تامین ۸۵ درصد رادیو داروهای مورد نیاز کشور در ۲۰ سال آینده+تصاویر

* ورود به محلی که تاکنون کمتر رسانه‌ای به آن‌جا راه یافته است

گنبد سفید و زیبای راکتور آب سنگین اراک از فاصله‌ای دورتر قابل مشاهده است و ما به تاسیساتی گام نهادیم که نه تنها هیچ تابلویی برخلاف سایر سایت‌های هسته‌ای کشور ندارد بلکه حتی کمتر رسانه‌ای نیز آن‌جا راه یافته و گزارش گرفته است. راکتور آب سنگین اراک یکی از گلوگاه‌های مهم در توافق ژنو  و تفاهم لوزان بود که با ابتکار دانشمندان کشورمان در باز طراحی این راکتور و با حفظ خاصیت آب سنگینی آن‌که از خطوط قرمز ما در مذاکرات هسته‌ای به شمار می‌رود تا حدود زیادی حل و فصل شد. 

بسیار خوش‌شانس و خوش‌وقت بودیم که در زمان بازدید ما از این تاسیسات مهم و افتخارآفرین، پای صحبت مدیر پروژه راکتور اراک نشستیم که از مو سپیدکرده‌های سازمان و البته دانشمندان این صنعت به شمار می‌رفت، دکتری خوش‌رو با لهجه‌ای آذری که به گفته دوستان در بالای لیست تحریم‌های ظالمانه دشمن قرار داشته (ایشان با قطعنامه 2213 شورای امنیت از لیست تحریمها خارج شد) و روزگاری نیز نشان درجه 3 خدمت را دریافت کرده است هر چند خودش معتقد است نشان خدمت به مردم رضایت و افتخار آن‌ها به این پروژه بومی است که می‌تواند مرهمی بر دردهای خاص بیماران در آینده باشد.

* برای شروع از تاریخچه و ضرورت ساخت راکتور اراک و این‌که چرا به سمت آب سنگین رفتیم بفرمایید و اینکه  کارهای مربوط به راکتور اراک از چه زمانی آغاز شد؟ 

طراحی این راکتور عملا از سال 1378 شروع و تا سال 1383 ادامه داشته است. از سال 83 وارد کار اجرایی شدیم و بر اساس برنامه پیش‌بینی ما قرار بود تا ابتدای سال 93 به راه‌اندازی آزمایشی برسد اما به دلیل توافق ژنو در آذرماه سال 92 متعهد شدیم تا در این مجموعه در 3 بخش کار را متوقف کنیم، یکی در خود راکتور، یکی در اتاق کنترل که ما نباید تجهیزات را نصب می‌کردیم و سومی در تولید رادیو داروها، در واقع وقتی کار در این 3 قسمت متوقف شد عملا ما نمی‌توانستیم عملیات تست سرد را هم انجام دهیم. 

تا قبل از سال 85 ما دسترسی به غنی‌سازی اورانیوم نداشتیم و از طرفی هم کارخانه تولید آب سنگین و به اندازه کافی اورانیوم طبیعی داشتیم بنابراین به این فکر افتادیم که با وجود این منابع غنی می‌توانیم یک راکتور آب سنگین را طراحی کرده و بسازیم. برخلاف کسانی که فکر می‌کنند کشورهای دیگر به ما کمک کردند، این تکنولوژی کاملا بومی بوده و ما در مراحل طراحی نیز برخی تغییرات را انجام دادیم و آن را به روز کردیم.

* امروز ادعای شما در مورد کیفیت راکتور اراک چیست؟

ادعا می‌کنیم که این راکتور در نوع خودش بی‌نظیر بوده و در هیچ جای دنیا وجود ندارد و اگر روزی هم به کار بیفتد همه می‌فهمند که یک فنآوری بی‌نظیر است.

 شما می‌گویید چون کارخانه آب سنگین در این‌جا داشتیم به فکر ساخت راکتور آب سنگین افتادیم. در این‌جا یک ابهام است که وقتی ما کارخانه آب سنگین را تاسیس کردیم می‌دانستیم که مهم‌ترین کاربردش در راکتور آب سنگین است، پس در گوشه ذهنمان ساخت چنین راکتوری بوده است. 

ببینید تاسیسات آب سنگین صرفا برای تولید آب سنگین نیست و در کارهای دیگری به خصوص در پزشکی و آزمایشگاه‌ها هم استفاده می‌شود. در حقیقت زمانی که دنبال تولید آب سنگین رفتیم می‌خواستیم این فن‌آوری را به دست آوریم اما در پس ذهنمان هم این بود که وقتی آب سنگین را تولید و معادن اورانیوم هم داشتیم پس می‌توانیم راکتور آب سنگین را نیز بسازیم.

* سوال بعدی مسئله به صرفه بودن یا نبودن راکتور آب سنگین برابر راکتور آب سبک- مثل راکتور بوشهر یا تهران- است. در این خصوص نظر شما چیست ؟

در واقع خاصیت جذب نوترون‌ها توسط آب سنگین خیلی کمتر از آب سبک است بنابراین فعل و انفعالات راکتور آب سنگین نیز بسیار قوی‌تر از آب سبک خواهد بود. تفاوت دیگر آن تولید پلوتونیوم است که این‌جا خیلی بیشتر از راکتور آب سبک پلوتونیوم تولید می‌شود. 

* پس علت مراجعه ما در سال 82 به راکتور آب سنگین که از سوخت طبیعی استفاده می‌کرد. نداشتن سوخت غنی شده بود و اگر داشتیم دنبال آب سنگین نمی‌رفتیم؟

بله حتما این کار را می‌کردیم و حتی با این تغییر نتیجه ، محصول ما بیشتر هم می‌شود.

* آیا نمی‌شد ما به جای راکتور آب سنگین راکتور آب سبک می‌ساختیم؟ 

اگر کسی حاضر می‌شد به ما راکتور آب سبک می‌داد ما هم حاضر بودیم راکتور آب سنگین نسازیم اما شما شاهد بودید که حتی سوخت راکتور آب سبک تهران را به ما ندادند و ما مجبور شدیم به سمت غنی‌سازی برویم در واقع چون این‌ها همکاری نکردند ما تشویق شدیم که به سمت راکتور آب سنگین برویم. 

* برنامه‌ای برای جایگزینی راکتور اراک به جای راکتور تهران دارید؟

راکتور اراک به ما در تولید رادیوداروها کمک می‌کند زیرا ما 900 هزار بیمار سرطانی داریم که راکتور تهران به تنهایی جوابگوی این بیماران نیست. رادیو داروهایی هم که تولید می‌شود برای تشخیص و درمان است و برخی هم از خارج وارد می‌شود که تحریم هستیم. در واقع ما می‌خواهیم به راکتور تهران کمک کنیم تا تولید این رادیو داروها را در حد همان 900 هزار بیمار داشته باشیم  ولی اگر روزی گفتند عمر راکتور تهران به پایان رسیده و باید جمع شود ما در این‌جا می‌توانیم تولید را ادامه دهیم. پیش‌بینی ما این است که در 20 سال آینده 85 درصد رادیو داروهای مورد نیاز کشور را در راکتور اراک تامین کنیم.

