مسجد جامع نطنز، اثری ماندگار از هنر ناب ایرانی+ تصاویر

به گزارش خبرگزاری تسنیم از نطنز، در ورای باغستان‌های سرسبز مرکز شهر نطنز، مناره‌ای سر به فلک کشیده و گنبدی هرمی شکل در کنار آن توجه هر تازه واردی را به سوی خود معطوف می‌دارد.

این مجموعه شامل شبستان هشت ضلعی گنبد‌ دار جنوبی و شبستان‌های شمالی و شرقی و غربی و دهلیزهای پیوند دهنده آن‌ها،‌ آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد، سر در خانقاه و مناره مرتفعی است.

به استثنای شبستان گنبددار که از بناهای دوره دیلمی است، بقیه مربوط به دوره ایلخانان مغول است که درفاصله سال های 704 تا 725 هجری قمری بنا گردیده است.

پیرامون موقعیت مسجد باید گفت که از سمت شمال و مشرق و جنوب محدود است به کوچه باریکی که چون به ورودی بزرگ مسجد و مقابل مناره و درگاه خانقاه می‌رسد، وسعت یافته و مبدل به میدان کوچکی می‌شود.

مسجد 3 ورودی دارد که 1 ورودی جنوبی و 2 ورودی شمالی هستند که ورودی‌های سمت شمال هم‌سطح حیاط هستند  ولی ورودی جنوبی دهلیزی است که با 12 پله بلند به کف راهرو مسجد می‌رسد.

وقتی داخل راهرو باشید، سازه قرار گرفته در پشت اولین درب چوبی سمت راست، بنای اصلی و قدیمی‌تر مسجد جامع نطنز است که متعلق به دوره دیلمی و قدمتی بیش از 1040 سال دارد.

کف این قسمت از مسجد دارای کف پوش چوب است که در دوره ایلخانی به این بنا اضافه شده است و ماهیت آن، جلوگیری از ورود رطوبت و نم به قسمت‌های نشیمن مسجد است.

محراب این قسمت از مسجد دارای کاشی‌های زرین فام زیبائی بوده که متاسفانه زمان قاجاریه سرقت شده و در حال حاضر در موزه لوور کشور فرانسه نگه‌داری می‌شود.

یک منبر سنگی و یک منبر چوبی در این بخش قرار دارد که منبر سنگی که بعدها روکش گچی روی آن کشیده شده است، متعلق به زمان صفویه و منبر چوبی متعلق به زمان قاجاریه است.

کتیبه داخل گنبد از جنس آجر به خط ثلث بوده که یکی از آیات قرآن نوشته شده است و زمان صفویه کتیبه گچی روی کتیبه اصلی را گرفته است.

داخل گنبد هم نقاشی‌هایی با طرح گل و بوته بسیار زیبا در زمان صفویه نقاشی شده است که به مرور زمان پاک شده و نمونه این گل‌ها در عالی قاپو اصفهان هم موجود است.

در قسمت شمال بخش 1040 ساله بنا، بخش 720 ساله و زمان ایلخانی قرار دارد که دارای 4 ایوان است که به سبک مساجد 4 ایوانی در کشور اجرا شده است.
در کتیبه ایوان شمالی مسجد جامع نطنز، به خط ثلث سفید بر زمینه آبی آیات 9 و 10 سوره جمعه و آیه 114 سوره هود در زمان صفویه به خط امامی اصفهانی نقاشی شده و دنباله کتیبه به عبارات قال النبی صلی الله علیه و آله یا علی الائمه بعدی اثنی عشر اولهم انت و آخرهم القائم الذی یفتح الله علی یدیه مشارق الارض و مغاربها قال من کان القرآن حدیثه و المسجد بیت نبی الله له بیتاً فی الجنته کتبه محمد رضا الامامی ختم می‌شود.

کتیبه گچ‌بری هلال داخل ایوان شمالی شامل آیه 18 و 19 سوره توبه است و قسمت آخر کتیبه به تاریخ سبع و سبعمائه یا همان 707 هجری قمری ختم می‌شود.

