از عمارت قاجاری چشمه‌علی تا دیوار باروی نادری در دامغان+تصاویر
خبرگزاری تسنیم: دامغان یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران به شمار می‌رود که از قدیم تا حال دارای اهمیت خاصی است و در روزگار گذشته دامغان یکی از شهرهای ایالت قومس بوده و مرکز این ایالت نیز محسوب می‌شد.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از دامغان، بنای شهر دامغان را به هوشنگ نبیره کیومرث که از پادشاهان پیشدادی بوده نسبت می‌دهند و روزگاری نیز پایتخت اشکانیان بوده و نیز دامغان را جزء اقلیم چهارم می‌دانسته‌اند.
در بیشتر کتب جغرافیا و تاریخ نام دامغان برده شده که تمامی نوشته‌های آنها اشاره بر اهمیت و اعتبار شهر قدیمی دامغان دارد چراکه دامغان در سر راه جاده ابریشم و مسیر گذر از غرب به شرق از گذشته‌های دور تا به امروز بوده و صحت و دلیل این ادعا این است: زمانی که یونانی‌ها به شهر تاریخی دامغان می‌رسند آن را آباد می‌بینند و به خاطر بزرگی و وجود آذوقه و علوفه فراوان آن را "هکاتم پلیس " می‌نامند که هنوز هم به نام‌های هکاتم پلیس و صددروازه معروف و مشهور است.
دلیل دیگر این ادعا وجود کاروانسراها، قلعه‌ها و تپه‌های قدیمی و برج و بار و حصار عظیم داخل و خارج شهر دامغان است.
ویژگی‌های جغرافیایی
شهرستان دامغان از شمال با استان‌های مازندران و گلستان از جنوب با استان یزد، از شرق با استان خراسان رضوی و از طریق مرکز استان سمنان با استان تهران ارتباط دارد.
این شهرستان بر اساس آمار سرشماری نفوس و جمعیت کشور در سال 1385 دارای بیش از 80 هزار نفر جمعیت است.
این شهرستان جاذبه‌های گردشگری چشم‌نوازی دارد، از عمارت چشمه‌علی دامغان گرفته تا کویر رملی گرم و سوزان آن.
عمارت چشمه‌علی
رودخانه چشمه‌علی، تنها رودخانه دائمی دامغان است. آب این چشمه از کوه‌های شمالی سرچشمه می‌گیرد. این منطقه به خاطر سرسبزی و خوش آب‌وهوا بودنش، از زمان‌های بسیار دور، موردتوجه مسافران، به‌ویژه سلاطین قاجار بوده است.
هم‌اکنون نیز دو ساختمان از ساختمان‌های بسیاری که در دوره قاجار در این محل ساخته‌شده بود باقی‌مانده است.
این ساختمان‌ها شامل ساختمان آغا‌محمدخانی که در دوره حکومت آغامحمدخان قاجار ساخته‌شده و نیز ساختمان فتحعلی شاهی که در دوره حکومت فتحعلی شاه قاجار ساخته‌شده است.
ساختمان آغا محمدخانی
در مقابل استخر دوم واقع و به‌صورت دوطبقه ساخته‌شده است. در این بنا طاق‌نماهای زیبای جناغی و تزئینات مقرنس‌کاری آجری به چشم می‌خورد.
بخشی از ایوان‌ها و راهروهای آنها با گچ پوشیده شده و مصالح به‌کاررفته در این ساختمان از خشت بوده که بعدها با آجر مرمت‌شده است.
ساختمان فتحعلی شاهی
در داخل استخری که آب چشمه‌علی پس از گذشتن از دل‌سنگ‌ها وارد آن می‌شود، ساختمان دوطبقه‌ای با پلان به‌صورت تقریبی مستطیل و در دو نما ساخته‌شده است که به آن ساختمان فتحعلی شاهی می‌گویند.
نمای شمالی دارای دو ستون زیبا پوشش چوب است. بنا دارای درها و پنجره‌های متعدد به خارج بوده که به جهت متنعم شدن هر چه بیشتر از فضای دل‌انگیز بیرون ساخته‌شده است. به دلیل قرار گرفتن این بنا در داخل آب از ملات ساروج که از استحکام مناسبی برخوردار است استفاده‌شده است.
منطقه چشمه‌علی دامغان در شمال شهر دامغان و حدود 30 کیلومتری این شهر و در بین روستای آستانه و شهر دیباج واقع‌شده است و از چشمه‌علی از طرف شمال به دو استان شمالی گلستان و مازندران راه دارد.