 * الان در دنیا وضعیت راکتورهای آب سنگین چگونه است؟

کانادا بنیانگذار ساخت راکتور آب سنگین است و از سال 1960 رژیم صهیونیستی هم راکتور آب سنگین دیمونا را دارد که فرانسوی‌ها برایش ساخته‌اند نتیجه‌اش این شده که 200 کلاهک هسته‌ای از پلوتونیوم حاصله از این راکتور ساخته است. در هند هم راکتور آب سنگین وجود دارد که آمریکایی‌ها ساختند و در پاکستان هم راکتور آب سنگین وجود دارد که چینی‌ها ساخته‌اند اما راکتور ایران را خودمان ساخته‌ایم و کمکی نگرفته‌ایم. 

 * یک نگرانی برای طرف‌های خارجی دسترسی آسان از طرف راکتور آب سنگین به بمب است همانطور که رژیم صهیونیستی، کره شمالی، پاکستان و هند نیز از راکتور آب سنگین به بمب رسیدند. نظر شما چیست؟

بله راه آنها برای رسیدن به بمب، راکتور آب سنگین بود اما در مورد ما اینگونه نیست زیرا تز دفاعی ما را مقام معظم رهبری تعیین می‌کنند و از روز اول هم فرمودند که حرام است در نتیجه ما هم دنبال این کار نیستیم و می‌خواهیم رادیو دارو و نوترون درمانی داشته باشیم.  

اولا نیت ما از راکتور آب سنگین تولید رادیو دارو و رادیو ایزوتوپ‌های صنعتی و کشاورزی و تحقیقاتی و هدف دوم ما نوترون درمانی است. کسانی که تومور مغزی دارند اگر بخواهند از طریق اشعه ایکس یا گاما عمل کنند امکان‌پذیر نیست و می‌آیند از نوترون‌درمانی استفاده می‌کنند یعنی نوترون تولیدی در راکتور را در مغز انسان‌هایی که تومور دارند متمرکز و با بمباران نوترونی درمان می‌کنند. حسن این روش این است که بدون آسیب رساندن به سلول‌های اطراف تومور و نبود تشعشعات که با تزریق ایجاد می‌شود صورت می‌گیرد. کار دیگر تحقیقات در فیزیک نوترون و تست مواد است.

* این 40 مگاواتی که برای راکتور اراک گفته می‌شود چیست و آیا واقعا برق تولید می‌شود؟

خیر هدف ما در این راکتور تولید برق نیست اما اگر روزی بخواهیم برق تولید کنیم می‌توانیم 40 مگاوات برق داشته باشیم که نیاز کل تاسیسات این‌جا را تامین می‌کند اما برای این راکتور، تولید برق به صرفه نیست. 

* یکی از سوالات مشترک و همیشگی ما در تاسیسات هسته‌ای میزان دخالت مشاوران یا پیمانکاران خارجی در ساخت آن پروژه بوده است. د راین پروژه این مسئله چگونه است؟

اگر کمکی می‌گرفتیم کشورهای خارجی مدعی می‌شدند. ما چون تحریم بودیم هیچ کمکی نکردند و ما با تلاش و اتکا به نیروهای داخلی این راکتور را ساختیم. ما در برنامه آینده خود در نظر داریم که بعد از بهره‌برداری این راکتور، هم در طراحی و ساخت راکتور360 مگاواتی قدرت دارخوین کار کنیم و هم در ساخت واحدهای 2 و 3 بوشهر وارد شویم. در مورد راکتورهای تحقیقاتی هم مدعی هستیم که در منطقه تنها کشور راکتورساز هستیم.

* در حوزه‌های زیست محیطی و پسمانداری چه برنامه‌ای دارید؟

اصولا ما هر تاسیساتی را که می‌خواهیم بسازیم باید 4 مجوز از مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور بگیریم. انتخاب محل، ساخت و پیمانکاران باید مجوز می‌گرفتند و صلاحیت داشته باشند و الان دنبال گرفتن مجوز بهره‌برداری هستیم تا به محض این‌که به ما اجازه دادند که این راکتور تست سرد انجام دهد مدارک بهره‌برداری هم خواهد گرفت. همچنین برای پسمانداری یک ساختمانی داریم که کاملا در اختیار پسمانداری است. البته ما یک قطره آب سنگین هم خروجی نداریم چون قیمت بالایی دارد. 

* الان نیاز راکتور اراک به آب سنگین تامین شده است؟ 

بله آب سنگین مورد نیاز راکتور اراک تامین شده و مشکلی در این زمینه نیست.

از این‌جای مصاحبه با مدیر پروژه راکتور آب سنگین اراک وارد سوالات به روز و مذاکراتی شدیم که البته پاسخ‌های جالب و ناگفته‌ای را هم شنیدیم. 

* آقای دکتر! برنامه‌ای هم برای ساخت راکتور آب سبک یا سنگین دارید؟ چون براساس توافق ایران تا 15 سال نباید راکتور آب سنگین بسازد؟

فرق نمی‌کند وقتی راکتور آب سنگین ساختیم راکتور آب سبک راحت‌تر خواهد بود. بر اساس برنامه سازمان تلاش می‌شود تا ما دنبال نیروگاه‌های 50 مگاواتی در شهرهای مختلف به ویژه در شهرهایی که مشکل آب دارند برویم تا آب شیرین هم تولید کنیم و به محض این‌که به ما ابلاغ کنند وارد عمل می‌شویم البته ممکن است در یک سال بخواهند چندین راکتور 50 مگاواتی بسازند که ما توانایی یک راکتور را داریم و بقیه کشورها هم باید همکاری داشته باشند.

* یکی از حساسیت‌ها روی راکتور آب سنگین تولید بالای پلوتونیوم توسط این نوع راکتور است. ابتدا بفرمایید پلوتونیوم چیست و چه ارزش مادی یا علمی یا نظامی دارد؟ و این‌که از پلوتونیوم در دنیا چه استفاده‌ای می‌شود و کشورهای دیگر با پلوتونیوم خود چه می‌کنند؟

ما در راکتور ترکیبی از اورانیوم 235 و اورانیوم 238 را استفاده می‌کنیم. وقتی اورانیوم در داخل راکتور توسط نوترون‌ها بمباران می‌شود پدیده شکافت صورت می‌گیرد یکی از ایزوتوپ‌هایی که در این پدیده شکل می‌گیرد پلوتونیوم 239 به همراه پلوتونیوم‌های دیگر است و در مدتی که این پلوتونیوم می‌ماند به پلوتونیوم 241 تبدیل می‌گردد اما حساسیت روی این پلوتونیوم 239 است که باید درصد آن را داشته باشیم و مهم است. به همین ترتیب می‌گویند که شما پلوتونیوم را در 100 روز جمع می‌کنید یعنی وقتی راکتور کار می‌کند سوخت را مصرف کرده و پلوتونیوم تولید می‌شود باید راکتور را خاموش و پلوتونیوم آن را جمع کنیم. این پلوتونیوم خالص 239 با غنای 93 درصد است. بهترین پلوتونیومی که در راکتور ما تولید می‌شود 100 روزه است. 

