آفت‌های بزرگی که سالن‌های شبه دولتی برای تئاتر داشته و دارند

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، شهرام کرمی، از نمایش‌نامه‌نویسان و کارگردانان برجسته تئاتر در مطلب تازه‌ای که در سایت شخصی خود منتشر کرده است به مسئله سالن‌های تئاتر خصوصی و وجود دو شکل از این جریان پرداخته است، سالن‌های شبه دولتی و سالن‌های خصوصی؛ متن یادداشت کرمی را می‌خوانید:

در چند سال اخیر تئاتر در حوزه اجتماعی با اقبال مخاطب، رشد قابل توجهی داشته است. در هیچ دوره تاریخی این اندازه استقبال عمومی به تئاتر وجود نداشته است. اگر تعداد سالن‌های فعال تئاتر و تعداد مخاطب را با هر زمان تاریخی دیگر مقایسه کنید این قابلیت مهم نمود زیادی دارد. البته میزان جمعیت و تعداد مخاطب در این ارزیابی ومقایسه هم مهم است.  جدا از هر نتیجه‌گیری مهم‌ترین نکته این است که در هر شکل و صورت اقبال تماشاگران به هنر تئاتر در این دوره خوشایند و ارزشمند خواهد بود.

ظهور یک موج و جریان فعال و خودجوش در عرصه تئاتر تحت عنوان سالن‌های خصوصی و احداث و راه‌اندازی سالن بعد از چند دهه از شکل‌گیری تئاتر ایران یک امر پراهمیت است. در یک دوره تاریخی پیش از تاسیس نهاد دولتی و وزارت فرهنگ و هنر آن زمان جریان تئاتر و تاسیس سالن و اجرای تئاتر به شکل خصوصی بود. بعد از آن زمان در شرایط حاضر گروه و یا اشخاص زیادی هستند که با سرمایه و یا امکانات شخصی یک مکان را تحت عنوان سالن تئاتر راه انداخته و به مدد این اقدام تعداد نمایش‌های اجرا شده  آمار خوشایندی را به عنوان فعالیت گروه‌های نمایشی نشان می‌دهد.

پس از انقلاب اسلامی غیر از چند سالن خصوصی که به نمایش‌های عامه‌پسند می‌پردازند در سه دهه اخیر تئاتر تحت حمایت مستقیم دولت بوده است. در این چند ساله و با محدویت امکانات و سالن‌های تئاتر و محدودیت‌های اجرایی و همچنین رشد قابل توجه تعداد هنرمندان گروه زیادی از هنرمندان به سمت تاسیس سالن و یا فعالیت آزاد و خصوصی گرایش پیدا کردند. بعد از موج راه‌اندازی آموزشگاه‌های خصوصی هنری و بخصوص تئاتر حالا ایجاد سالن اجرا یک مقوله فعال و جدی است. و البته مخالف و موافقان زیادی دارد. مهم‌ترین نکته در راه‌اندازی سالن خصوصی تئاتر این است که باید تاکید داشت هنر تئاتر برخلاف صنعت سینما و یا تجسمی و یا حتی موسیقی باید مورد حمایت دولت و پشتیبانی نهادهای فرهنگی و هنری باشد. لااقل این الگو در همه کشورهای صاحب تئاتر برای بقای این هنر رعایت می‌شود.

سالن‌های شبه دولتی را به هیچ عنوان نمی‌توان به عنوان مراکز خصوصی شناخت

اما منظور از سالن خصوصی تئاتر چیست؟ در شرایط حاضر فعالیت تحت عنوان سالن‌های خصوصی به دو شکل است. سالن‌هایی با عنوان خصوصی اما در عمل با فعالیت شبه دولتی که در عمل به یک مرکز فاقد تعریف تبدیل شده‌اند و بخش دوم سالن‌های خصوصی که فقط از امکانات و سرمایه شخصی و یا گروهی بهره‌مند می‌شوند. گروه اول یعنی سالن‌های شبه دولتی را به هیچ عنوان نمی‌توان به عنوان مراکز خصوصی شناخت. این مراکز با عنوان فعالیت خصوصی و مستقل  روشی برای راحتی کار خود ایجاد کرده‌اند و در جاهایی پاسخگوی هیچ هنرمند و یا نهاد بالادستی نیستند و از طرف دیگر از انواع حمایت دولتی و یا نهادهای دیگر به اشکال مختلف بهره می‌برند. آنچه سالن‌های خصوصی به هیچ عنوان از آن بهره‌مند نمی‌باشند. با وجود قابلیت و تاثیر مثبت این سالن‌ها در جذب گروهی از هنرمندان حرفه‌ای اما بیشترین لطمه فضای موجود تئاتر ما از این مراکز آغاز شده است. که در فرصت دیگر می‌توان به آن پرداخت.