خانه لطفی
خانه لطفی از بناهای دوره قاجاریه بوده که شامل قسمت‌های مختلفی است.
این قسمت‌ها شامل حیاط بیرونی، اندرونی، حیاط پشت، حیاط اندرونی، خانه مستخدمین و اسطبل است که هرکدام شامل بخش‌هایی دیدنی است.
ورودی اصلی بنا از طرف بالا محله است که دارای تزئینات آجری بوده و در طرفین آن طاق‌نماهایی ایجادشده است.
در دو طرف درب ورودی دو طاق‌نما که بالای آنها دو طاقچه مربع شکل است، ایجادشده و در طاق‌نمای وسطی که عریض‌تر است در ورودی قرارگرفته است.
در پشت در ورودی، هشتی واقع‌شده که دارای طاق‌نماهایی با طاق گهواره‌ای است که دریکی از این طاق‌نماها راهرویی به‌طرف حیاط وجود دارد و به‌وسیله دو پله وارد حیاط می‌شود.
در سمت چپ راهروی ورودی اتاقی قرار دارد که دارای پنجره‌ای رو به حیاط بوده و در قسمت ورودی راهرو از سمت حیاط در جنب آن طاق‌نمایی قرار دارد و بعدازآن اتاق دیگری ایجادشده است.
از همان اتاق که در قسمت راهرو است دری به خانه صدیق باز می‌شده که در حال حاضر مسدود است. در سمت روبروی ورودی، ساختمان دوطبقه‌ای ساخته‌شده که طبقه اول آن زیرزمین و طبقه دوم آنکه توسط 5 پله به آن راه می‌یابد، شامل ایوان با چهارستون گچی و سرستون‌های گچ‌بری شده زیبایی است.
در انتهای ایوان سه اتاق قرار دارد که اتاق وسطی وسیع‌تر و به نام پنج‌دری خوانده می‌شود. از طریق زیرزمین حیاط اندرونی به حیاط‌های دیگر راه پیدا می‌کند.
به این صورت که ابتدا به محل مستخدمین سپس از طریق هشتی بخش اندرونی به حیاط اندرونی راه می‌یابد. حیاط اندرونی خود شامل در ورودی جداگانه، هشتی و راهروی ورودی که به‌وسیله دو پله به حیاط راه می‌یابد، است.
این بخش نیز در قسمت اصلی که به‌وسیله سه پله به آن راه پیدا می‌کند شامل ایوان با دو ستون گچی و سرستون‌های گچ‌بری شده است.
در قسمت شمالی ایوان، سه اتاق قرار دارد که یکی از اتاق‌ها به‌صورت آشپزخانه استفاده می‌شود.
خانه‌های حیاط اندرونی نیز به‌صورت دوطبقه ساخته‌شده است و در ضلع غربی ایوان نیز اتاق‌هایی قرار دارد که به‌وسیله سه پله از حیاط به این اتاق‌ها راه پیدا می‌کند.
در پشت دیوار قسمت ورودی، حیاط اندرونی دیگری قرار دارد که شامل حیاط، آب‌انبار و یک اتاق است که به‌وسیله سه پله از حیاط به آن راه پیدا می‌کند.
در کنار این حیاط اندرونی محلی جهت اسکان مستخدمین وجود دارد که خود شامل اتاق و حیاط است و همان‌طور که پیش‌تر گفته شد از محل مستخدمین به حیاط بیرونی به‌وسیله راهروی زیرزمینی راه پیدا می‌کند و ارتباط با حیاط اندرونی و حیاط اندرونی دیگر به‌وسیله دربی که در هشتی حیاط اندرونی قرار دارد انجام می‌گیرد.
در کنار حیاط اندرونی اصلی اسطبلی قرار دارد که دارای سقف‌های گنبدی به‌صورت 6 گنبد کوچک است.
دیوار بارو
از آنجائی که دامغان شهری است بسیار قدیمی و در مسیر جاده ابریشم قرار داشته و به دلیل اینکه ازلحاظ سوق‌الجیشی بسیار مهم بوده و همیشه موردتهاجم بیگانگان در زمان‌های مختلف بوده است، حصاری به دور این شهر کشیده‌اند.
این حصار که آثارش در اطراف شهر باقی است در قسمت جنوب حدود 1610 متر و در شرق حدود 1620 مترو در شمال حدود 150 متر از آن باقی‌مانده است.