مقدار تولیدی ما نیز حدود 8 کیلوگرم در سال است. پلوتونیوم ما قابل خرید و فروش هم نبوده و تحت کنترل کامل آژانس است. وقتی یک راکتور آب سنگین شروع به کار می‌کند حسابرسی دقیق آژانس هم در آن‌جا انجام می‌شود.

* پلوتونیوم در راکتور آب سبک هم تولید می‌شود؟

بله تولید می‌شود اما مقدار آن بسیار کم و خلوص آن پایین است و قابل استفاده نیست.

* تفاوت سوخت این راکتور با راکتورهای دیگر ما چیست؟

در حال حاضر سوخت ما همان UO2 طبیعی است که در اصفهان و به صورت قرص سوخت تولید شده و در داخل میله سوخت قرار می‌گیرد. در هر میله حدود 200 قرص قرار می‌گیرد و در هر مجتمع سوخت ما 18 میله سوخت قرار دارد. در مجموع 150 مجتمع سوخت برای قلب راکتور اراک مورد نیاز است. البته تولید سوخت بر عهده اصفهان بوده و تولید سوخت واقعی هم شروع و 10 مجتمع سوخت هم تولید شده بود اما طبق توافق ژنو این کار متوقف گشت. البته الان ما 150مجتمع سوخت مجازی – با قرص‌های سربی – را دریافت کرده‌ایم.

* اگر بخواهید پیشرفت کار راکتور اراک را به عدد بیان کنید، این پیشرفت چه میزان است؟

ما از لحاظ اجرایی 91 درصد پیشرفت داشته‌ایم یعنی کار اجرایی تمام شده و در انتظار بهره‌برداری بسر می‌بریم حتی ما از ساختمان‌هایی که ساخته‌ایم هم بهره‌برداری می‌کنیم.

* یک سوال اساسی این است که این پیشرفت چه مقدار عملیاتی است یعنی اگر به شما اعلام شود توافق شکست خورده و باید کار را از سر بگیرید چقدر زمان نیاز دارید؟

اگر امروز به ما بگویند توافق به هم خورده و شما کار را شروع کنید 9 ماه تست سرد انجام می‌دهیم و 9 ماه هم تست گرم داریم و بعد از این 18 ماه راکتور آماده بهره‌برداری را تحویل می‌دهیم. یعنی الان آماده تست سرد است؛ حتی سوخت مجازی ما هم آماده بوده و تست شده است. 

* این مطلبی که شما گفتید خیلی مهم است چون بسیاری فکر می‌کنند که از توافق ژنو به این سو کار ساخت راکتور آب سنگین اراک رها شده و هیچ کاری در آن‌جا انجام نمی‌شود و اگر توافق محقق نگردد، باید چند سال صبر کرد تا راکتور اراک شروع به کار کند. 

اصلا اینطور نیست. اگرچه توافق شده اما ما حتی کلیه شیرهای هسته‌ای را نصب کردیم و اگر امروز بگویند، ظرف 18 ماه تست سرد و گرم را انجام خواهیم داد.

* قبول کنید باورش سخت است که شما همه این تجهیزات پیچیده را داخل کشور ساخته باشید؟

بله باور کنید همه این‌ها در داخل بوده است و خود قلب راکتور و ساختمان گنبد و غیره در ایران و توسط ایرانی‌ها ساخته شده است.

 چند وسیله در این‌جا مهم است که باید این‌ها را در نظر بگیریم و دنیا هم به ما نمی‌دهد. خود راکتور، مبدل‌های حرارتی و... را ساخته‌ایم البته برخی تجهیزات عمومی صرف نمی‌کند در داخل بسازیم و ما تلاش کردیم برخی از این وسایل را با هوشمندی و ابتکار از خارج به دست آوریم.

* آژانس در تابستان 93 به یک ره‌یافت پادمان در مورد اراک رسید. اولا وضعیت بازرسی‌ها در این واحد را توضیح دهید و این‌که این ره‌یافت پادمان چیست؟

بازرسی آژانس در قبل از توافق ژنو به صورت 3 ماه یک بار بود. این‌ها فقط بازدید می‌کنند و حق هیچ سوالی از ما ندارند اما ما در جهت همکاری، سوال این‌ها را هم در مواقعی پاسخ می‌دهیم. بین ما و آن‌ها یک پروتکلی است به نام DIQ. این را ما اولین بار در سال 2005 جواب دادیم و بعد 2007 و آخرین آن را هم سال 2014 دادیم که همان پرسشنامه فنی است که آژانس برای دریافت اطلاعات راکتور اراک داده است. این‌ها بر مبنای DIQ می‌آیند اما ما به آن‌ها گفتیم که وقتی این‌جا می‌آیید فقط بازدید دارید و نباید سوال کنید البته اخیرا بعد از ژنو یک گروهی تشکیل دادند به عنوان نیروی کار و مجبور شدند هر یک ماه این‌جا بیایند و گزارش بگیرند که ایران با توجه به توافق ژنو از تعهداتش عدول کرده یا خیر. در مورد ره‌یافت پادمانی نیز این‌ها برنامه‌ای دارند که وقتی راکتور شروع به کار می‌کند باید جاهایی را مشخص کنند برای پلمب یا نصب دوربین که در مورد نقاط پلمب و دوربین به نتیجه رسیدیم اما علت این‌که تا به حال این کار نشده این بوده که منتظر نتایج توافق نهایی هستند که آیا همین راکتور خواهد بود یا باید تغییر بدهیم. 

 سراغ مهم‌ترین پرسش این حوزه می‌رویم و آن این‌که بحث تغییر قلب راکتور اراک به چه معناست؟ 

پیشنهادی که آن‌ها در مذاکرات دادند این بود که این راکتور کلا تبدیل به آب سبک بشود و در واقع خواست اصلی آن‌ها این بود. وقتی این موضوع را مطرح کردند ما دیدیم اگر این آب سبک شود به صرفه نیست یعنی دوباره باید از صفر همه گنبد و راکتور را بسازیم که منطقی نیست.  ریاست سازمان برنامه‌ای را تدوین کرد و گفت بر این مبنا کار کنید که شاکله راکتور باید باقی بماند و ساختمان جدیدی ساخته نشود. آب سنگین باید حفظ شود و در هر صورت این راکتور با آب سنگین سرد یا کند شود و میزان پلوتونیوم نیز از 8 کیلو به زیر یک کیلو کاهش یابد. این راکتور باید تولید رادیو ایزوتوپ‌ها را حتما انجام دهد و یک راکتور چند منظوره باشد یعنی نوترون درمانی هم داشته باشد و کارهای تحقیقاتی هم صورت بگیرد. این تکلیف ما بود که بر اساس آن کار کردیم.

 22 طرح و روش را طراحی کردیم که در سازمان 6 طرح نهایی شد و تحویل نماینده ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دادیم و ایشان در آژانس مذاکره کرد. از آن طرف هم یک گروه طراح آمریکایی بسیار با تجربه نشسته بودند که سابقه طراحی راکتورهای وستینگ‌هاوس را داشتند.

