مروری بر تاریخ تکوین تعزیه در ایران

 به گزارش گروه رسانه‌های خبرگزاری تسنیم، بر خلاف ادعای غربی ها هنر نمایش ریشه ای چندهزارساله در تاریخ ایران زمین دارد. در ایران باستان ،بالاخص در دوره اشکانیان نمایش آیینی-مذهبی "مصائب میترا" هرساله در دربار برگزار می شد. در این نمایش بازیگران صورتک هایی بر چهره می زدند و به روی صحنه می رفتند . در پشت صحنه موسیقی اجرا می شد و بازیگران با همراهی سازها نمایشی تراژیک از مصائب میترا را اجرا می کردند. در دوره ساسانیان پرداخت به نمایش افت می کند و به موسیقی توجه ویژه ای می شود. تعدادی از سازهای مهم امروزی ،مانند چنگ و عود،در این دوره ابداع شده است.

پس از فتح ایران به دست مسلمانان هنر نمایش از دربار به میان مردم کوچه و بازار کشیده شد و در این زمان تا چند سده نمایش مصائب میترا جای خودش را به نمایش "سوگ سیاوش" داد. مردم شبیه سیاوش را سوار بر اسب از میان آتش عبور می دادند و با زنده ماندن سیاوش در گذر از میان آتش سوزان به وجد می آمدند و سپس در صحنه پایانی نمایش ،شهادت او را بازسازی میکردند و با همراهی موسیقی حماسی بر سوگ او می گریستند و به عزاداری می پرداختند.

پس از به قدرت رسیدن آل بویه مذهب شیعه در عراق و ایران رسمیت پیدا کرد.معزالدوله احمد بن بویه در سال 352 ه ق در بغداد امر می‌کند که در دهه اول محرم دکان‌ها را ببندند و مردم لباس عزا به تن کنند و به تعزیه سیدالشهدا(ع‌) بپردازند و این رسم تا اوایل سلطنت طغرل سلجوقی در بغداد و شهرهای دیگر ایران معمول بوده است. پس از این فرمان حکومتی رفته رفته دسته های عزاداری در شهرها شکل گرفت.این دسته ها اولین رشته از روند تکوین تعزیه در ایران بودند. اگر چه عده ای از محققین و پژوهشگران مانند بهرام بیضایی مخالف این ادعا هستند و شروع تعزیه را به گزارشات مکتوب و روایت سیاحان و خاورشناسان نسبت داده اند.اما باید این نکته را در نظر گرفت که این گزارشات مشاهدات عینی سیاحان بوده است و دلیلی ندارد که پیش از آن تاریخ تعزیه در ایران وجود نداشته باشد. ناگفته نماند که خاورشناسان غربی که از نمایش تعزیه در ایران به وجد آمده بودند نقش مهم و بسزایی در حفظ و نگهداری از نسخ قدیمی تعزیه داشتند. برای مثال اولین مدرک کتبی سیاحان که تا امروز در اختیار همه محققین تعزیه قرار گرفته است، نمودار وجود تعزیه از دوره زندیه است. این مدرک گزارشی است از ویلیام فرانکلین که در ١٧٨٧ میلادی در شهر شیراز شاهد اجرای یک شبیه خوانی بوده و گزارشش از این دیدار را در سفرنامه خود بنام «مشاهداتی در راه سفری از بنگال به ایران» آورده است.الکساندر خودزکو، ایران‌شناس لهستانی‌، در سال ١٢٥٣ ه ق ٣٣ نسخه خطی تعزیه با عنوان جُنگ شهادت از حسین علی خان خواجه خریداری میکند با خود به لهستان می برد.
ادوارد براون،ایرانشناس سرشناس بریتانیایی نیز در کتاب نسخ خطی فارسی موجود در کتابخانه دانشگاه کیمبریج از «تعزیه‌های محرم و تعزیه ها» نام می‌برد. شش نسخه چاپ سنگی تعزیه در کتاب نسخه‌های خطی ادوارد براون موجودند. اما نسخ مستند تاریخی قدیمی تر ایرانی و عربی درباره این موضوع موجود است. برای مثال نخستین مدرکی که اصولا از وجود مراسم عزاداری حسینی بعنوان اولین قدم از تکوین روند تعزیه در ایران سخن میگوید، گزارشی است از تاریخ نویس عرب ابوحنیفه الدیناوری متوفی 895 میلادی که در کتاب الاخبار که از اجرای مراسم نوحه خوانی و سینه زنی برای حضرت علی و فرزندانش در زمان امویان روایت میکند.بعد از او احمد بن ابوالفتح در کتاب الحسن القصص از دیلمیان خبر میدهد که در سال 352 ه ق، معزوالدوله بعد از فتح بغداد فرمان داده است تا در دهه اول محرم تمام بازارهای این شهر را سیاه ببندند و مردم لباس ماتم بر تن کرده و به عزاداری امام سوم بپردازند. همچنین ابن کثیر شامی که معاصر احمد بن ابوالفتح بوده نیز در کتاب تاریخ خود بر این ادعا صحه گذاشته است.

