گذری بر تاریخ ایلام با سنگ نوشته‌ها و کتیبه‌های تاریخی
خبرگزاری تسنیم: ایلام در ادوار کهن تاکنون به دلیل همجواری با خاک و مرز بیگانگان در ایام گذشته تاکنون همواره شاهد تحولات و فراز و نشیب‌های گوناگون سیاسی و فراز و نشیب‌های گوناگون سیاسی و فرهنگی و اجتماعی بوده است و دارای کتیبه‌هایی گوناگون است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از ایلام، ایلام اگر چه این قطعه از خاک جمهوری اسلامی ایران هرگز تاریخی مستقل از حیات سیاسی و اجتماعی کشور در ادوار کهن تاکنون ندارد اما همجواری با خاک و مرز بیگانگان در ایام گذشته تاکنون همواره شاهد تحولات و فراز و نشیب‌های گوناگون سیاسی و فرهنگی و اجتماعی بوده است.
هجوم‌های‌گاه و بیگاه بابلیان و سپاهیان و قشون دیگر در ادوار بعد از گذرگاه‌های مهران به طرف کوه‌های زاگرس و سپس به قصد تسلط بر دشت دهلران و خوزستان از جمله حساسیت‌های تاریخ و سرگذشت این دیارند.
کتیبه و نقش برجسته گل گل ملکشاهی
نقش برجسته و کتیبهٔ گل گل یادگاری از حمله و تصرف این منطقه توسط سلسلهٔ آشوری در هزاره‌های قبل از میلاد است که در ضلع شمالی روستای گل گل بخش ملکشاهی و بر نمای شرقی صخره و به ارتفاع حدود 3 متر از زمین قرار دارد.
شکل عمومی کتیبه یک مستطیل به ارتفاع 135 سانتی متر و عرض 90 سانتی متر است که در وسط آن نقش نیم رخ و تمام قد پادشاه آشوری بصورت برجسته قرار دارد که کلاهی مخروطی و ردایی بلند تا روی پا‌ها بر تن داشته و شمشیری حمایل نماد قدرتی به دست دارد که به علت تخریب شکل آن به درستی معلوم نیست.
نزدیک پیشانی نیز تصویری تخریب شده قرار دارد که به همراه نماد دیگری در پشت سر پادشاه هلال ماه احتمالاً نمادهای خدایان و الهه‌های آسمانی باشند که به حمایت از پادشاه آشوری برخاسته و به او کمک کرده‌اند تا در جنگ پیروز شود.
متن کتیبه ابتدا به عمق متوسط 5. 2 سانتی متر تراش خورده و طی آن نقش برجستهٔ پادشاه را فراهم ساخته‌اند و سپس به نقر خطوط میخی آشوری در سطرهای افقی بر تمام سطح کتیبه و نقش برجسته پرداخته‌اند و هر سطر را با خطی کنده و افقی از سطر بعدی مجزا کرده‌اند.
اینکه این کتیبه مربوط به کدام پادشاه آشوری است به درستی معلوم نیست و عده‌ای آن را متعلق به آشور بانی پال که سرزمین ایلام قدیم را متصرف و در نهایت سبب انقراض آن‌ها شده، دانسته و عده‌ای آن را مربوط به سارگن دوم پادشاه آشوری می‌دانند که وی نیز نواحی شمال غرب و قسمت‌هایی از غرب ایران تا دریاچه ارومیه را به تصرف درآورد.
آنچه از متن سنگ نوشته مستفاد می‌شود این است که آشوری‌ها همواره چشم طمع به نواحی شرقی حکومت خود یعنی سرزمین ایلامی‌ها داشته و هر زمان که زمینه فراهم می‌شد حمله را آغاز می‌کردند و این روند به صورت فرهنگ ستیزه‌گری به فرزندان شاهان منتقل می‌شد و چهرهٔ پادشاه آشوری که رو به سرزمین ایلام حکاکی و نقر شده خوی جنگجویی و طمع همیشگی آنان به این دیار را به نمایش می‌گذارد.
متن کتیبه آشوری گل گل
«به آشور و خدایان (بزرگ) که به طرفداری شاه محبوب آن‌ها ایستاده و چیره شده بر زمین‌های دشمنانش شاه جهان پسر آشور پدر خدایان مرا نامزد کرد برای پادشاهی در رحم مادرم انلیل مرا برای تسلط بر روی زمین و مردم فرا خواند.
سین و شماش با هم شگون‌های مساعدی در مورد بنیاد فرمانروایی من فراهم ساختند.
نبو و مردوک مرا بصیرت وسیع و فهم عمیق بخشانیدند، خدایان بزرگ از راه لطف در محفل خود مرا بر روی تخت شاهی پدرم گذاشتند، آن‌ها تسلط بر روی زمین را به من واگذار کردند شهر...
آن‌ها بیرون رفتند... روی او ستایش کارهایی که من انجام داده‌ام.