 اما در این طرح چه می‌کنیم؟ راکتور ما از 3 قسمت تشکیل شده است. یک قسمت محفوظ می‌ماند و آن قسمتی که سوخت‌ها درونش قرار می‌گیرد را عوض می‌کنیم. سوخت ما که طبیعی بود الان بین 3 تا 3.5 درصد مثل بوشهر سوخت غنی شده می‌گذاریم و آب سنگین هم وجود دارد. حسنش این است که اولا مقدار شارژ نوترونی ما بالا می‌رود و به ما امکان می‌دهد که تست مواد هم داشته باشیم. یعنی اگر بخواهیم یک فلزی را تست کنیم می‌توانیم در داخل راکتور بمباران نوترونی کنیم. دوم این‌که تولید رادیو ایزوتوپ‌های ما بالا می‌رود.

* پس بفرمایید دقیقا تفاوت اصلی بین این راکتور با راکتوری که باز طراحی می‌شود، چیست؟

تغییر سوخت طبیعی به سوخت غنی شده 3 تا 3.67 درصد خواهد بود چون در توافق نهایی غنی‌سازی تا سقف 3.67 توافق شده است.

* در صورتی که این قلب راکتور غیر قابل استفاده شود و در صورتی که طرف مقابل نقض عهد نماید آیا شما می‌توانید این را دوباره بسازید؟

حتما می‌توانیم اما زمان عقب می‌افتد اما اگر این‌ها راکتور را نابود کنند 3 سال زمان نیاز است تا دوباره بسازیم.

* ببینید ما یک سری تعهدات را به غربی‌ها می‌دهیم و یک سری تعهدات می‌گیریم. تعهدات آن‌ها رفع تحریم‌هاست. برخی منتقدان می‌گویند تعهدات ما یا بازگشت‌ناپذیر است یا بازگشت آن‌ها بسیار زمان‌بر است از جمله می‌گویند تغییر قلب راکتور اراک اولا چند سال طول می‌کشد و ثانیا اگر بخواهیم به خاطر نقض تعهد آن‌ها برگردیم، زمان زیادی می‌برد. این 2 زمان را بفرمایید چقدر است؟

مشکل این است که برخی دوستان منتقد ما هیچ وقت نمی‌آیند از کسی که می‌داند سوال کنند. اگر راکتور معدوم شد من حداقل 2 تا 3 سال نیاز دارم مثل این راکتور را بسازم. در مورد بازطراحی هم اول طراحی مفهومی داریم که باید تایید شود و بعد باید طراحی پایه را انجام دهیم و بعد وارد طراحی جزییات و بعد وارد ساخت شویم. این زمانی که بخواهد بازطراحی و ساخته شود و نیروگاه به بهره‌برداری برسد بین 4 تا 5 سال زمان می‌برد. 

* یک بحث در تفاهم لوزان، همکاری‌های بین‌المللی برای این بازطراحی است. چقدر شدنی است و این همکاری‌ها چقدر به درد شما می‌خورد؟

این همکاری بین‌المللی را آن‌ها متعهد شده‌اند البته برخی از این کشورها ممکن است تجربه آب سنگین را نداشته باشند یا برخی نخواهند همکاری کنند. مثلا انگلیس و آلمان که آب سنگین ندارند. فرانسه هم که برای رژیم صهیونیستی راکتور دیمونا را ساخته برای ما نمی‌سازد و آمریکا هم هرگز به ما چنین تکنولوژی‌ای نمی‌دهد می‌ماند چین و روسیه که آن‌ها هم اگر می‌خواستیم همکاری می‌کردند که ما نخواستیم اما اگر توافقی باشد که حتما همکاری شود ما مشکلی در این زمینه نداریم.

* این‌که گفته شد سوخت مصرفی باید به خارج کشور برود امکان‌پذیر است؟ این سوخت چه ارزشی دارد؟ 

پلوتونیوم باقی مانده از سوخت مصرفی یک پسمان است که برای ما استفادهای ندارد و این‌که بابت خروج سوخت مصرف شده به ما امتیاز مادی یا سیاسی بدهند در توافق خواهد آمد.

* در توافق آمده است که سوخت ایرانی با گواهی‌های بین‌المللی همراه خواهد بود. این به چه معنی است؟

ما سوخت را در ایران تولید می‌کنیم و یکی از این کشورها باید گواهی دهد که این سوخت درست است و می‌توانید استفاده کنید. این برای ما خیلی ارزش دارد یعنی سوخت ما را تایید کردند. الان سوختی که ما تولید کردیم تایید نشده بود و باید تست‌های زیادی انجام دهیم اما اگر یکی از این کشورها تایید کنند آژانس هم تایید خواهد کرد و یکی از امتیازات ماست.

* چقدر می‌توان امیدوار بود که راکتور اراک روزی به بهره‌برداری برسد؟

ببینید 2 سناریو داریم اول این‌که توافق ما  با 5+1 اجرایی شود که در این صورت به سمت بازطراحی قلب راکتور اراک می‌رویم و 4 تا 5 سال را زمان می‌خواهیم تا به بهره‌برداری کامل برسیم و یک سناریو هم این است که توافق برهم بخورد. در آن صورت این راکتور آماده تست سرد است یعنی در هر 2 صورت راکتور اراک با خاصیت آب سنگین حفظ خواهد شد. بنابراین یا چند ماه دیگر و یا چند سال دیگر به بهره‌برداری می‌رسد.

* برای رسیدن به این نقطه در راکتور اراک چقدر هزینه شده است؟ 

من عدد نمی‌گویم اما سال 1376 چین و روسیه برای ساخت راکتور آب سبک ترمیکال یک پیشنهاد به ما دادند و گفتند چند صد میلیون دلار می‌گیریم صرفا برای طراحی و دادن تجهیزات و خودتان باید ساختمان‌ها را بر اساس طراحی بسازید اما ما امروز که همه چیز را ساختیم و نصب کردیم هنوز به این عدد نرسیدیم. امروز مذاکره ما بر سر این راکتور است و اگر بتوانیم این راکتور را به بهره‌برداری برسانیم رفتار غرب با ما تفاوت خواهد داشت چون ما با اراده به چیزی که خواستیم رسیدیم.  امروز ایران به عنوان تولید‌کننده سوخت غنی شده شناخته شده است در حالی که حتی رژیم صهیونیستی اگر بخواهد آب سنگین از جای دیگر بگیرد آمریکا فقط 25 کیلو در سال به او می‌دهد در حالی که ما سالی 20 تن تولید می‌کنیم. هند اجازه ندارد آب سنگین خود را به پاکستان بفروشد و پاکستان حق گرفتن 25 کیلو آب سنگین از چین دارد. الان امارات، عربستان و ترکیه قرارداد راکتور بسته‌اند و در آنجا آمریکا گفته که ما متعهد می‌شویم دنبال غنی‌سازی سوخت نروید و در منطقه فقط ما غنی‌سازی می‌کنیم. این هزینه‌ای که کردیم عزت و افتخاری ایجاد کرده که در مقابل این هزینه‌ها قابل توجیه است.

* اقدام عملی برای باز طراحی قلب راکتور انجام شده است؟

ما اقدامات اولیه را برای طراحی مفهومی انجام دادیم و در ادامه دنبال طراحی پایه و طراحی جزییات می‌رویم که همه این‌ها هم باوجود این‌که گفتند کشورهای دیگر کمک می‌کنند با خودمان بوده و روی آن‌ها زیاد حساب نمی‌کنیم.

