اعتراف به "بی‌شرمانه" بودن راندمان کشاورزی توسط وزیر اقتصاد پهلوی

به گزارش خبرنگار سیاسی خبرگزاری تسنیم، طی چندین گزارش و مصاحبه تفصیلی که تسنیم با پژوهشگران تاریخ انجام داد به‌تعداد قابل توجهی از شبهات پیرامون نوع حکومت‌داری پهلوی و مسائل مختلف مربوط به آن سال‌ها پاسخ داده شد.

با توجه به حساسیت بعضی از موضوعات، بر آن شدیم به‌صورت مصداقی تعدادی از ارکان مهم اقتصادی، مانند کشاورزی، کارخانجات صنعتی و خودروسازی را بررسی کنیم، البته برای این امر بر اسناد و نقل‌قول‌های مجریان صنعت و اقصاد در دوران شاه تکیه کردیم تا بدون غرض‌ورزی و جانب‌داری وقایع را تشریح کنیم.

اولین نکته قابل تأمل در رابطه با شرایط اقتصادی دوران پهلوی، عدم برنامه‌ریزی مدون برای یک چشم‌انداز کوتاه یا بلندمدت است. علی‌نقی عالیخانی وزیر اقتصاد دوران شاه از عدم بررسی دقیق ساختار اقتصادی و رابطه بین بخش‌های فرعی در داخل مسائل صنعتی و کشاورزی می‌گوید. بنا به گفته وی تمام داشته‌ها و مسائل مربوط به اقتصاد به‌صورت «حدسی» درج می‌شد. وی می‌گوید: "به‌عبارت دیگر آن‌چیزی که به آن جدول داده‌ها و ستاد‌ه‌ها می‌گویند (input-out put) وجود خارجی نداشت".⁽¹⁾

پرویز راجی رئیس دفتر نخست وزیر و سفیر شاه در انگلیس، در یکی از خاطرات خود که به صرف ناهار نزد جمشید اشرفی (معاون وزارت اقتصادی) رفته بود، درباره این بی‌برنامگی که بین مسئولان اجرایی امری عادی تلقی می‌شد، این‌گونه سخن می‌گوید: "با اشرفی صحبتی داشتم، او می‌گفت: "ما به‌قدری بی‌حساب و کتاب عمل می‌کنیم که هیچ‌وقت متوجه میزان کسری بودجه نشدیم، چه زمانی که درآمد ارزی ایران 26 میلیون دلار بود، چه زمانی که درآمد ارزی به 46 میلیون رسید و چه سال گذشته که حدود 20 میلیارد دلار، درآمد ارزی داشته‌ایم".⁽²⁾

پیشرفت کشاورزی نزدیک به صفر!

اسدالله علم وزیر دربار و یکی از نزدیک‌ترین یاران محمدرضا پهلوی خطاب به شاه می‌گوید: "این‌همه که می‌گوییم صنعت داریم {اما}، صنعت نداریم و گرفتاری دیگر این است که کشاورزی هم نداریم. با وسایل دوهزار سال قبل از میلاد گندم کشت و برداشت می‌کنند! کشاورزی در دوره برنامه چهارم 4% بیشتر پیشرفت نداشته، یعنی کمتر از یک% و نزدیک به صفر".

وی در ادامه خاطره خود از درخواست دو سرباز که به منزل و خانه شخصی‌اش تلفن کردند و تقاضای نان برای خانواده خود داشتند، می‌گوید:‌" دیشب دو نفر سرباز به منزل من تلفن کردند و گفتند: نتوانستیم برای خانواده خود نان به دست آوریم... پس وای به حال مردم! دو سه روز است در شهر نان نیست و اگر هست، گران است".⁽³⁾

علم در قسمت دیگر دست‌نوشته‌های خود خاطره‌ای می‌گوید که نشان می‌دهد شاه از بسیاری از این کمبودها آگاهی داشت، در 31 فروردین 57 وی در خاطرات خود می‌گوید: «به شاه عرض کردم روستاهای ایران تنها 4% برق و تنها 1% آب آشامیدنی دارند، که اعلیحضرت در جواب گفت: "می‌دانم"، عرض کردم پس چرا اقدامی صورت نگرفته است که گفتند: "برای انشعاب هر ده، وزارت آب و برق سی‌هزار تومان حق انشعاب مطالبه می‌کند" این کار که مضحک است با این‌همه پول و مقدورات».⁽⁴⁾

عالیخانی وزیر اقتصاد در قسمتی از مصاحبه شفاهی خود می‌گوید: "به یاد دارم  زمانی که یکی از نطق‌های شاه در روز جمعه از رادیو پخش می‌شد به‌دلیل اینکه تعطیلات بود، من نزد پدر کشاورزم به منطقه شهریار رفته بودم. ما هیچ‌وقت حوصله شنیدن اخبار کسل کننده و فوق‌العاده بی‌ربط رادیو را نداشتیم".

*** اصلاحات ارضی باعث لطمه شدیدی به راندمان کشاورزی کشور شد

این خاطره نشان می‌دهد ادعاهای شاه مبنی بر تحولات اقتصادی و آمار دروغینی که ارائه می‌داد حتی برای وزیر اقتصاد وی نیز غیر قابل‌تحمل و بی‌ربط بود. وقتی صنعت کشاورزی قابلیت تولید مابه‌ازایی در سبد کالای خانوارها را نداشته باشد، صنعت رو به افول کشاورزی به پیشرفتی نزدیک به صفر می‌رسد. عالیخانی با بیان این مطالب، ادامه می‌دهد: "در مرحله دوم اصلاحات ارضی آمدند زمین‌های خرده‌مالکین را گرفتند که باعث لطمه شدید به راندمان کشاورزی شد. به همین دلیل راندمان کشاورزی در هکتار به‌طرز بی‌شرمانه‌ای پایین بود".⁽⁵⁾

البته واکاوی شرایط اقتصادی تنها قابل استناد به چند خاطره و نقل قول مربوط به کشاورزی نیست. اما نکات جالبی از میزان خودکفایی و بهره‌وری داخلی در صنایع ایران قبل از انقلاب وجود دارد.