من نوشتم بر روی آن من به جای نهادم این سنگ نوشته را برای ترغیب شاهان و پسران من در آینده باشد که امیری در میان شاهان پسران من که او را آشور و خدایان بزرگ برای تسلط بر روی زمین و مردم نامزد کند.
این ستون و تحسین خدایان بزرگ را ببیند و باشد که به تدفین آن بپردازد و قربانی‌ها بکند اما آنکه آن مجسمه را از جای آن بردارد آشور و خدایان بزرگ و آن عده که روی این ستون نام برده شدند با نظر خشم به او نگاه کند.
باشد که به طرفداری او در یک برخورد سلاح‌ها در میدان جنگ برخیزند و باشد که آن‌ها او را راهنمایی نکنند... با شد که آن‌ها هم حکم شاهی او را براندازند و باشد که آن‌ها نامش و تخمه‌اش را در زمین ضایع کنند».
سنگ نوشته تخت خاتون (تخت خان)
تخت خاتون یا تخت خان منطقه‌ای خوش آب و هوا در مسیرایلام به مهران و در منطقهٔ عمومی صالح آباد است.
این مکان علاوه بر داشتن چشمهٔ آب سرد و زلال به علت قرار داشتن در دامنهٔ غربی کوه نخجیر از نظر دسترسی به شکار انواع حیوانات وحشی و هِیزم درختان بلوط از شرایط و مزیت‌های بسیار مطلوبی برای استراحت و تفریحگاه والیان ایلام برخوردار بوده است.
تداوم استقرار خان والی و همراهانش هر سال به مدت طولانی در این مکان تخت خاتون که به احتمال زیاد به لحاظ تعلق خاطر زیاد خان به یکی از همسرانش آنجا را «تخت خاتون» نامید و بعد‌ها به تخت خان تبدیل شد، سبب شد که غلامرضاخان والی از فرصت استفاده کرده و دستور به نگارش کتیبهٔ بزرگ و به یاد ماندنی خود در این مکان کند.
ارزش و اهمیت این سنگ نوشته علاوه برزیبایی خط و متن آن دارای اطلاعات فراوانی است که از گذشتهٔ والی و کارهای عمرانی وی دست می‌دهد، چیزی که در سایر کتیبه‌ها تنها اشاره‌ای گذرا به آن‌ها شده است.
متن کتیبه بر روی قطعه سنگی بسیار بزرگ، حجیم و مکعبی شکل و بر نمای غربی آن در ارتفاع 5/2 متری قرار دارد، نمای عمومی سنگ نوشته یک متوازی الاضلاع در ابعاد 145 × 190 سانتی متر بوده که ابتدا آن را حدود دو سانتی متر به لحاظ فراهم کردن یک سطح صاف و یکنواخت تراش داده و آن‌گاه با تراش دادن مجدد حروف و کلمات را برجسته کرده‌اند.
خط کتیبه از نوع نستعلیق و با گرایش به سوی نستعلیق شکسته است که از نظر نگارش و حکاکی یکی از زیبا‌ترین کتیبه‌ها در نوع خود به شمار می‌رود.
سنگ نوشته نخجیر یا سرتزن
«که ینی سرته زن» یـا چشمه‌ای که سر را از سردی آبش بی‌حس می‌کند تا چشمه یا محلی در دامنهٔ پائینی نمای غربی کوه نخجیر در بخش صالح آباد مهران است.
این محل پوشیده از درختان بلوط، زال زالگ، ون و گونه‌های محدود دیگر است.
همانطوری که در متن کتیبه آمده آن را به فرزند خویش یدالله خان که ملقب به اشرف الملک بوده هدیه کرده است.
متن سنگ نوشته بر نمای غربی تخته سنگ و به ارتفاع 5. 1 متر از سطح زمین، حکاکی شده است.
سطح ناهموار سنگ و همین طور ترک بزرگ افقی در آن سبب شده است که متن کتیبه در سه قسمت مجزا نگارش یابد.
خط آن به سبک همیشگی دورهٔ غلامرضا خان والی، نستعلیق بوده باز هم به علت فضای کم و همین طور نگرش زیبایی‌شناسانه کلمات در یک فضای محدود با رعایت اصول نگارش و توجه به زیبایی حروف در همدیگر تنیده و فشرده شده‌اند.
بر اثر عوامل جوی و انسانی تعدادی از حروف فرو ریخته و جنس نه چندان مرغوب سنگ نیز مزید بر علت گردیده تا روند تخریب و فرسایش کتیبه سرعت بیشتری داشته باشد.
متن سنگ نوشته «نخجیر»
شنیدم کــه جمشید فـــــرخ سرشـت
بسـر چــشـمـه بـر سنـــگـی نـوشـت
در این چشمه چون ما بسی دم زدند
بـرفـتـنـد چـون چـشـم بـر هـم زدنــــد
حسب الفرمایش جناب مستطاب اجل اکرم افخم اعظم آقای امیر جنگ والی کل لرستان فیلی
به سبب غرث این باغ قباله نمود با حدودات ملکی که از طایفه عالی بیگی ابتیاع نمود به فرزند خود اشرف الملک هدیه نمود.