در آرایش‌های گچ‌بری آخر این کتیبه نام حیدر نیز ذکر شده است که یقیناً نام استاد گچ‌بر این کتیبه است و در آرایش‌های گچ‌بری محراب مسجد اولجایتو در مسجد جمعه اصفهان مورخ به سال 710 هجری نیز که 3 سال پس از اتمام گچ‌بری‌های مسجد جامع نطنز به انجام رسیده نام این استاد ذکر شده است.

در قسمت فوقانی یکی از ورودی‌های ایوان شمالی که این ایوان را به ساختمانهای مجاور آن اتصال می‌دهد به خط نستعلیق سفید بر زمینه قهوه‌ای گچ بری نوشته شده است‌، صفه روح فزائی که هر آن‌کس دیدش، دل زکیفیت آن صافی و نورانی شد، کرده گچ کاری این ابن غضنفر مهدی، آن که توفیق حقش یاور و ارزانی شد،‌‌ همتش کرد سفید از ره اخلاص چنان، که نجاتش دو جهان رحمت سبحانی شد، تا ز ابر کف دستش گهر فیض چکید، قدر و قیمت ز در و گوهر عمانی شد، فکرت و ذهن امامی پی سال و تاریخ، چون گدایان به در موسی عمرانی شد، پنج پنجه بفکند از ید بیضا و بگفت، رو سفیدی وی از مهدی کاشانی شد.

در قدیمی مسجد جامع نطنز که به کوچه مجاور شمالی باز می‌شود، دارای کتیبه‌هایی است که ترجمه آن ، اتمام این در، درتاریخ سنه اثنی و سبعین و تسعمائه است و نصب این در در تاریخ شهر ذی الحجه الحرام سنه اثنی عشر و الف شد،می باشد.

در پایین در به خط ثلث برجسته عبارت، وقف کرد استاد علی ابن استاد حسین نجار نطنزی به سعی و عمل خود این در را مع چهار حبه از جمله سی و شش حبه عصار خانه واقعه در جنب چهار سوق جنب بلده مزبوره بر مسجد جامع بلده که اجاره آن صرف روشنایی مسجد شود، نوشته شده است.

در ایوان جنوبی، برلوح سنگی منصوب، در جرز چپ ایوان جنوبی مسجد جامع نطنز به طول 50 و عرض 25 سانتی‌متر به خط نستعلیق برجسته کتیبه، بنای تعمیر و سفید نمودن مسجد جامع به سعی عالی حضرات فضیلت و افادات پناه مولانا محمد باقرا دماوندی و سلاله السادات و النجبایی حاجی میر ابراهیم الحسینی النطنزی به اتمام رسید به تاریخ شهر ذی القعده الحرام سنه 1178 کتبه محمد علی ابن محمد سعید الحسینی النطنزی نوشته شده است.

یکی دیگر از زیباترین اثر این مجموعه تاریخی زیبا، مناره بلند و استوار این مسجد است که بعد از گذشت 720 سال از ساخت آن، همچنان محکم استوار ایستاده و خود‌نمائی می‌کند.

مناره بلند و زیبای مسجد به واسطه سبک جالب و تزئینات کاشی‌کاری به ویژه کتیبه‌ی پهن و فیروزه‌ای ساقه‌ آن بسی ارزشمند و قابل توجه است.

این مناره به ارتفاع 37.20 متر تا سطح بام، محیط 12 متر و 80 سانتی متر و دارای 118 پله مارپیچی است که مابین سردرب مسجد و سردرخانقاه بنا شده است.

در فضایی گود در میان حیاط، با عبور از چند پله به جوی آبی می‌رسیم که این جوی از قناتی واقع در زیر مسجد منشعب شده که در گذشته‌های دور، علاوه بر استفاده نمازگزاران، آب شرب ساکنین پیرامون مسجد را هم تأمین می‌نموده است.