در قسمت شمالی براثر ساخت‌وساز از بین رفته در قسمت غرب نیز هیچ آثاری از این حصار باقی نمانده است. حال با توجه به اینکه تپه حصار یکی از تپه‌های پیش‌ازتاریخ است و در نزدیکی آن دو قلعه مربوط به دوران ساسانی وجود دارد می‌توان چنین استنباط کرد که به‌احتمال‌زیاد باره اصلی شهر به دور این محوطه کشیده شده بوده است و براثر مرور زمان و همین‌طور کشت و زرع از بین رفته است (که این موضوع احتیاج به بررسی و کارهای عملی است).
اما باروی کنونی شهر با توجه به مطالب کتب تاریخی احتمال داده می‌شود که در دوره نادری ایجادشده باشد و به باره نادری نیز معروف است.
در این بارو در فواصل مختلف می‌توان برج‌ها را مشاهده کرده و به‌وسیله 5 دروازه به داخل باره راه پیدا می‌کرده است.
پس می‌توان چنین اظهار کرد که دامغان به‌صورت تقریبی شاهراه اصلی ارتباط شرق و غرب بوده و از زمان‌های بسیار کهن از این شهر عبور و مرور صورت می‌گرفته حال چه به خاطر سیر و سیاحت و چه ازلحاظ لشکرکشی‌های نظامی و چه ازلحاظ اقتصادی که همان عبور جاده ابریشم است.
دامغان یک‌راه ارتباطی محسوب می‌شده و بر همین اساس بارو به دور آن کشیده شده است.
آنچه اشمیت به‌عنوان کهن دژ نام می‌برد به‌احتمال‌زیاد همان ارگ است که به مولود خانه موصوف است که در داخل باره شهر قرار داشته است.
سد شهید شاه‌چراغی
این سد در 12 کیلومتری شمال شهر دامغان و در کنار تنگه‌ای موسوم به بز پل و مجاور کوه چکل شیر و بر روی رودخانه چشمه‌علی بسته‌شده است.
هدف از ساخت سد انتقال آب رودخانه چشمه‌علی جهت آبیاری قسمتی از اراضی دشت جنوبی شهرستان و نیز کنترل و جلوگیری سیلاب‌های شمالی و نیز در آینده جهت تأمین کمبود آب آشامیدنی دامغان است.
این سد چندمنظوره علاوه بر ویژگی‌های مذکور، آب موردنیاز زراعی حدود 1500 هکتار از اراضی دشت را که ازنظر کشاورزی فوق‌العاده مستعد و حاصل خیز است را نیز تأمین می‌کند.
این سد از نوع شنی با هسته رسی است که ارتفاع آن از کف رودخانه به 57 متر و ظرفیت آبگیری آن نیز به 40 میلیون مترمکعب می‌رسد.
طول تاج این سد 227 متر و ارتفاع آن از سطح دریا 1500 متر و طول مسیر آب پشت سد نیز حدود 6 کیلومتر است.
غار شیر بند
غار شیر بند یکی از زیباترین نمونه‌های غارهای ایران است که در 12 کیلومتری شمال شرقی شهرستان دامغان واقع‌شده است.
برای دسترسی مناسب به این غار باید 10 کیلومتر جاده قدیم آب‌بخشان به گردنه بشم را طی کرده تا به مزرعه خوش آب‌وهوای شیر بند برسید.
سپس 1.5 کیلومتر جاده‌ای که در قسمت شرقی مزرعه است به‌طرف روستای جزن ادامه داده در ادامه جاده فرعی جدیدالاحداث سمت چپ خود را 500 متر به‌طرف شمال می‌پیمایید.
دهانه غار در کمرکش کوهی صخره‌ای که از بستر رودخانه 50 متر ارتفاع دارد واقع‌شده است.
ساختمان این غار به دلیل قرار گرفتن در یک‌رشته فلات آهکی، دارای سازندگی‌های فوق‌العاده شدید است.
مسیر اصلی غار به‌سوی شمال 350 متر امتداد دارد اما شعبه‌های فرعی متعددی به‌صورت تنگه‌های کوچک و مسدود و غیر مسدود از جناح‌های چپ و راست قرار دارند.
در این غار قندیل و ستون‌های زیبای آهکی به رنگ و اندازه‌های مختلف از سقف غار آویزان است و زمین شناسان قدمت سنگ و ستون‌های این کوه و غار را به 136 تا 190 میلیون سال قبل نسبت می‌دهند.