از حسینقلی خان ابوقداره پدر غلامرضاخان ابوقداره یک سنگ نوشته وجود دارد.
این سنگ نوشته در شمال شهر ایلام و روبروی پارک آزادی، بر نمای جنوبی قطعه سنگی حجیم نگارش یافته است.
خط کتیبه از نوع نستعلیق بوده و به لحاظ کمبود فضا کلمات جمع شده و نظم سطر‌ها به هم خورده است زیبایی خط این سنگ نوشته هرگز به پای کتیبه‌های دیگر از غلامرضا خان والی نمی‌رسد وگو اینکه تبحر حجاران در این دوره به مراتب کمتر بوده است.
سنگ نوشته قوچعلی
این اثر بر نمای جنوبی صخرهٔ کوه انار و محلی موسوم به تنگ قوچعلی در شمال شهر ایلام قرار دارد. ارتفاع آن از سطح زمین حدود 5/4 متر بوده و دسترسی به آن مشکل است.
خط آن از نوع نستلیق است و به مانند سایر کتیبه‌های غلامرضاخان والی علاوه بر رعایت زیبایی حروف به لحاظ حداکثر استفاده از فضای محدود در آن سطر‌ها رعایت نگردیده و کلمات در یک فضای کوچک جمع شده‌اند.
سنگ نوشته قلعه والی شهر ایلام
پس از اتمــام ساخت قلعــه حسین آباد ایلام غلامرضا خان والی وی دستور به نگارش کتیبه‌ای به طول 180 و عرض 34 و قطر 14 سانتی‌متر داد تا به زیبا‌ترین شکل ممکن حکاکی شود.
این سنگ نوشته با خط نستعلیق برجسته و در هفده سطر با فواصل منظم و در کادرهای مستطیل نگارش یافته و در آن ایام بر بالای ورودی شرقی قلعه والی شهر ایلام در داخل دیوار نصب بوده که در جریان جمگ تحمیلی و بمباران هواپیماهای عراقی فرو افتاد و فعلا در جای دیگر قلعه نگهداری می‌شود.
متن کتیبه
هوالله تعالی یا علی مدد
تاریخ ساختن عمارت پارک در زمان سلطنت شاهنشاه عادل بادل محمدعلی شاه قاجار خلدالله ملکه حسب الامر حضرت مستطاب اجل اکرم عالی آقای غلامرضاخان امیر جنگ والی لرستان فیلی ابن مرحوم مغفور حسینقلی خان والی کل لرستان فیلی ابن مرحوم حیدرخان والی ابن مرحوم مغفور حسن خان والی کل لرستان فیلی ابن مرحوم اسدخان ابن مرحوم اسماعیل خان والی کل لرستان فیلی ابن مرحوم شاهوردیخان ابن مرحوم منوچهرخان والی ابن حسین خان والی ابن شاهوردیخان والی در سنه هزار و سیصد و بیست و شش هجری به معماریت عالیجاه خیرالحاج حاجی درویشعلی کرمانشاهی و به نظارت معتمدالسلطان مکرم عم عالی مقام صیدجواد خان سرتیپ والی‌زاده اتمام پذیرفت.
سنگ نوشته میمه بخش زرین آباد
در ضلع شمال شهر میمه و محلی موسوم به سراب تعدادی تخته سنگ‌های بسیار حجیم و مشرف بر ضلع شرقی رودخانه میمه قرار دارند.
بر روی نمای شمال غرب یکی از این سنگ‌های حجیم که حدود سه متر ارتفاع و 5. 2 متر عرض دارد، سنگ نوشتهٔ والی نمایانگر است که به شکل مخروطی معکوس تا عمق اندکی تراش خورده و سپس کلمات را با نقر خطوط کناری نمایان ساخته‌اند.
کتیبه در سیزده سطر حکاکی و هر سطر با سطر دیگر با خط افقی مجزا شده است.
نوع خط نستعلیق برجسته و با تداخل حروف به لحاظ فضای محدود کتیبه است و شباهت فراوانی با سنگ نوشته حسین قلی خان والی واقع در شمال شهر ایلام دارد و به احتمال بسیار زیاد هر دو کتیبه به وسیله یک نفر حکاکی شده باشند.
در ابتدای سنگ نوشته آیه «بسم الله الرحمن الرحیم» و سپس شعری با چهار مصرع بدین مضمون آمده است:
شنیدم که جمشیـــد فرخ سرشت
بــــه سرچشمه بر سنگــی نوشت
در این چشمه چون ما بسی دم زدند
بـرفـتـنـد چـون چـشم بـرهـم زدنـــــــد
انتهای پیام/
