نیز به این مجموعه علمی پیوسته است.

فعالیت 25 هزار فناور در 3 هزار و 500 واحد فناوری

در حوزه فناوری نیز با توجه به نوظهور بودن این حوزه که در سال 57 وجود نداشته است اکنون کشور در بخش های فناوری توانسته از پتانسیل خوبی برخوردار باشد. در حال حاضر تعداد 36 پارک علم و فناوری و تعداد 154 مرکز رشد در کشور وجود دارند که در این بخش تعداد 3 هزار و 500 واحدهای فناور و تعداد 25 هزار نفر فناوران شاغل در واحدهای فناور در مراکز رشد و پارک های علم و فناوری مستقر هستند.

در بخش استنادات به مقالات محققان ایرانی نیز آماری از سال 57 وجود ندارد. اما ایران در ارجاعات و استنادات در سال 93 رتبه 22 را کسب کرده است. در سال 93 مقاله های منتشر شده در مجلات ISC و علمی پژوهشی به تعداد 18 هزار و 950 مقاله رسید.

در سال 93 آماری از پایان نامه های دفاع شده در کارشناسی ارشد و دکتری ارائه شده است که بر اساس این آمار تعداد 29 هزار و 409 پایان نامه در کارشناسی ارشد و تعداد 2 هزار و 403 پایان نامه در دکتری دفاع شده اند.

850 تقاضای ارزیابی اظهارنامه های ثبت اختراع و تقاضای ارزیابی اختراعات ثبت شده در سال 93 ثبت شده است.

فعالیت های دانشجویی و ظهور کرسی های آزاد اندیشی

در حوزه دانشجویی و فرهنگی نیز آمارهای متعددی از رشد فعالیت های دانشجویی وجود دارد. البته بسیاری از این شاخص ها تا پیش از انقلاب اسلامی در دانشگاه های کشور وجود نداشته است و در دو دهه اخیر بوجود آمده است.

تاکنون تعداد انجمن های علمی دانشجویی کشور 7 هزار و 144 انجمن، تعداد کانون های فرهنگی هنری کشور 3 هزار و 516 کانون، تعداد تشکل های اسلامی 265 تشکل، تعداد نشریات دانشجویی 4 هزار و 690 نشریه، تعداد سفرهای زیارتی (حج عمره) برای دانشجویان و استادان 17 هزار و 454 سفر، تعداد سفرهای زیارتی (عتبات) برای دانشجویان و استادان 8 هزار و 500 سفر و تعداد کرسی های آزاد اندیشی برگزار شده 800 کرسی بوده است.

در حوزه حمایت از دانشجویان با وام های دانشجویی، در سال 57 در مجموع میزان اعتبارات وام های دانشجویی 5 هزار و 748  به میلیون ریال بوده است که این میزان در سال 93 به یک میلیون و 628 هزار و 394 در واحد میلیون ریال افزایش یافت.  آماری از میزان دانشجویان دکتری بورس داخل و خارج در سال 57 وجود ندارد اما بر اساس آمار موجود سال 93 تعداد 3 هزار و 500 نفر دانشجوی دوره دکتری بورس داخل هستند و 413 نفر دانشجوی دوره دکتری بورس خارج.

تا سال 93 تعداد 316 هزار و 480 نفر از وام های دانشجویی بهره مند شده اند.

رشد 5 برابری فضاهای آموزشی در کشور

در بخش فضاهای آموزشی، رفاهی و کمک آموزشی نیز وضعیت نشان دهنده رشد قابل توجه در این بخش است. فضاهای آموزشی از میزان یک میلیون مترمربع در سال 57 به 5 میلیون و 200 هزار مترمربع در سال 93 رسید. همین طور  فضاهای زیربنایی، رفاهی و کمک آموزشی از میزان 500 هزار مترمربع در سال 57 به 6 میلیون و 400 هزار مترمربع در سال 93 رسیده است.

در مجموع کل فضاهای آموزشی و کمک آموزشی از میزان یک میلیون و 500 هزار مترمربع در سال 57 به 11 میلیون و 600 هزار مترمربع در سال 93 رسیده است که رشد 7.7 را در این حوزه نشان می دهد.

خلاصه وضعیت تعداد اعضای هیات علمی، دانشگاه ها و دانشجویان در مقایسه سال 57 و سال 93

در بخش دیگری از فعالیت های علمی ایران در سال های پس از انقلاب اسلامی می توان به حوزه همکاری های بین المللی اشاره کرد. در این راستا آماری از میزان همکاری های بین المللی در سال های پیش از انقلاب وجود ندارد اما این آمار در سال 93 در چندین بخش اعلام شده است.

تفاهم نامه های آموزشی، پژوهشی و فناوری منعقد شده بین وزارت علوم با همتایان خارجی 75 تفاهم نامه بین وزارتی و 700 تفاهم نامه بین دانشگاهی بوده است. ایران در 78 سازمان تخصصی بین المللی عضویت دارد و تعداد 39 پروژه مشترک با دانشگاه های معتبر کشورها منعقد شده است.