* بحث بازفرآوری چیست؟ چون در توافق نهایی ایران متعهد شده که بازفرآوری در راکتور اراک نداشته باشد.

طبق نظر مقام معظم رهبری ما اصلا دنبال بازفرآوری در این راکتور نمی‌رویم چون بازفرآوری صرفا برای استفاده از پلوتونیوم برای کاربرد نظامی است. البته ما استخری در کنار راکتور داریم که سوخت بعد از یک سال که استفاده شده و درجه حرارت بسیار بالایی دارد باید در این استخر قرار گیرد تا خنک گردد و تشعشعاتش پایین بیاید. در واقع ما این استخر را برای همین منظور ساخته‌ایم.

* ارتباط شما با آژانس چگونه است ؟ شما اینجا بازرسی مدیریت شده دارید؟

اینجا بازرس آژانس می‌آید و با من صحبت می‌کند و دوربین ما را هم ضبط کامل می‌کند. آن‌ها حق ندارند دوربین اینجا بیاورند. هر جا خواستند آن‌ها را میبریم می‌بریم و بعد هم برمی‌گردانیم اما هیچ تجهیزات ضبط و تصویری ندارند تنها یک دتکتور برای تشخیص تشعشعات رادیو اکتیو دارند که بالای محفظه سوخت مجازی می‌روند تا بفهمند اکتیو شده یا خیر. البته اینجا هیچ نوع شکایتی نبوده است و بعد از هر بازدید نامه تایید را می‌دهند.

* شما از اول سازمان انرژی اتمی  بودید؟

بله من بازنشسته سازمان خواهم بود و از قبل از انقلاب و زمان دکتر اعتماد آمدم. 

* روند رو به رشد سازمان در این 4 دهه چگونه بوده است؟

3 نفر در این سازمان تاثیرگذار بودند. یکی آقای اعتماد بود که سازمان را تاسیس کرد و هنوز طرفدار ایران است. آقای آقازاده نقش خوبی داشتند و قدرتی به سازمان داد که جوان‌ها به خودباوری در سازمان رسیدند و ما آب سنگین را شروع کردیم و بعد راکتور را ساختیم و تاثیرگذار بعدی آقای صالحی بود که از پروژه‌ها حمایت می‌کند و باعث شده تا ما مدعی مذاکره با 5+1 باشیم و کار خود را جلو ببریم.

* شما روزی که آمدید در سازمان فقط نیروگاه در حال ساخت بوشهر را داشتیم و راکتور تهران. فکر می‌کردید صنعت هسته‌ای ایران روزی به اینجا برسد؟

خیر اصلا فکر نمی‌کردم چون آن زمان برنامه ما تولید 20 هزار مگاوات برق هسته‌ای توسط خارجی‌ها بود اما امروز خودمان این کار را می‌کنیم. ممکن است واحدهای 2 و 3 بوشهر را هم روس‌ها بسازند اما بعد از آن ایرانی‌ها می‌توانند خودشان راکتور قدرت بسازند. 

امروز افتخارمان این است که پیمانکارانی را آموزش دادیم که در صنعت هسته‌ای با خیال راحت کار می‌کنند. 

* در این سایت‌هایی که بازدید کردم وجود مدیرانی جوان و در گروه سنی 30 تا 40 سال قابل توجه بود. نظر شما در این زمینه چیست؟

بله درست می‌گویی. در اینجا هم غیر از من که سن بالایی دارم بقیه نیروهای ما جوان و به طور متوسط 30 سال دارند چون گرایش به جذب مدیران جوان داشتیم. 

* الان وضعیت روحیه مجموعه شما چگونه است چون برخی سخن از ناامیدی در میان نیروهای صنعت هسته‌ای می‌گویند؟

این‌هایی که این حرف را می‌زنند بگویند بعد از توافق ژنو چند نفر از اینجا رفته‌اند؟ البته افرادی که می‌خواهند ادامه تحصیل دهند را نمی‌توان نگاه داشت الان اینجا دانشجوی دکترا داریم که تزشان را با من می‌گذرانند و تا به حال هم هیچ ریزشی نداشتیم و همه دوستان ما دلشان خوش است که این تغییرات را انجام داده و یک کار جدید را شروع می‌کنیم. 

* و آخرین سوال این‌که دوست دارید توافق نهایی هسته‌ای حتی اگر کار شما را محدود کند انجام بشود یا نشود؟

آن چیزی که به نفع نظام است را ما دوست داریم و به نظر خود من این توافق به نفع نظام و به نفع مملکت خواهد بود. اگر کاری که به نفع مملکت است انجام شود حتی اگر در کار ما تاخیر بخورد اشکالی ندارد.

* با توجه به حضور شما در بخش‌های مختلف صنعت هسته‌ای، به نظرتان این توافق ضربه‌ای به صنعت هسته‌ای نمی‌زند؟

به هیچ عنوان. همانطور که عرض کردم حتی در مورد راکتور اراک با این بازطراحی بهینه شده و کارایی بیشتر می‌شود.

* در قلب راکتور آب سنگین اراک 

پس از گفت‌وگو با مدیر خوش برخورد پروژه آب سنگین اراک که شوق و انگیزه و افتخار را با هم در سخنانش می‌شد دید، با ایشان برای بازدید از ساختمان راکتور و آنچه باید در کنار این سازه اتمی باشد به سمت سایت رفتیم. اولین جایی که ورود کردیم ساختمان چند طبقه نوسازی بود که نمای آن را با سنگ گرانیتی تیره ساخته بودند. اینجا ساختمان بهره‌برداری راکتور اراک است که با وجود ذهنیت قبلی مبنی بر توقف عملیات اجرایی در راکتور اراک، جنب و جوش و رفت و آمد در آنجا خلاف این تصورات را نشان می‌داد. مدیر پروژه توضیح داد که در اینجا روزانه افراد و مهندسان در حال کار هستند و حتی گروه‌های پژوهشی از دانشگاه‌های سراسر کشور برای بازدید و آموزش به اینجا می‌آیند.

 * شبیه سازی اتفاقات در راکتور 

 از طریق یک راهرو به سالن سیمیلاتور یا شبیه‌ساز اتاق کنترل راکتور اراک می‌رویم. مسئول این بخش برایمان از ضرورت ساخت چنین مکانی می‌گوید و اضافه می‌کند: «قبل از این‌که بهره‌بردار به اتاق کنترل اصلی برود و راکتور را هدایت کند باید یک دوره آموزشی راکتور را در اینجا ببیند که شبیه‌سازی کار با راکتور است یعنی هر آنچه که در ساختمان راکتور اتفاق می‌افتد در اینجا شبیه‌سازی می‌شود. مکان جالب و هیجان‌انگیزی است چون شما می‌توانید خیلی زودتر از شروع به کار راکتور اراک نحوه کار با این تاسیسات را تجربه کنید.» 