همانطور که پیش تر گفته شد در زمان آل بویه اولین رشته از روند تکوین تعزیه در ایران آغاز شد. در این نوع از عزاداری دسته های عزادار در کوی و برزن راه می افتادند وباسینه زدن و نوحه خواندن و نواختن سنج وحمل علم وعلامت حال و هوای کاروان اسرای اهل بیت را شبیه سازی می کردند و با تضرع و زاری با بازماندگان اهل بیت امام شهید به همدردی می پرداختند . پس از به قدرت رسیدن صفویان این مراسم منظم تر و طولانی تر شد. دولت صفوی برای عزاداری تکیه هایی بنا کرد که دسته های عزاداری در نهایت پس از راهپیمایی وارد تکیه ها می شدند و پس از استقرار شخصی که نوحه خوان اصلی بود اشعار منظمی در ذکر مصیبت اباعبدالله (ع) می خواند و مردم عزادار با سینه زنی او را همراهی می کردند.

در ادامه مسیر تکوین تعزیه طراحی صحنه به آنچه پیشتر گفته شد اضافه گشت. اسباب و اکسسواری چون کجاوه ،،صندوق ،تابوت ،نخل ، اسب و نیز ادوات جنگی مثل تیر و کمان و نیزه و شمشیر. حضور این نشانه ها باعث همدلی و همراهی بیشتر عزاداران با دسته های عزاداری شد و مراسم تعزیته رونق بیشتری گرفت . با افزایش اقبال عموم نسبت به مراسم برگزارکنندگان تصمیم به بکارگیری شبیه در کاوان امام شدند. در ابتدا سیدالشهدا(ع) شبیه نداشت اما برای حضرت ابوالفضل، علی اکبر ، علی اصغر و حر و تعدادی از زنان شبیه در نظر گرفتند. شبیه زنان را پسران نوجوان بر عهده داشتند. همراه با نوحه خوانی و مرثیه سرایی این شبیه ها حرکت میکردند،حرکتی که بازسازی سفر کاروان امام از مکه به کربلا بود . در ابتدا برای اشقیا شبیه در نظر نگرفته بودند چون ممکن بود مردم عزادار و ساده دل نقش آنها را باور کنند و به میان صحنه آمده و آنها را ضرب و شتم کنند،به همین دلیل پس از توقف بازیگران در کربلا ناگهان آنها از اسب پیاده می شدند و افراد پشت صحنه اسب ها را با پارچه ای که قسمتهایی از آن قرمز و تداعی کننده رنگ خون بود می پوشاندند. شبیه ها که از اسب پیاده شده بودند درون تابوت می خابیدند و روی بدن آنها با شن سرخ پوشانده می شد و تنها سر آنها از شن بیرون می ماند که پایان جنگ و بریده شدن سرها از بدن را بازسازی می کرد.این روند در دوران زندیه هم ادامه داشت.