در 38 کشور نمایندهزبان فارسی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری وجود دارد و در 44 کرسی زبان فارسی در دانشگاه های خارجی با همکاری وزارت علوم تدریس می شود. تعداد 2 هزار و 570 دانشجو در رشته زبان فارسی ایرانشناسی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در کشورهای خارجی تحصیل می کنند. تعداد 7 پروژه تحقیقاتی در سال 93 با اساتید ایرانی شاغل در دانشگاه های خارج (ایرانیان مقیم خارج) تعریف شده است.

از 341 مقاله در سال 57 تا 20 هزار مقاله در سال های اخیر

دکتر جعفر مهراد استاد علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شیراز در گفتگو با مهر با ترسیم وضعیت علمی ایران در سال های پیش از انقلاب اسلامی و جهش خیره کننده سال های پس از انقلاب در حوزه علم و فناوری یادآور شد: بر اساس آخرین آماری که در گزارش های خبری در مورد تعداد دانشجویان دانشگاه های کشور اعلام می شود تعداد دانشجویان اعم از دانشگاه های دولتی و غیر دولتی به چهار میلیون و 600 هزار بالغ شده است و تعداد موسسات آموزش عالی، شامل دولتی، غیر دولتی و مراکز غیرانتفاعی به 2 هزار و 600 موسسه افزایش یافته است.

وی افزود: موضوع گسترش کمی دانشگاه ها و نیز عدم تناسب رشته ها موضوع با اهمیتی است چرا که این افزایش تعداد رشته های تحصیلات تکمیلی در سال های اخیر و تاسیس دانشگاه ها و ارتقای سطح علمی، روند تولید علم در جمهوری اسلامی ایران را بیش از هر کشور دیگری در جهان شتاب بخشیده است.

مهراد خاطرنشان کرد: در حالی که در نقشه جغرافیای تولید علم دنیا یک جابجایی مهم صورت گرفته است و کشورهای نوظهور علمی مانند ایران، ترکیه، چین، برزیل و ... در انتشار مقاله های تحقیقی گام های موثری و مثبتی برداشته اند. 

این استاد دانشگاه شیراز گفت: واقعیت این است که در پیش از انقلاب اسلامی موسسات آموزش عالی کشور به چند دانشگاه محدود بود. طبق آمارهای موجود در پایگاه استنادی اسکوپوس میزان تولیدات علمی کشور در قالب مقاله های علمی در سال 57 (سال 1979 میلادی) تنها 341 مورد بود. این رقم در سال 1980 به 189 مقاله کاهش می یابد که علت آن واضح و آشکار است. از یک طرف انقلاب فرهنگی رخ داده و از طرف دیگر جنگ تحمیلی موجب شد که دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی کشور نیز مانند سایر اقشار ملت توجه خود را به طرد دشمن از میهن اسلامی معطوف کنند. همین آمار در سال 1990 حتی به 156 مقاله نیز کاهش یافت.

وی افزود: اما دانشگاه های ایران مورد توجه برنامه ریزان آموزش عالی قرار گرفتند و بعد از پایان جنگ تحمیلی مسئولان توجه خود را به تولید علم معطوف کردند. همین امر موجب شد میزان تولید علم در سال 2000 میلادی به یک هزار و 732 مدرک بالغ شود. این رشد همچنان ادامه داشته به گونه ای که در سال های 2005، 2006 و 2007 میلادی تولیدات علمی کشور که در پایگاه اسکوپوس ثبت و نمایه سازی شده است به ترتیب به 11 هزار و 358 مدرک، 8 هزار و 147 مدرک و 14 هزار و 911 مدرک بالغ می شود.

عبور از 20 هزار مدرک علمی در سال 2009 میلادی

مهراد خاطرنشان کرد: همانطور که در ابتدا گفتیم مولفه های زیادی منجر به رشد تولیدات علمی کشور شده است. بر اساس همین مولفه ها در سال 2009 میزان تولیدات علمی از مرز 20 هزار مدرک عبور می کند و در سال 2010 به 29 هزار و 531 مدرک می رسد. در سال های 2011 تا 2014 وضعیت تولید علم بر اساس داده های مستخرج از اسکوپوس به تعداد 39061 ، 40880 ، 40025 و 37065 مدرک رسیده است.

وی اضافه کرد: بدیهی است آمار سال 2014 و نیز سال های پیش از آن به علت تاخیر در انتشار مجلات و تاخیر در نمایه سازی بیشتر از ارقام اعلام شده خواهد بود . در سال 2015 نیز که تنها در حدود یک ماه از آن سپری شده است دانشمندان و پژوهشگران ایران 2690 مدرک تولید کرده اند. در واقع میزان تولیدات علمی کشور به صورتی که مشاهده کردیم هر سال نسبت به سال پیش افزون تر شده است و به نظر می رسد این روند همچنان ادامه دارد.