بر اساس اسناد به دست آمده آب این قنات 2000 سال است که جریان دارد و هم‌چنان به حیات خود ادامه می‌دهد.

بقعه شیخ عبدالصمد نطنزی، شاهکار معماری در دوره ایلخانی

بنای این بقعه با مسجد جامع چنان مربوط و متصل است که به نظر می‌رسد مقارن یکدیگر یعنی در سال 707 هجری ساخته شده‌اند.

در همین زمینه سرپرست میراث فرهنگی نطنز در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم در نطنز اظهار کرد: محور اصلی بقعه و محراب آن، با محور مسجد نزدیک به 10 درجه انحراف دارد و موقعیت راهرو، مقبره و دهلیز مسجد دلیل دیگری است برآن که هر 2 بنا در یک زمان ساخته شده‌اند.

حسین یزدانمهر افزود: گنبد این بقعه هرمی شکل و هشت ضلعی است و براساس لوحه‌ای در بقعه شیخ عبدالصمد، ساخت این بقعه به اسماعیل بنای اصفهانی نسبت داده شده‌است.

وی گفت: در راهرو مشترک مسجد و مقبره شیخ عبدالصمد سردر مخصوصی برای خانقاه ساخته شده که کتیبه آجری آن به خط ثلث برجسته به خوبی قابل خواندن است.

سرپرست میراث نطنز خاطر نشان کرد: برضریح چوبی روی آرامگاه شیخ عبدالصمد نیز کتیبه‌ای به خط ثلث به چشم می‌خورد که عبارت، عمل استاد حسین بن استاد اسماعیل سرشگی النطنزی فی تاریخ نه اربع و سنین و الف سنه 1064 کتیبه عبداللطیف حکاکی شده است.

به گزارش تسنیم بر لوح سنگی روی قبر شیخ عبارت هذا الغفور الرحیم الرحمن اللهم صل علی النبی و الولی و الحسن و الحسین و العباد و الباقر و الصادق و الجعفر و الکاظم الموسی و الرضا و التقی و النقی و العسگری و الحجته القائم محمدالمهدی الغازی صاحب الزمان(عج)،  همت مصروف داشت عصمت پناه صالحه خدیجه سلطان بنت شمس طلا در سنه 1045 و این اثر خیر از او باقی ماند، نوشته شده است.

گفتنی است قسمتی از بالای محراب آرامگاه شیخ عبدالصمد هم اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود که در اواخر قرن گذشته به سرقت رفته بود.

سردر خانقاه و آرامگاه  شیخ نورالدین عبدالصمد

زیبا ترین بخش مجموعه مسجد را سردری با پوشش کاشی دارای نقوش و طرح‌های گوناگون به نام سردر خانقاه تشکیل می‌دهد و چنین به نظر می‌رسد که پس از ساختن مسجد به سال 704 و آرامگاه شیخ عبدالصمد به سال 707 کار بنایی را ادامه داده و به ساختن خانقاهی پرداخته اند.

متاسفانه جز درگاه یا سردری که به ساختمان مسجد اتصال دارد اثر دیگری از آن به جای نمانده است و این سردر از آجر ساخته شده و در بعضی قسمت ها کاشی با لعاب فیروزه ولاجورد به کار برده اند.

نمونه زیبایی از بناهای کبودرنگ دوره مغولی است که کتیبه بزرگی به عرض 45 سانتی متر به خط ریحان دارد که به طور برجسته بر متن کاشی‌های فیروزه ای به دور درگاه می‌گردد.

بخش پایانی کتیبه به مرور زمان ریختگی پیدا کرده بود و بعد از کلمه سنه فقط سرِ حرف سـ دیده می شود ولی در تعمیرات چند سال قبل این کتیبه نیز مرمت و اکنون سنه سته و عشر و سبعمائه  716 در آن خوانده می‌شود.

این مجموعه با شکوه با شماره 188مورخ 18/4/1311 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

انتهای پیام/ ر