اسطرلاب مسطری در دانشگاه کاشان بازآفرینی شد

ایرج صفایی در گفت وگو با خبرنگار تسنیم در کاشان اظهار داشت: اسطرلاب مسطری از اختراعات ابوسعید سجزی بوده که ابوریحان بیرونی ساختار آن را به اختصار در کتاب "استیعاب الوجوه الممکنه فی صناعه اصطرلاب" شرح داده و در کتاب التفهیم هم به آن اشاره کرده است.

وی با بیان اینکه این ابزار نجومی دومین ابزاری است که براساس نظریه حرکت وضعی زمین طراحی شده بوده، افزود: اما امروزه به جز اشاراتی جسته و گریخته در بعضی از کتاب های قدیمی هیچ نمونه ای از آن برجای نمانده است.

کارشناس رصدخانه دانشگاه کاشان با اشاره به اینکه اسطرلاب زورقی را در سال 1388 بازآفرینی کرده، افزود: این بار دست به طراحی و ساخت دومین ابزاری زده ایم که نشان از رشد دانش نجوم در ایران باستان و ایران قدیم دارد و این دو نمونه اسطرلاب امروزه در جهان منحصر به فرد هستند.

وی بیان کرد: در اسطرلاب های معمولی که از نوع مسطح بسیط هستند، چرخش دستگاه مختصات وابسته به ستارگان نسبت به دستگاه مختصات وابسته به ناظر، آسمان را شبیه سازی می‌کند و در واقع اعتقاد بر سکون زمین و حرکت ستارگان بر گرد زمین است.

صفائی تصریح کرد: در اسطرلاب زورقی ستارگان ثابت و افق ناظر دوران می‌کند ولی در اسطرلاب مسطری نیز ستارگان ثابت در نظر گرفته شده و قطعه ای مانند خط کش که در قدیم مسطره گفته می شده، بنابراین سجزی سعی در بیان این نظریه به صورت عملی داشته و ابوریحان نیز این نظریه را محترم شمرده و از طریق کتاب های خود آن را برای نسل های بعد به یادگار گذاشته است.

وی با بیان اینکه امروزه گرچه اندک دانشمندانی در گوشه و کنار جهان با این عقیده در اخترشناسی ایران باستان آشنا هستند، اما عموم ستارشناسان حتی در ایران با وجود این نظریه در حدود هزار سال قبل در ایران آگاهی ندارند، خاطرنشان کرد: بازآفرینی چنین ابزاری نه تنها گویای تنوع ساختاری در اسطرلاب های ساخته شده در ایران است بلکه می تواند بیانگر این موضوع باشد که نظریه علمی در عمل هم مورد استفاده قرار گرفته است.

کارشناس رصدخانه دانشگاه کاشان که این ابزار را از جنس فلز برنج با قطر 280 میلیمتر و ارتفاع 390 میلیمتر با هزینه شخصی ساخته، گفت: این ابزار ثلثی، مسمت بوده و برای عرض جغرافیایی 32 درجه شمالی یعنی زادگاه سازنده روستای کینو از توابع شهرستان مبارکه ساخته شده است.

وی بیان کرد: بر روی اسطرلاب از نام های فارسی برج های دوازده گانه استفاده شده و تا حد امکان نام های فارسی ستارگان حک شده و به جای عددگذاری با حروف ابجد از اعداد هند و ایرانی استفاده شده و از عدد صفر نیز درج شده تا بیانگر معرفی این عدد از ایران به دانش جهانی باشد.

صفایی تصریح کرد: در پشت اسطرلاب ساختار ربع دستور، بیشترین ارتفاع خورشید در طول سال در عرض های جغرافیایی میانی و جدول تطبیق تقویم ها و توابع ظل یا سایه که امروزه با نام تانژانت و کتانژانت شناخته می شود درج شده و در تزئینات اسطرلاب از نمادهای ایران باستان از دوره اشکانی و قبل از آن استفاده شده است.

وی با بیان اینکه برای این ابزار جعبه ای چوبی با تزئینات خاتم ساخته شده و مشخصات آن بر روی جعبه حک شده است و بر روی ابزار و جعبه آن نام سازنده به خط میخی ایران باستان حک شده، افزود: چگونگی طراحی و کاربرد اسطرلاب مسطری ارائه شده در پنجمین همایش ملی نجوم و اخترفیزیک ایران در دی ماه 1390 در دامغان و نظریه حرکت وضعی زمین در آثار ابوریحان بیرونی ارائه شده در همایش ابوریحان بیرونی در اسفند 1390 ارائه شده است.

کارشناس رصدخانه دانشگاه کاشان اظهار داشت: اسطرلاب ابزاری است پیچیده که در قدیم برای اندازه گیری و پردازش داده های نجومی، محاسبات ریاضی و کاربردهای مهندسی و شهرسازی مورد استفاده قرار گرفته می شد و در ایران آن را جام جهان نما، جام جهان بین و آئینه نجوم هم گفته اند.

وی افزود: در ادبیات کهن و اشعار بزرگان فارسی نیز از جایگاه خاصی برخوردار بوده و امروزه بسیاری از ابزارها همچون دوربین های نقشه برداری، تسطیح نقشه های جغرافیایی و نقشه های آسمان با الگوبرداری از این ابزار انجام گرفته و شاید بتوان گفت در ایران بزرگ بیشترین تنوع ساختاری در اسطرلاب را می توان مشاهده کرد.

صفائی بیان کرد: دقیق ترین و پیچیده ترین و زیباترین نمونه های این ابزار نیز عموما در ایران بزرگ ساخته شده اما امروزه زینت بخش موزه های خارج از کشور است، اما مردم ایران آشنایی چندانی با این ابزار نداشته و گاه نام آن را با عبارت هایی به کار می برند که شایسته این ابزار نیست.

انتهای پیام/ج