نو ساز و جدید به نظر می‌رسد و گفته می‌شود که سال گذشته ساخته شده و این یعنی راکتور اراک زنده و در حال پیشرفت است ضمن این‌که نکته مهم اختصاصی بودن این سیمیلاتور برای راکتور اراک و ایرانی بودن تمام تجهیزات و طراحی‌های آن است. میزها و دیوارهای سفید و تمیز همگی نشان از تازگی این مکان دارد و البته یک دیواره کاذب که نقشه سایت و بخش‌های مختلف راکتور با چراغ‌های ال‌ای‌دی رنگی خودنمایی می‌کند. در ادامه با صدای آژیر بلندی روشن شدن راکتور شبیه‌سازی و یک مهندس جوان که مسئول اتاق شبیه‌ساز است به ارایه توضیحات فنی نحوه کارکرد راکتور آب سنگین اراک می‌پردازد و ابتدا از علت ایجاد سیمیلاتور می‌گوید و اتاق کنترل راکتور را به کابین هواپیما تشبیه می‌کند که در آنجا هم خلبان از ابتدا در هواپیما آموزش نمی‌بیند بلکه در یک شبیه‌ساز آمادگی‌های لازم را کسب می‌کند تا هزینه پایین آمده و ایمنی افزایش یابد. همه اپراتورهایی که قرار است در اتاق کنترل هر راکتوری بنشینند باید تعداد ساعاتی را در سیمیلاتور آموزش ببینند. اینجا سیمیلاتور فول اسکوپ راکتور IR40 است و همه اپراتورها در این اتاق بدترین حوادث و اتفاقات را تجربه کرده و برایش برنامه طراحی می‌شود. حتی پرسنلی که آموزش‌ها را تمام کرده و الان در اتاق کنترل واقعی مثل نیروگاه واقعی هستند هم باید هر ماه یک روز را داخل اتاق کنترل بروند تا با شرایط اضطراری بدون هماهنگی مواجه گردند. در ادامه به فرآیندی که در راکتور اتفاق می‌افتد می‌پردازد و می‌گوید: «راکتور محفظه‌ای است که قرار است واکنش شکافت هسته‌ای در آن اتفاق بیفتد. در واکنش شکافت، اورانیوم 235 داریم که اگر نوترونی با سطح انرژی مشخص به آن برخورد کند این اورانیوم متلاشی می‌شود یا به اصطلاح واکنش شکافت صورت می‌گیرد. اورانیوم 235 به 2 پاره شکافته می‌شود و حدود 2.5 یا 3 نوترون اضافی هم تولید می‌کند و در واقع تعداد نوترون‌های ما زیاد می‌شود. مهم برای ما این است که این چند نوترون ایجاد شده خودشان باعث شکافت‌های بعدی شوند تا در جهاتی که می‌خواهیم استفاده گردد. راکتور ما راکتور آب سنگین است که از آب سنگین برای خنک یا کند کردن استفاده می‌شود. آب سنگین به جای هیدورژن، دوتریوم دارد. دوتریوم نسبت به هیدورژن کندکنندگی -پایین آوردن انرژی نوترون‌ها- و خنک‌کنندگی بهتری نسبت به دوتریوم دارد اما خاصیت دوتریوم این است که نوترون‌ها را جذب نمی‌کند که خاصیت مهمی به شمار می‌رود. در راکتور آب سنگین به اورانیوم طبیعی که تنها 0.7درصد غنا دارد احتیاج داریم. 150 تا مجتمع سوخت در داخل راکتور قرار می‌گیرد که در هر کدام 18 میله سوخت وجود دارد که این‌ها قلب راکتور را تشکیل می‌دهند همچنین اطراف این میله‌های سوخت نیز آب سنگین در جریان است. واکنش شکافت شروع می‌شود و این شکافت‌ها هر کدام حدود 200MEV انرژی تولید می‌کنند میان مجتمع‌های سوخت فاصله کمی و در این فاصله آب سنگین در جریان است. در نتیجه دمای آب اطراف این میله‌ها بالا رفته و به حدود 70 درجه می‌رسد که خطرناک است و ما باید این دما را پایین بیاوریم. برای این کار آب سنگین از راکتور خارج شده و وارد بخشی به نام مبدل حرارتی می‌شود. داخل اینجا آب سنگین گرم شده در لوله از کنار آب معمولی 30 درجه عبور می‌کند و با تبادل دمایی، دمایش به 50 درجه می‌رسد و به قلب باز می‌گردد. ما در راکتور آب سنگین حدود 90 متر مکعب آب سنگین داریم که به دلیل ارزش بالای این آب هیچ خروجی نباید داشته باشیم و در واقع این آب سنگین در یک سیکل کاملا بسته مورد استفاده قرار می‌گیرد. از طرف دیگر آب معمولی که دمایش بالا رفته و به 70 درجه رسیده باید به 30 درجه بازگردد که این روند نیز در ساختمانی که دستگاه‌های خنک‌کننده وجود دارند صورت می‌گیرد. از او در مورد دودکش بلندی که در خارج راکتور دیدم و فلسفه وجودی آن می‌پرسم که توضیح می‌دهد: «در داخل راکتور که واکنش شکافت صورت می‌گیرد گازهای آلوده‌ای جمع می‌شوند البته داخل ساختمان راکتور فشار کمتر است تا خروجی هوای آلوده به بیرون نداشته باشیم. این هوا در داخل سیستمی از فیلترهایی گذر می‌کند که این فیلترها آلودگی را جذب و از طریق یک دودکش 80 متری که در بیرون مشاهده کردید در طبقات فوقانی جو رها می‌شوند.» یکی از نکات مهم در هر راکتوری بحث‌های ایمنی آن است و البته برای ما نیز ایمنی این راکتور ایرانی ساز مهم بود اما توضیحات مهندس نشان داد که ایمنی راکتور آب سنگین اراک از جهات بسیاری در نظر گرفته شده و در حقیقت یک نظام ایمنی چند لایه دارد. مسئول اتاق سیمیلاتور در مورد سطح ایمنی راکتور اینگونه می‌گوید که در قلب راکتور سوخت‌های ما قرار دارند که ما باید واکنش شکافت در این قلب را کنترل نماییم و در موقع لزوم و خطر راکتور را خاموش کنیم. تعداد نوترون‌ها مهم هستند و ما با میله‌های کنترل که از آلیاژهای استیل یا کربن هستند مقدار نوترونی که برای کنترل راکتور باید جذب شوند را تحت نظارت داریم. ما میله‌های کنترلی داریم که در مواقع لزوم باعث خاموش شدن راکتور و کنترل قدرت آن می‌شوند. اپراتوری که در اتاق کنترل نشسته روی همه این فرآیند تسلط دارد و باید با چراغ‌ها و نشانگرهای روبه‌روی خود همه فعل و انفعالات را کنترل نماید و از طرفی آماده هر نوع اتفاق و حادثه‌ای باشد. وضعیت ایمنی اینجا به گونه‌ای است که اگر احیانا اپراتور هم حواسش نبود، راکتور به صورت اتومات به سمت خاموشی می‌رود. دستورات کنترلی و ایمنی چند لایه و کاملا مطمئن در راکتور آب سنگین اراک دیده شده و کل حوادثی که ممکن است در یک راکتور صورت بگیرد را بررسی کردیم و بر اساس همین‌ها ایمنی‌هایی در نظر گرفته شده است و اپراتور می‌داند که در برابر هر شرایطی چه باید بکند البته پیش‌بینی ما این است که در عمر 30 ساله راکتور اتفاقی نخواهد افتاد اما اگر هم اتفاقی بیفتد ما پیش‌بینی کردیم. مثلا معمولا 3 نوع برق برای راکتور پیش‌بینی می‌شود اما ما 4 نوع برق پیش‌بینی کردیم که اگر مثل فوکوشیما که 3 نوع برق داشت و هر 3 نوع از بین رفت، چهارمی وارد مدار شود و مشکلی نداشته باشیم. اینجای کار که توضیح فنی به پایان می‌رسد، مدیر پروژه وارد بحث شده و توضیح می‌دهد که در واقع همه این‌ها نشان‌دهنده آماده بودن راکتور اراک است و حتی ما در حال آموزش اپراتورها هستیم. الان نیروی بهره‌بردار ما 6 سال آموزش دیده و آماده است چون آژانس به ما کمکی نکرد و ما خودمان نیروهای لازم را برای بهره‌برداری گرفتیم. این راکتور در هیچ جای دنیا نیست و استثناهایی دارد مثلا میله‌های کنترل در اینجا از بالا به پایین می‌رود و اگر برق رفت میله به سمت پایین سقوط می‌کند و راکتور خاموش می‌شود. علاوه بر این 6 مخزن آب معمولی داریم که در قلب راکتور گذاشتیم تا اگر احیانا میله‌های کنترل عمل نکرد وقتی آب سبک را داخل آب سنگین کنیم غلظت آب سنگین پایین می‌آید و راکتور خاموش می‌شود. این‌ها خودکنترلی است. تنها راکتوری که در دنیا وجود دارد و غیر از این میله‌های کنترل با آب سبک هم کنترل می‌شود این راکتور است و از نکات منحصربه فرد آن به شمار می‌رود. پس از آگاهی از چند و چون کار راکتور دیگر وقت آن رسیده تا جواب بسیاری از سوالات و ابهامات خود را در مورد راکتور آب سنگین اراک به چشمان غیرمسلح خود ببینیم.