این استاد علم اطلاعات و دانش شناسی با اشاره به جمعیت دانشجویی و تعداد مراکز آموزش عالی کشور یادآور شد: مایل هستم به تعداد اعضای هیات علمی دانشگاه های دولتی نیز که سهم مهمی در تولیدات علمی کشور دارند اشاره کنم. در حال حاضر تعداد زیادی عضو هیات علمی در دانشگاه های وزارت علوم به تدریس و تحقیق اشتغال دارند که در کنار دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری موتور محرکه تولید علم هستند، البته نقش پژوهشگران وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد نیز نقشی مهم و تعیین کننده است.

معرفی پنج دانشمند برتر ایران از نظر تعداد مقالات منتشره در اسکوپوس

وی افزود: در بین اعضای هیات علمی افراد بیشماری در تولید علم سهم دارند. اما پنج نفر اولی که معرفی می کنم نسبت به سایر پژوهشگران کشور برجسته هستند. در این بین مجتبی شمسی پور تاکنون 689 مقاله در اسکوپوس به ثبت رسانده است و رتبه اول را به خود اختصاص داده است. رتبه دوم به محمدرضا گنجعلی اختصاص دارد که 623 مقاله داشته است. باقر لاریجانی با  577 مقاله رتبه سوم را در اختیار دارد و رتبه چهارم و پنجم نیز به ترتیب به مهدی دهقان با 575 مقاله و فریدون عزیزی با 565 مقاله تعلق دارد.

مهراد درباره میزان توزیع مقالات در بین رشته های مختلف گفت: رشته های فنی مهندسی با 70305 مقاله، پزشکی با 60827 مقاله، شیمی با 41980 مقاله، فیزیک و نجوم با 35293 مقاله و علم مواد با 34318 مقاله نسبت به سایر رشته های دانشگاهی برجسته تر هستند.

وضعیت خیره کننده رشد دانشگاه های علوم پزشکی در سال های پس از انقلاب

در این میان رشد علوم پزشکی نیز قابل توجه بوده است.پیشرفت هایی که به طور مستقیم به میزان دسترسی مردم به خدمات سلامت در تمام مراحل زندگی تاثیر دارد. تنها در آمار تعداد پزشکان از 15 هزار نفر در سال های 57 به 100 هزار پزشک افزایش یافته است.

پیش از انقلاب اسلامی تعداد دانشگاه هایی که رشته پزشکی را آموزش می دادند حدود 10 دانشگاه بود اما اکنون 52 دانشگاه با احتساب دانشگاه شاهد و بقیة الله در کشور فعالیت می کنند. به طوری که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، فقط 7 دانشکده علوم پزشکی با 700 دانشجوی پزشکی در کشور فعال بودند. اما هم اکنون 30 هزار دانشجوی پزشکی با بیش از 11 هزار عضو هیات علمی در 47 دانشگاه علوم پزشکی وابسته به وزارت بهداشت و 4 واحد غیر وابسته در کشور مشغول فعالیت هستند.

نکته ای که در حوزه علوم پزشکی مورد توجه است این است که دانشگاه های علوم پزشکی از سال 67 به بعد ایجاد شده اند و پیش از آن تنها دانشگاه های بزرگ دارای دانشکده های داروسازی، پزشکی و دندانپزشکی بودند که با اجرایی شدن قانون تاسیس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، بخش علوم پزشکی از وزارت علوم منفک شد و دانشگاههای مستقل را ایجاد کرد.

بر اساس آمار 48 دانشکده پزشکی، 36 دانشکده دندانپزشکی، 17 دانشکده داروسازی و در مجموع 170 دانشکده در کل رشته های علوم پزشکی در کشور در بخش دولتی قرار دارند. در بخش دانشگاه آزاد نیز حدود 20 دانشکده پزشکی، داروسازی و دندانپزشکی به تربیت دانشجو در این بخش می پردازند. در حالی که تا سال 57 تنها 35 دانشکده در این بخش فعال بودند.

تعداد 5 هزار و 100 نفر دانشجوی شاغل به تحصیل در گروه پزشکی درسال 57 بوده اند که این تعداد اکنون به بیش از 150 هزار نفر افزایش یافته است. همچنین آمار اعضای هیات علمی در حوزه علوم پزشکی از تعداد 2500 نفر در سال 57 به بیش از 13 هزار نفر در سال 93 - 92 رسیده است. 

در کنار توسعه کمی در حوزه آموزش پزشکی، پیشرفت های بسیار در بخش سلول های بنیادی، تولید 95 درصد داروهای موردنیاز کشور در داخل کشور که تا سال 57 تنها 25 درصد آن محقق شده بود، گسترش کارخانه های داروسازی، گسترش رشته های تخصصی و فوق تخصصی علوم پزشکی و پیوند اعضا نیز قابل توجه است.