در دیواره‌های غار در اثر رسوب کربنات کلسیم محلول در آب اشکال بسیار سپید و زیبایی مانند گچ‌بری‌های کاخ‌ها و منازل به‌صورت گل‌کلمی و اجتماع بلورهای سوزنی شکل مناظر جالب‌توجه و زیبایی را به وجود آورده است که از شاهکارهای آفرینش است.
کویر رملی (شن‌های روان)
این منطقه کویری از حاشیه‌های جنوبی شهرستان دامغان شروع‌شده و تا روستای یزدان‌آباد در 75 کیلومتری شهر دامغان ادامه می‌یابد.
این منطقه با پوشش گیاهی تنک در محاصره شن‌های روان است و هر چه جلوتر بروید به‌ویژه از روستاهای حسن‌آباد، امروان و خورزان به بعد شن‌های روان شدت می‌یابند و کویر رملی صورت خود را نمایان‌تر می‌سازد.
مقدار گیاهان به‌شدت کاهش می‌یابند و خاک زمین بیشتر نرم‌تر، خشک‌تر و بی‌برتر می‌شود.
در کویر رملی دامغان انبوه شن بیشتر از هر چیز دیگر به چشم می‌خورد خاکی زردرنگ و متمایل به خاکستری و هرازگاهی چند بوته نازک کوچک و درختچه طاق و گز که در مبارزه هستی مشاهده می‌شود.
بادهای این شن‌های آجری رنگ و زرد تیره را به‌صورت تپه درمی‌آورد و این تپه‌ها با هر طوفانی جای خود را تغییر می‌دهند.
تپه‌های شنی در نور صبحگاهی و غروب با برآمدگی‌های متناسب شبی‌های خود حالتی زیبا و مسحورکننده به چشم گردشگر می‌آیند.
درواقع کویر رملی دریایی انباشته از شن‌های نرم زرد و نارنجی‌رنگ است که در هنگام طوفان این دریای شن به حرکت درآمده و مانند دریا موج می‌زند و با موج‌های عمیق خود همه‌جا را می‌پوشاند.
گرد کوه
نمای خارجی دژ گرد کوه در اطراف پایه کوهی که دژ بر آن بناشده مسکون بوده است و شاید بعضی از ارباب و حرف دژنشینان در این قسمت زندگی می‌کردند و این محوطه دارای حصاری بوده به طول یک‌فرسخ که هنوز هم آثار آن برجا است بنای داخلی این دژ کوهستانی دارای اتاق‌های متعدد و انبارهایی برای ذخیره خواروبار و اسلحه بناشده است.
ازنظر آب‌رسانی به قلعه یا همان دژ گرد کوه توسط جوی بوده که از چشمه فیخار باظرافت خاصی به بالای کوه هدایت می‌کردند.
یکی از راه‌های زود تسلیم شدن در برابر دشمن بستن همین آب یا نرسیدن مواد غذایی به دژ نشینان در هنگام جنگ بوده و به همین خاطر در گرد کوه آب‌انباری حفر کردند که عظیم‌ترین آب‌انبارهایی است که در دژهای کوهستانی ساخته‌شده است.
سلاح‌های دژنشینان تیر و کمان و انواع آنها منجنیق و عرابه بوده است.
آنان چاه‌هایی حفر می‌کردند بیشتر به‌منظور انبار و مرکز ذخیره غلات بوده و بعضی از مواقع به‌عنوان چاه آب از آن استفاده می‌کردند.
در گرد کوه در دل‌سنگ آخورهایی درست کرده بودند به‌منظور غذا و آب دادن به چارپایان است.
تاریخچه گرد کوه همین بس که در شاهنامه از آن ذکرشده است که نوشتند اسفندیار پسرش را بر سر حکومت در گرد کوه زندانی می‌کند در گرد کوه فرقه از حسن صباح، فرقه اسماعیلیه و باطنیون حکومت می‌کرد.
امامزاده جعفر
امامزاده جعفر از اولاد حضرت امام سجاد (ع) است. اساس بنای امامزاده جعفر را به‌طورمعمول به دوران سلجوقی و حتی پیش از آن به قرن چهارم نسبت داده‌اند.
حرم امامزاده با طرح چهارگوش و به ابعاد 13 در 13 متر است. طرح چهارگوش به کمک هشت نیم طاق مقرنس به هشت‌ضلعی تبدیل‌شده و سپس گنبد بنا بر روی آن استوارشده است.