* ورود به ساختمان راکتور 

 از ساختمان بهره‌برداری خارج شدیم و پس از چند قدم و گذاشتن کلاه ایمنی، وارد ساختمان راکتور و در واقع آن گنبد زیبای سفید رنگی که روز قبل از دور دیده بودیم شدیم. حس افتخار و شگفتی و کنجکاوی سراسر وجودم را گرفته بود. من که راکتور آمریکایی ساز تهران و روسی‌ساز بوشهر را نیز از نزدیک دیده بودم می‌فهمیدم که این راکتور نیز همه آنچه که باید یک راکتور اتمی داشته باشد دارد و گفته‌های متخصصان اینجا مبنی بر آماده و بدون کار و پیشرفت بالای 90 درصد واقعیت داشت و از سوی دیگر جای خوش‌وقتی داشت که دستان هنرمند و هوش بالای ایرانی چنین اثر فن‌آورانه‌ای را خلق کرده است. از درب بزرگ آهنی سبز رنگ که البته درب موقت ساختمان است گذر کردیم و حالا زیر گنبد راکتور آب سنگین اراکی هستیم که این روزها بر سر بودن و نبودنش و تغییر در قلبش دعوایی بزرگ برپاست. به تعدادی از پیمانکاران حاضر در ساختمان راکتور خدا قوت و خسته نباشید گفتیم و به چاله‌ای که راکتور ایرانی آب سنگین در آن قرار دارد نزدیک شدیم. این چاله در میانه ساختمان و درست زیر هسته مرکزی گنبد وجود دارد و راکتور اراک نیز با ابهت و خاموش در انتظار تصمیمات نهایی در آن جای گرفته است. در کناره‌های این گودی، لوله‌های مختلف، کار بردن و آوردن آب سرد سبک و آب سنگین را برعهده دارند و همچنین یک لوله ضخیم کار انتقال رادیو ایزوتوپ‌های تولیدی راکتور را بر عهده خواهد داشت. اما قلب راکتور اراک استوانه‌ای بزرگ از جنس استیل است که درون این چاله قرار گرفته و تعداد زیادی مجتمع سوخت که سرشان خارج شده بود و میله‌های کنترل و محفظه‌هایی که موادی که می‌خواهیم بمباران نوترونی شوند در آنجا جای می‌گیرند. تعدادی محفظه در اطراف و یک محفظه در مرکز که برای قرار دادن مواد پرتودهی تعبیه شده‌اند به چشم می‌خورند. هر مجتمع سوخت به یک قطعه فلزی وصل است تا جرثقیل بتواند مجتمع سوخت را منتقل کند. جرثقیلی که این کار را می‌کند یک جرثقیل قطبی 120 تن است که با رنگ زردی که دارد در سقف ساختمان راکتور خودنمایی می‌کند و در واقع برای اولین بار در ایران ساخته شده است. مدیر پروژه می‌گوید در مرحله اول می‌توانیم سوخت‌ها را با جرثقیل جابه‌جا کنیم اما بعد از یک سال که سوخت‌ها استفاده شدند به دلیل تشعشع بالایی که دارند باید از ماشین سوخت استفاده کرد که روی ریلی بالای سر راکتور قرار می‌گیرد و کار جابه‌جایی سوخت‌های مصرف شده را به سمت استخر کناره راکتور انجام می‌دهد. مدیر پروژه اضافه می‌کند که ما تست اولیه قرص سوخت و میله سوخت را در این زمینه که آیا این ابعاد درست است و میله‌های سوخت پایین می‌رود را انجام داده‌ایم. من که کنجکاوی و علاقه به دیدن از نزدیک راکتور سراسر وجودم را گرفته بود با اجازه و همراهی مسئولان ایمنی راکتور از نردبان پایین رفتم و روی راکتور ایستادم. نمی‌دانم چگونه می‌توان حس ایستادن روی یک راکتور آب سنگین را توصیف کرد یا مثال آورد اما نمی‌دانم چرا در آن لحظه یاد پایین رفتن از پله‌های زیردریای عظیم و غول پیکر یونس در بازدید از مراکز نیروی دریایی ارتش افتادم. در هر صورت حس بسیار عجیب و خوبی بود و امیدوارم روزگاری این راکتور کار کند و من هم این خاطره را با تولیداتش زنده نگاه دارم. مدیر پروژه توضیح می‌دهد درب بزرگ و موقتی که اینجا وجود دارد موقت است و درب اصلی یک درب استوانه‌ای و ضخیم  است که این درب ساخته شده اما نصب نکردیم چون اگر بخواهیم نصب کنیم و نیاز باشد تا راکتور را جابه‌جا کنیم با وجود درب بزرگ و ضخیم امکان ندارد. او بار دیگر تاکید دارد که می‌خواهیم همین راکتور را برداریم و بیرون ببریم و باقی دیگر دست نمی‌خورد چون باید شاکله راکتور آب سنگین حفظ گردد. 

