مسجد جامع بروجرد؛ تاریخی‌ترین مسجد غرب کشور در آستانه تخریب
میزان اعتبار مسجد جامع بروجرد، تاریخی‌ترین مسجد غرب کشور به اندازه حجم وسیع آسیب‌ها نبوده و روند احیاء و مرمت این بنا با مشکلاتی مواجه شده است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از بروجرد، بر اساس بررسی‌های اولیه باستان‌شناسان بنای اولیه مسجد جامع بروجرد مربوط به قرون دوم تا سوم هجری بوده و از شاهکارهای تاریخی معماری ایران است که هم ویژگی‌های معماری اسلامی و هم معماری باستانی ایران را در خود جای داده است.
راهی کوچه محله‌های قدیمی شهرستان بروجرد می‌شویم تا در گذر زمان گرد غفلت بزداییم از داشته‌های فرهنگی و تاریخی این شهر قدیمی؛ در میدان جعفری گنبد فیروزه‌ای سر برافراشته از میان انبوه ساختمان‌ها و درختان، نظرت را به خود جلب کرده و تو را به گذشته‌ای دور رهنمون می‌سازد تا حکایت روزهای گذشته این گنبد فیروزه‌ای را از زبان مردمان این دیار جویا می‌شوم.
نام و نشان این مسجد را از اهالی این محله قدیمی جویا می‌شوم؛ در گویش محلی بروجرد در میان شهروندان مسجد جامع بروجرد با نام « مَچد جُمَه» شناخته می‌شود و از بناهای معماری شاخص تاریخی و به نوعی می‌توان گفت شناسنامه بروجرد است.
مسجد جامع بروجرد بنایی متعلق به قرن سوم هجری قمری
مسجد جامع بروجرد از نخستین مساجد ساخته شده در ایران است که در قرون دوم تا سوم هجری در این شهرستان بنا شده است. این مسجد از منظر معماری و قدمت، از بناهای منحصر به فرد استان لرستان و شهر بروجرد است که به اعتراف باستان‌شناسان در اصل بر روی یک آتشکده بنا شده است.
معماری مسجد جامع بروجرد معماری منحصر به فرد و یکی از شاهکارهای تاریخی معماری کشور است که هم ویژگی‌های معماری اسلامی و هم معماری باستانی ایران را در خود جای داده است.
گنبد خانه این مسجد در ضلع جنوبی واقع شده که از بخش‌های قدیمی‌تر بنا است و معماری این بخش، مشابه چهارطاق‌های دوران ساسانی است.
مسجد دارای دو درب غربی و شرقی است که به صورت غیرمستقیم به صحن اصلی باز می‌شوند؛ یکی از درب‌های این مسجد به کوچه‌ای در میدان جعفری که محل اجتماع اصلی مردم و آمد و شد شهروندان در گذشته بوده است، باز می‌شود و این نگاه گذشتگان در اهمیت ادای فرایض واجب را می‌رساند که در هر محله شلوغ و پر رفت و آمدی مسجدی به این سبک بنانهاده شده است.
تخمین قدمت مسجد جامع بروجرد به 12 قرن
در جنوب صحن، گنبد و ایوان اصلی مسجد قرار دارد که قدیمی‌ترین بخش این مسجد است و در ضلع شمالی نیز شبستان مسجد با ارتفاعی کمتر از سایر بخش‌ها قرارگرفته که در تابستان فضای خنکی را ایجاد می‌کند. ایوان جنوبی دارای دو گلدسته است که بعدها به مجموعه افزوده شده است.
با توجه به تاریخ طولانی احداث بنای این مسجد که 12 قرن تخمین زده شده است، آسیب‌های متعددی بر آن وارد شده و بارها در ادوار مختلف توسط حکام این شهرستان مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته و یا بخش‌هایی به آن افزوده شده است.
منبر چوبی متعلق به سال 1068 هجری قمری
از دیگر دیدنی‌های مسجد جامع بروجرد که در یک نگاه چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌سازد، منبر چوبی نه پله آن است که اینک در ایوان میانی این مسجد قرار گرفته و حکاکی روی آن تاریخ 1068 هجری قمری را نشان می‌دهد.
اما شناسنامه احداث این اثر بارها در منابع مختلف ذکر شده است آنچه در این گزارش به آن پرداخته می‌شود اقدامات انجام‌شده در راستای بازسازی، احیاء و مرمت این بنای ارزشمند تاریخی است که به نظر می‌رسد با وجود مرمت‌هایی که در سال‌های اخیر بر روی این مسجد انجام شده است، حجم آسیب‌ها به گونه‌ای است که اقدامات بازسازی بیشتری در این زمینه را مطالبه می‌کند.
حجت‌الله یارمحمدی، رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری بروجرد با بیان پیشینه‌ای از این مسجد، اظهار داشت: بنای اولیه این مسجد به صورت مجموعه‌ای شامل مسجد، حمام، آب انبار، ساختمان غـریب خانه، میدان و سایر متعلقات بوده که امروزه برخی از این آثار از بین رفته است.