دردوره قاجار تعزیه درمیان عامه مردم گسترش وعمومیت یافت. تعداد تعزیه ها که در دوره زندیان بیش از10 تا 12مجلس نبود در دوران فتح علی شاه به 40 تا50 مجلس رسیدهمچنین ازاواخر سلطنت فتح علی شاه ،وزمان محمد شاه ،علاوه بر وقایع کربلا ومصائب مربوط به خاندان پیامبر،از داستانها و وقایع دیگر مذهبی وتاریخی نیز تعزیه هایی ساخته شد. این تعزیه های فرعی یا «گوشه ها »که غالباً درمقدمه یا درضمن تعزیه های اصلی ومستقل درآمدند. تا زمان ناصرالدین شاه مکالمه بین بازیگران تعزیه معمول نبود و یک نوحه خوان از روی مقاتل معتبر به ذکر مصیبت می پرداخت و بازیگران بدون مکالمه به ایفای نقش خود می پرداختند. اما از دوره ناصری به بعد نوحه خوان ابتدا بخشی از مقتل را می خواند و پس از قرائت بازیگران با هم به مکالمه و تعزیه خوانی می پرداختند و سپس می جنگیدند.اضافه شدن این بخش بر جنبه های درامی ونمایشی تعزیه افزود.برای انتخاب این تعزیه خوانان،رییس تعزیه که معین البکا نام داشت و در اصل نقش کارگردانی را به عهده داشت قبل از محرم به هیئت ها و مساجد می رفت و از داوطلبان تعزیه خوانی امتحان آواز و جنگ شمشیر می گرفت و در صورت قبولی آن فرد کارش را به عنوان تعزیه خوان شروع می کرد.

تعزیه خوانی دارای سلسله مراتبی بود.اگر تعزیه خوان از کودکی به گروه تعزیه می پیوست ابتدا نقش سکینه و رقیه (س) را بازی می کرد،پس از چند دوره به او نقش یکی از طفلان مسلم بن عقیل را می دادند.در صورت تفوق در اجرای طفلان مسلم تعزیه خوان می توانست در سال آینده نقش قاسم را بازی کند.تعزیه خوان پس از قاسم می توانست علی اکبر خوان شود. پس از دوره علی‌اکبرخوانی تعزیه‌خوان وارد دوره شهادت‌خوانی می‌شد. در صورت تسلط تعزیه‌خوان بر شهادت‌خوانی و نیز در صورتی که شهادت خوان عمری گذرانده بود و محاسنش سفید شده بود می توانست با اجازه معین البکا هم عباس خوان و هم امام‌ خوان شود.

با تکمیل شدن روند تکوین تعزیه در دوران ناصرالدین شاه و قوت گرفتن وجه درام، اقبال مردم و بالاخص اشراف به تعزیه بیشتر شد.این امر باعث شد تا اشراف به واسطه حس رقابت و حسادت بین خود هرکدام میدانچه ای در عمارت خود بنا کنند و در دهه اول محرم خود شخصا ً به اجرای تعزیه در خانواده خود بپردازند. ناصرالدین شاه هم از این رقابت کنار نماند و به تاسیس تکیه های بیشتری در شهر اقدام کرد به طوری که تعداد تکیه ها در شروع حکومت او حدود ٤٥ باب بود و در پایان حکومتش این رقم به ٨٥ باب تکیه رسید.افزایش میزان اجرای تعزیه در شهرهای مختلف بر روی روحیه و اخلاقیات مردم تاثیر بسزایی داشت.

تعزیه شرح مصایب قهرمانان حماسه ساز کربلا وبیان واقعه شهادت است ،یک تئاتر تمام عیار که کارگردان دارد،دیالوگ نویسی دارد،صحنه پردازی و میزانسن دارد،موسیقی دارد و از همه مهمتر تماشاگر دارد. تعزیه را می توان از جمله آثار برجسته تراژیک در ادبیات نمایشی جهان به شمارآورد.

منبع:سایت رویکرد

انتهای پیام/
خبرگزاری تسنیم: انتشار مطالب خبری و تحلیلی رسانه‌های داخلی و خارجی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای بازنشر می‌شود.

بازگشت به صفحه سایر رسانه ها