در اطراف محوطه زیر گنبد 4 اتاق دیده می‌شود که مبدل‌های حرارتی برای کند کردن و خنک کردن قلب راکتور در آن‌ها وجود دارند. در این اتاق‌ها تانکری بزرگ با لوله‌های بسیار برای انتقال آب دیده می‌شوند ضمن این‌که این مبدل‌ها 2 جداره هستند تا هم آب سنگین و هم آب سبک درونشان جریان داشته باشد. این مبدل‌ها هم اولین بار در ایران ساخته و تست شده و شیرهای هسته‌ای نیز نصب شده و آماده استفاده هستند. این اتاق‌ها نیز با درب‌های ضخیم و ضد تشعشع و ضد عبور هوا از فضای اصلی راکتور جدا می‌شوند. مدیر پروژه با هیجانی خاص، ایجاد این راکتور را در ایجاد برخی صنایع در کشور موثر می‌داند و می‌گوید الان با ساخت این مبدل‌ها 8 مبدل‌ساز بزرگ در کشور ایجاد شده‌اند که با کارخانه‌های بزرگ ماشین‌سازی در حال رقابت هستند. در این میان مدیر پروژه ساخت راکتور آب سنگین اراک به خاطره شیرینی از ساخت و نصب راکتور اشاره می‌کند و می‌گوید: «ما با آژانسی‌ها که صحبت می‌کردیم می‌گفتیم راکتور را خودمان می‌سازیم اما باور نمی‌کردند. این راکتور ما 3 تکه است یک روز آمدند و گفتند این 3 تکه چیست در کنار چاله راکتور؟ گفتیم راکتور است دیگر اما باز هم باور نکردند. یک روز دیگر آمدند و دیدند که ما این را نصب می‌کنیم و تست می‌گیریم و از همان روز بود که رفتند تا جلوی ما را بگیرند.» ساختمان راکتور چند طبقه است و طبقات دیگر در پایین قرار دارند که تجهیزات در آن‌ها نصب شده است همچنین یک استخر سوخت در اینجا وجود دارد که در زمان راه‌اندازی پر از آب معمولی خواهد شد. در واقع سوختی که مصرف شده باید به اینجا بیاید تا خنک گردد و تشعشع آن نیز پایین بیاید و بعد تصمیم گرفته می‌شود که برایش چه اتفاقی بیفتد. این استخر حدود 10 متر عمق دارد و آب سبک معمولی بدون یون یا آب مقطر درون آن را پر خواهد کرد. مدیر پروژه از استقامت دیواره و گنبد این راکتور نیز توضیح داده و می‌گوید: «دیواره‌های راکتور از بتن پوشیده شده و با آهن آرماتور گشته است و خود گنبد هم دولایه بتنی و فلزی دارد.» از ساختمان راکتور که خارج می‌شویم دیگر ظهر شده و گرمای خردادماه را حس می‌کنیم اما شور و شوق ادامه بازدید خیلی اجازه خودنمایی به گرما نمی‌دهد. ساخت و ساز در اطراف راکتور روی یک ساختمان جانبی که گفته شد یکی از کارگاه‌هاست و تاثیر چندانی در کار راکتور ندارد در حال انجام است. همچنین ساختمان واحد دمنده یا هواساز که تاسیسات درون آن هوای سرد یا گرم را متناسب با شرایط فصلی به ساختمان اصلی منتقل می‌کند و از آنجا با دستگاه‌های دیگری هوای داخل ساختمان اصلی مکیده و به بیرون منتقل می‌شود. علاوه بر این‌ها ساختمان‌های تولید برق و آب و هوای فشرده نیز تکمیل شده است. مدیر پروژه راکتور اراک تصریح می‌کند که آزمایشگاه‌های مربوط به رادیو ایزوتوپ‌ها نیز در این ساختمان قرار دارد و از پایین به راکتور متصل است تا رادیوایزوتوپ‌ها با استفاده از تجهیزات مورد نظر بدون دخالت انسان به آزمایشگاه‌ها و ‌هاتسل‌های مورد نظر منتقل شوند و در آنجا به رادیو دارو تبدیل و بسته‌بندی شوند البته این بخش تنها در حوزه ساختمانی تکمیل شده و تجهیزات آن طبق توافق ژنو هنوز نصب نگشته است. آب سنگین مورد نیاز راکتور درون بشکه‌هایی از تاسیسات آب سنگین در مجاورت همین مجموعه تامین می‌شود و آب آلوده مورد استفاده در راکتور تا جای ممکن فیلتر و تصفیه می‌شود و مجددا به سیستم بازمی‌گردد و آن مقدار که قابل فیلتر شدن نباشد جمع‌آوری و در بشکه ذخیره و پلمپ و در محل‌های مناسب نگهداری خواهد شد. بازدید ما تمام شده و صدای تکبیر اذان نشان می‌دهد که باید به سمت نمازخانه مجهز این سایت برویم. نکته جالبی که در نماز دیدیم اقامه جماعت به امامت همین مدیر پروژه پیشکسوت راکتور اراک بود که نشان از تعهد و تقید ایشان و اعتماد پرسنل سایت به این موسپید کرده و دانشمند سازمان انرژی اتمی داشت. بادید ما با اقامه نماز و قرائت فاتحه بر مزار 2 شهید گمنامی که در محوطه سایت اراک دفن شده‌اند به پایان رسید و من به این فکر می‌کردم که این همه عظمت و شکوه فن‌آوری ایرانی را مدیون این شهیدان گمنام دیروز و تلاشگران گمنام امروزی هستیم که بی‌هیچ چشمداشت مالی و مطرح شدن در جامعه زحمت می‌کشند تا ایران اسلامی با افتخار و عزت روزگار بگذراند. همانطور که خواندید ما نمی‌توانستیم حتی نامی از این بزرگمرد عرصه ساخت راکتور آب سنگین در ایران بیاوریم و خود ایشان هم می‌گفت تا زمانی که نشان خدمت را گرفتم حتی همسرم نمی‌دانست در کجا کار می‌کنم و چه پروژه‌ای دارم. این گمنامی و در عین حال سختکوشی یقینا اجری مضاعف دارد آنگاه که با لبخند رضایت ملت بزرگ ایران در طول قرن‌ها و نسل‌ها همراه شود.

توافق نهایی در وین چند روزی بعد از بازدید ما انجام شد و طبق این توافق بایستی که راکتور فعلی خارج شده و بعد از بازطراحی یک راکتور آب سنگین مدرن با راکتور جدید جایگزین شود .

بازطراحی راکتور اراک با طرح ایرانی و با مدیریت دانشمندان و متخصصان کشورمان انجام می‌شود و  ناگفته پیدا و قابل پیش‌بینی است که آن دستان هنرمند و آن ذهن خلاقی که چنین راکتور منحصر به فردی را ساخته و طرح جدید را با تایید نهادهای بین المللی مطرح ساخته ، قطعا در ساخت راکتور مدرن و پیشرفته  آینده که 2 اقدام مهم و حیاتی برای ایران یعنی تست سوخت و تولید ایزوتوپ‌های بیشتر را انجام میدهد نیز موفق خواهد شد و ان‌شاا... ما چند سال بعد با افتخار در برابر راکتوری خواهیم بود که چندین برابر راکتور فعلی فواید و کارایی برای ایران عزیز به همراه می آورد.

منبع: ویژه نامه شاهکار ایرانی روزنامه خراسان