دورتادور سنگ روی مرقد دارای تزئینات گچ‌بری جالب‌توجهی است. گنبد حرم به‌صورت شلجمی و از آجر ساده بناشده و در برابر ورودی اصلی بقعه، ایوان کوچکی به قوس تیزه دار و در دو سوی آن دو طاق‌نما قرار دارد که از وسط هر یک‌دری به دو اتاق جانبی ایوان گشوده گشته است.
دو سنگ‌نبشته مفصل به تاریخ‌های 816 و 815 ه.ق وجود دارند که در دو سوی ورودی نصب‌شده‌اند و ازنظر تاریخی از اعتبار فراوان برخوردارند، به‌ویژه آنکه نکات مذکور دریکی از سنگ‌نوشته‌ها در ارتباط با نوع مالیات‌های قرن نهم در منطقه است.
امامزاده محمد
در صحن امامزاده جعفر بنایی هشت‌ضلعی به مساحت 75 مترمربع وجود دارد که آن را بقعه امامزاده محمد از اولاد حضرت امام موسی کاظم (ع) می‌دانند.
داخل بقعه امامزاده هشت‌ضلعی و مرتفع و پوشش چپ و راست آن هره مانند است. بنای دارای گنبدی است که ارتفاع آن حدود 12 متر است. بر اساس کتیبه داخل بنا بنای این امامزاده نیز در زمان شاهرخ تیموری ساخته‌شده است؛ اما در سال‌های اخیر نمای خارجی بنا با آجر معمولی بازسازی‌شده است.
مقبره شاهرخ تیموری
در صحن امامزاده و در مجاورت آن یک بنای چهارضلعی آجری وجود دارد که ارتفاع آن 12 متر است. این بنا دارای گنبدی مدور کوچک و آجری است و به‌عنوان مقبره شاهرخ تیموری معروف است؛ اما عده‌ای معتقدند که این بنا درگذشته خانقاه بوده است بر بالای در جنوبی این مقبره عبارت ذیل با خط ثلث بر روی کاشی نقش شده است: بناء هذا العماره فی ایام دوله السلطان الاعظم شاهرخ بهادر خلد الله ملکه.
مسجد جامع
این مسجد به‌صورت تقریبی در مرکز شهر (خیابان شهید مطهری، کوچه قیصریه) واقع‌شده است و دارای دو در ورودی است. یکی در شمال شرقی به زیر گنبد قیصریه و دیگری در جنوب شرقی به محله خوریا راه می‌یابد. در صحن حیاط مسجد چهار شبستان قرار دارد.
در سمت غرب شبستانی به‌صورت سه ایوانی واقع‌شده که ایوان وسطی عریض‌تر و رفیع‌تر از ایوان‌های طرفین است. در گوشه جنوب غربی ایوان وسطی محراب قرار دارد که دارای تزئینات ساده هندسی با گچ است. در سمت شرق شبستان دیگری واقع‌شده که به مسجد زیرزمینی معروف است.
این شبستان دارای 10 ستون مربع شکل و سقف آن به‌صورت گنبدهای کوچک بناشده و گنبدها یک‌درمیان وسط آن باز است. در اطراف 18 عدد طاقچه ساخته‌شده که در طاقچه‌های سمت راست ورودی شبستان 5 جای بخاری تعبیه‌شده است. در گوشه جنوب غربی شبستان محراب قرار دارد. گنبد بالای سر محراب دارای گچ‌بری‌های زیبایی با نقوش گل و گیاه است.
این شبستان یا مسجد زیرزمینی به دستور میرزا محمدخان سپه‌سالار حاکم دامغان در زمان قاجار ساخته‌شده است. شبستان شمالی مسجد جامع مربوط به عصر حاضر که در سال‌های 1383 و 84 ه.ق ساخته‌شده است. شبستان جنوبی که به شبستان سرهنگ مشهور است به‌صورت حدودی 80 تا 90 سال عمر دارد و دارای تویزه‌های هلالی است.
مناره مسجد جامع
در گوشه شمال شرقی مسجد مناره‌ای آجری قرار دارد. این مناره دارای 105 پله و ارتفاعی حدود 31 متر دارد.
در بدنه آن تزئینات آجری زیبایی کارشده است. به‌طور تقریبی در وسط مناره کتیبه زیبایی به خط کوفی نوشته‌شده که آیه‌ای از سوره نور است: (بسم‌الله الرحمن الرحیم. الله نور السموات و الارض مثل نوره کمشکوه فیها المصباح المصباح فی الزجاجه " الزجاجه ") در سمت انتهای مناره یک ردیف کاشی‌کاری دارد.
انتهای پیام/ ی