رواج فضای ستاره محوری، بهای بلیط نامتعارف خارج از توان مخاطبان، عدم پاسخگویی و ایجاد امکان برای فعالیت همه هنرمندان، دریافت هزینه و اجاره برای فعالیت هنرمندان، فقدان یک آئین نامه و یا چارچوب و مقررارت هنری و یا اجرایی برای توجه به هنر تئاتر و توسعه فرهنگی و غیره آفت بزرگ این چند سالن شبه دولتی است.

اقتصاد هنر واژه دم دستی و غلطی شده است

حمایت از هنر در هر شکل یک امر بدیهی و واضح و مبرهن است. اقتصاد هنر واژه دم دستی و غلطی شده است که برخی مدیران فرهنگی و هنری با ملاک قرار دادن فعالیت سایر شاخه‌های هنری برای عرصه تئاتر به آن اتکا می‌کنند. اما تئاتر و شرایط خاص و ویژه آن به شناخت و آگاهی در برنامه‌ریزی فرهنگی و هنری نیاز دارد. نباید از مسئولیت دولت و نهادهای فرهنگی و هنری به بهانه خصوصی سازی شانه خالی کرد. برفرض که یک تئاتر هم فروش داشت. فروش بسیار خوبی هم داشت. جمعیت انبوهی هم برای آن پول صرف کردند. اما آیا همه تئاتر ما می‌تواند به این سمت هدایت شود. این دیدگاه یعنی برجسته ساختن جنبه اقتصادی تئاتر که هویت این هنر را مخدوش می‌کند.

وادار کردن ذهن هنرمند به توجه صرف به اقبال عمومی اثر هنری یعنی دوری از اندیشه عمیق

به این فکر کرده‌ایم این روند چه آسیبی می‌تواند داشته باشد. وادار کردن ذهن هنرمند به توجه صرف به اقبال عمومی اثر هنری یعنی دوری از اندیشه عمیق و حرکت در جهت آنچه مخاطب‌ پسند می‌کند. در این صورت نمی‌توان انتظار داشت آنچه به مخاطب تحت عنوان هنر ارائه می‌شود چیزی فراتر از ذهن خلاق هنرمند باشد. این طور و با این نگاه نمی‌توان جریان تئاتر را هدایت کرد. این گونه نمی‌شود تئاتر را به رونق رساند. در آن صورت آنچه به نسل بعد می‌رسد تئاتری صرفاً برای رضایت مخاطب است. یک کالای تولیدی که از صفت و ویژگی هنر تهی و بی‌مایه شده است. سطح هنر همیشه یکسان نیست. گاهی هنر می‌تواند به ابتذال و یا اثری سطحی تبدیل شود و گاهی به یک شکل آرمانی و مقدس از نبوغ و ارزش و اندیشه هنری تبدیل شود که مخاطب را متحول می‌کند. به قول اسکار وایلد هنر کلید فهم زندگی است. برای خلق هنر و سیاست‌گزاری آن این فهم یک ضرورت خواهد بود.

چه اقدامی می‌تواند موثر و مفیدتر از فعال شدن یک سالن برای تئاتر باشد؟

اما در بخش دوم سالن‌های خصوصی که معمولا در فضاهایی محدود و کوچک است نباید از این جریان، یعنی اهمیت توجه جدی به فعالیت خصوصی سازی غافل شد. در شرایط حاضر سالن‌های خصوصی به اشکال مختلف شامل واحد آپارتمانی، بناهای قدیمی، سالن‌های کوچک، مراکز چند منظوره و غیره تحت عنوان مکان اجرای عمومی فعال هستند. و البته این موج با افتتاح مراکز جدید بدون شک ادامه خواهد داشت. گروه‌های جوان که کمتر فرصت اجرای کار خود در سالن‌های شناخته شده تئاتر را دارند مخاطب عمده  این مراکز هنری هستند که در کنار گروه‌های حرفه‌ای و حتی پیشکسوت و یا تجربی نمایش‌های خود را در این مکان‌ها اجرا می‌کنند.