یکی از اتفاقات قابل بررسی، میزان وابستگی در شرایط خودروسازی است.

قطعه "ساخت ایران" اتومبیل فیات ساخت ایتالیا بود

در صنعت خودرو سازی، وقایع به وجود آمده به‌مراتب عجیب‌تر از صنعت کشاورزی است. کارخانه فیات ایتالیا که نمایندگی تولید محصولات خود را در ایران افتتاح کرده بود، بدون اینکه ارزش افزوده‌ای برای صنعت داخلی داشته باشد قطعات این ماشین را با قیمت بالایی به ایران وارد می‌کرد و در ایران این خودرو سرهم‌بندی می‌شد. این در حالی است که حتی بنا به اعتراف عالیخانی وزیر اقتصاد قطعه پلاستیکی "ساخت ایران" که در قسمت پشت ماشین فیات چسبانده می‌شد از ایتالیا وارد می‌شد. به‌گفته عالیخانی این نوع مونتاژ که ما در ایران انجام می‌دادیم حتی نیاز به کارخانه نداشت، ما در خانه نیز می‌توانستیم به این شکل مونتاژ کنیم.

در کارخانجات دیگر نیز وضع به همین منوال بود. تقسیم حق امتیاز کارخانجات اتومبیل‌سازی آمریکایی و اروپایی بین رجل سیاسی باعث رشد حبابی شرکت‌هایی شد که عملاً در خارج از کشور تولید می‌شدند و با قیمتی بیشتر از واردات همان خودروها به ایران، در بازار داخل به فروش می‌رسیدند. یکی از این افراد آقای شریف‌امامی بود که امتیاز کارخانه جیپ را در اختیار داشت.

از ماشین‌آلات تا در آهنی کارخانه از خارج  وارد می‌شد

مسئولان اقتصادی حکومت پهلویبا خرید ماشین‌آلات کارکرده از خارج کشور، تصور می‌کردند در صنعت داخلی بهینه‌سازی انجام می‌دهند. تجهیزات کارخانه نساجی تبریز  را از  یک کارخانه در هند به‌صورت دسته‌دوم خریداری کردند. جالب اینجاست این تجهیزات در سال 1304 به‌صورت دست‌دوم از چرخه کارخانه هند خارج شده بود، یعنی بودجه کشور صرف خرید لوازم دست‌دومِ چهل سال پیشِ کشور هند می‌شد.

عالیخانی می‌گوید: استاندار تبریز به من گفت این کارخانه نساجی تعطیل شده است، به وی گفتم: "شما اگر در این محیط سیب پاییزه بکارید بهتر است از اینکه خیال کنید با این ابزارآلات فرسوده می‌توانید کار صنعتی انجام دهید".⁽⁶⁾
عالیخانی در قسمت دیگری از خاطرات خود با اشاره به واردات "درب" یک کارخانه از خارج، گفت: «هزینه درب این کارخانه را نیز سازمان برنامه و بودجه، یعنی بهترین دستگاه کشور داد، دربهای بزرگ آهنی که درب کارگاه را می‌بست(!) یعنی پیش پا افتاده‌ترین چیزهایی که نه تنها در شهرهای بزرگ ایران بلکه در روستاهای ایران نیز قابلیت ساخت داشت، ما از خارج وارد می‌کردیم".

***وزیر اقتصاد شاه از تجهیز کارخانه‌های کشور با ماشین‌آلات دسته‌چندم کشورهای خارجی حتی هندوستان سخن گفت

وزیر اقتصاد دوران پهلوی از جهل و نادانی‌ای که در این رابطه بین مسئولان وجود داشت، سخن می‌گوید. البته وی معتقد است در این میان، منافعی نیز نصیب بعضی از شخصیت‌های حقیقی از این واردات و ساخت کارخانجات می‌شد. کارخانه پتروشیمی شیراز به‌دلیل اینکه پشت درهای بسته با انگلیس و فرانسه برای ساخت این کارخانه در شیراز به توافق رسیدند، تمامی طراحی‌های مهندسی برای ساخت چنین کارخانه‌ای با این مختصات را زیر سؤال بردند، چرا که سرمایه‌گذاری برای ساخت پتروشیمی در استانی مانند خوزستان به‌مراتب پایین‌تر بود، زیرا احتیاج به یک لوله‌کشی از حوزه‌های گاز به جنوب نبود. کادر مورد نیاز این کارخانه موجود بود و فرآورده‌های این کارخانه، بیش از جاهای دیگر، در خوزستان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

با این اوصاف، به‌خلاف باور بعضی از افراد که می‌پندارند وضعیت اقتصادی ایران در دوران پهلوی وضعیتی مساعد و رو به پیشرفت بوده، اوضاعی به‌مراتب نابه‌سامان‌تر از بدترین دوران اقتصادی تاریخ جمهوری اسلامی بوده است، مصداق‌های گفته‌شده، تنها مشتی نمونه خروار از آن روزها است.

انتهای پیام/*