تا اینجا آنچه اتفاق افتاده و شکل گرفته است به نظر باید خوشایند و مهم باشد. چه اقدامی می‌تواند موثر و مفیدتر از فعال شدن یک سالن برای تئاتر باشد؟…. تئاتر برای مخاطب است و در کمبود فضا و مکان اجرا در برابر سیل هنرمندان فعال این اقدام یعنی –فعال شدن سالن‌های خصوصی – بسیار پراهمیت و اثرگذار و مهم است. نمی‌توان تاثیر این مهم را بخصوص در ایجاد فرصت به  گروه‌های جوان نادیده گرفت. در ارزیابی فعالیت این سالن‌های خصوصی باید اذعان داشت که معایب و محاسن زیادی وجود دارد. می‌توان به نکات مثبت تاسیس سالن خصوصی در چند بخش اشاره کرد:

* مشارکت اشخاص و گروه‌های غیر دولتی و خصوصی در عرصه فعالیت هنر تئاتر و عدم وابستگی مطلق به فعالیت دولتی
* ایجاد فرصت اشتغال برای هنرمندان و علاقه‌مندان تئاتر
* سرمایه‌‎گذاری خصوصی در بخش فعالیت هنری و فرهنگی
* فعالیت موثر و خلاقانه و آزاد در جهت برنامه‌ریزی و استفاده مطلوب از امکانات و نیروی انسانی
* توجه به نیاز مخاطب و تولید و اجرای آثاری متناسب با مضامین مورد توجه مخاطبان( که در بسیاری از آثار هنری به دور از فضای تجربی یک ضعف و معظل مهم است.)
* جذب گروه زیادی از مخاطبان مردمی
* فعالیت موثر آموزشی و چندجانبه برخی مراکز و سالن‌های خصوصی

اما با وجود این امتیازات مهم باید بر چند نکته به عنوان ضعف و آسیب فعالیت سالن‌های خصوصی تاکید داشت. باید به این نکته توجه داشت که فعالیت و سرمایه‌گذاری در این عرصه با هدف سود و درآمدزایی که به شکل بدیهی از مهم‌ترین اهداف سالن‌های خصوصی است به جهت محدویت‌های اجرایی و هزینه تولید و اجرا، توام با خطر و آسیب و یا گاهی شکست است. میزان هزینه و سرمایه در برابر درآمد به هیچ عنوان توجیه اقتصادی قابل قبولی برای بسیاری از این سالن‌ها ندارد. برای همین خبر تعطیلی و یا رکود فعالیت برخی سالن‌ها یک امر واضح و مبرهن است. و یا اینکه سالن‌های تئاتر برای بقاء و حیات خود ناچار به انواع و اقسام فعالیت و یا پرکردن سالن اجرا می‌شوند. یا اینکه کیفیت خدمات و امکانات به شکلی تنزل پیدا می‌کند. با توجه به این ویژگی از ارزیابی و برآیند آنچه در شکل فعالیت تئاتر و سالن‌های خصوصی در عمل اتفاق افتاده می‌توان چند آسیب را مدنظر قرار داد:

* توجه مطلق و صرف بر درآمد و حفظ سرمایه مالی و به تناسب آن اجرا و تولیدات ضعیف در برخی سالن‌های خصوصی
* فضا و امکانات نامطلوب و غیراستاندارد و عدم وجود ساختار و شکل متناسب مکان اجرا در برخی‌ سالن‌ها (بسیاری از این سالن‌ها فاقد یک استاندارد اولیه برای تاسیس یک مرکز عمومی هستند.)
* عدم نظارت بر کیفیت هنری برخی آثار هنری و یا اجراهای مختلف و متنوع بدون توجه به نوع مخاطب (در بسیاری موارد برخی مخاطبان برای اولین بار است به سالن تئاتر آمده و مواجهه آنها با نمایشی که می‌بینند یک نوع ادراک برای تلقی اولیه از اهمیت و ارزش این هنر خواهد بود.)
* فعالیت مقطعی و کوتاه‌مدت به جهت هزینه ساختمان و املاک و یا امکانات (عمده سالن‌های خصوصی در اماکن استیجاری است.)
* عدم حمایت عمومی بخش دولتی و نهادهای فرهنگی و هنری

هنرمندان برای فعالیت خود و آفرینش آثار هنری نیاز به حمایت دولتی دارند

با آنچه طرح شد در ارزیابی فراگیر فعالیت سالن‌های خصوصی می‌توان بر چند نکته برای فعالیت مطلوب و موثر این مراکز تاکید داشت. با تاکید بر این نکته که ضرورت دارد از این اقدام یعنی سرمایه‌گذاری در بخش خصوصی برای رسیدن به یک شرایط مناسب و عدم وابستگی مطلق به بخش دولتی در این حوزه اقدام نمود. نباید این مهم را فراموش کرد که هنر در هر شرایط یک فعالیت آگاهانه و خلاق است که هنرمندان آن برای فعالیت خود و آفرینش آثار هنری نیاز به حمایت دولتی دارند. این الگوی متداول یعنی حمایت دولتی از هنر تئاتر در همه دنیا و کشورهایی که صاحب هنر هستند یک امر متداول است. فعالیت خصوصی به معنای سرمایه‌گزاری مطلق اشخاص و سود دهی منطقی نیست. در هر شرایط تئاتر هنری برای اندیشه و خردورزی و یک روند خلاقه برای پرورش روح و روان و شعور مخاطب است. نمی‌توان فعالیت این بخش را رها نمود.

برخی سالن‌های خصوصی و فعالیت آنها بسیار سودمند و اثر‌گذار و مفید است و برخی سالن‌های دیگر با فعالیت خود آسیب جدی به تئاتر ما وارد می‌کنند. غفلت در توجه به فعالیت سالن‌های خصوصی و حمایت لازم می‌تواند این هنر را ویران کند. برای کمک به حضور بخش خصوصی در تئاتر و حمایت از این گروه لازم است به شکل تعریف شده و در چارچوب مقررات و آئین‌‌‌‌‌ نامه از این سالن‌ها حمایت نمود. و این مهم می‌تواند با چند نکته مورد توجه واقع شود:

* ضرورت تشکیل شورای هنری و نظارت هنرمندان در برنامه‌ریزی و فعالیت سالن‌های خصوصی
* حمایت از تولیدات نمایشی ارزشمند که در این مراکز اجرا می‌شود و یا اقدامات موثر چون استقرار گروه‌ها
* ضرورت توجه به کیفیت و شرایط استاندارد سالن‌های خصوصی
* ارزشیابی کیفیت آثار نمایشی

تئاتر خصوصی به معنای رها ساختن این بخش توسط دولت و نهادهای فرهنگی و هنری نیست

فعالیت سالن‌های خصوصی در مقایسه با بخش دولتی یک معیار خوب برای ارزیابی هر دو بخش است که می‌تواند علاوه بر فعالیت موثر در حوزه تئاتر به رشد فرهنگ جامعه کمک کند. تئاتر خصوصی به معنای رها ساختن این بخش توسط دولت و نهادهای فرهنگی و هنری نیست. فعالیت خصوصی نوعی استقلال در فضای کار است که می‌تواند تئاتر ما را از این چارچوب سنتی دور کند. (و البته مدیران فرهنگی و هنری در این قبال مسئول حمایت عملی خواهند بود.) آنچه می‌تواند شرایط راحت و بهتری برای فعالیت هنرمندان تئاتر باشد. تئاتر خصوصی باید حمایت شود و البته اگر این اتفاق شکل نگیرد آفت و آسیب جدی فعالیت تئاتر و سالن‌های خصوصی و ضرر آن دامن‌گیر تئاتر خواهد شد که رهایی از آن شاید ممکن نباشد.