وی با بیان اینکه بنای مسجد جامع از نظر شکل از نوع مساجد تک ایوانی اسـت، افزود: این بنا دارای دو در ورودی در قسمت‌های شرقی و غربی است. بنا شامل یک حیاط مرکزی، ایوان، فضای گنبد خانه و شبستان‌های اطراف آن و یک شبستان وسیع زمستانی در طرف شمال حیاط مرکزی است که بنا بر شواهد موجود، صفویان، زندیان و قاجار تعمیرات بنیادی در مسجد انجام داده‌اند و بخش‌هایی به آن افزوده‌اند.
غریب خانه محلی برای استراحت مسافران
یارمحمدی عنوان کرد: با توجه به اینکه در بیرون مسجد یک فضای آبریزگاه و غریب خانه وجود دارد و در گذشته نیز در کنار مسجد یک آبریزگاه احداث می‌شد که در گویش محلی به آن غریب خانه می‌گفتند که غریب خانه محلی برای اقامت افرادی بوده است که از نقاط دورتر به بروجرد آمده و محلی برای اسکان و اقامت خود نداشته به ناچار برای اقامت به این مکان مراجعه می‌کردند.
وی بیان کرد: قدیمی‌ترین کتیبه یافت شده در مسجد جامع بروجرد مربوط است به اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری قمری که در آن زمان مختصری از بنای مسجد احداث شده و در دوره‌های بعد متناسب با نیازهای جامعه این مسجد توسعه یافته است به این صورت که در مقطعی گنبد خانه فروریخته و مجدداً اصلاح‌شده و شبستان‌های غربی و شرقی به آن ملحق شده و شبستان زمستانی در دوران تیموری به آن ملحق شده در دوران صفویه ورودی‌ها و در زمان قاجار مناره‌های مسجد به این بنا افزوده می‌شود.
اقدامات مرمتی بر روی مسجد جامع بروجرد
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری بروجرد با اشاره به اینکه دیگر اقدامات انجام‌شده بر روی این بنا اقدامات مرمتی بوده و دیگر فضایی به مسجد اضافه نشده است، خاطرنشان کرد: تزئینات مسجد تزییناتی بر پایه آجر است و در حد مختصری هم تزئینات کاشی‌کاری و تزئینات گچ کاری به چشم می‌خورد اما در مجموع تزئینات این مسجد تزئینات مختصری است.
وی تصریح کرد: در دوره سلجوقیان این بنا آباد و از اعتبار کافی برخوردار بوده و تزئیناتی به آن افزوده شده که کتیبه آجری باقیمانده به خط کوفی در دیوار جنوبی گنبد خانه و بالای محراب گواه این مطلب است.
یارمحمدی گفت: پس از آن یعنی در دوران ایلخانی بنا دارای یک دوره رکود در تعمیر و تجهیز شده که به نظر می‌رسد دلیل این امر مربوط به حملات ویرانگر مغول و زمین لرزه‌ای است که در سال 715 هجری قمری در منطقه به وقوع پیوسته و سبب ویرانی بخش عمده شهر و بخش‌هایی از مسجد می‌شود.
آسیب‌دیدگی مسجد بر اثر جنگ عراق
وی با اشاره به تخریب مسجد جامع بروجرد در جریان بمباران هواپیماهای عراقی در خلال جنگ ایران و عراق, اظهار داشت: در این زمان خسارات شدیدی به بنای اصلی مسجد واردشده و بخش‌هایی از شبستان شمالی آن ویران شد. همچنین زمین‌لرزه‌های متعدد و بارندگی‌های شدید، آسیب‌های جدی بر آن وارد آورده است که آخرین بار زمین لرزه سال 85 سبب فروریختن گلدسته‌ها و آسیب دیدن 50 درصدی این مسجد شد.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری بروجرد با بیان اینکه این بنا پروژه ملی محسوب شده که به صورت مجزا از اعتبارات ملی کار مرمت آن انجام می‌شود، افزود: مسجد جامع به عنوان قدیمی‌ترین مسجد غرب کشور از اعتباری ویژه برای مرمت و بازسازی برخوردار است این بنا از نظر تاریخی پژوهشی به عنوان اعتبار بروجرد و دایره المعارف معماری اسلامی این شهر محسوب می‌شود.
وسعت آسیب‌دیدگی و ناکافی بودن اعتبارات
وی عنوان کرد: مرمت این مسجد که از پروژه‌های قدیمی سازمان میراث فرهنگی است که همه‌ساله کار مرمت در آن انجام می‌شود اما روند این بازسازی‌ها به گونه‌ای کند پیش می‌رود چرا که در سال 85 هم زمان با وقوع زلزله بروجرد آسیب‌های گسترده‌ای به ساختار این بنا وارد شد ضمن اینکه میزان اعتباری که به مسجد داده می‌شود از گذشته تا کنون به اندازه حجم وسیع آسیب‌ها نبوده و روند احیا و مرمت این بنا را با مشکلاتی مواجه کرده است.
یارمحمدی بیان کرد: این مسجد دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که نگاه سازمان میراث فرهنگی به آن نگاهی ویژه است بر این اساس اقدامات مرمتی و نگهداری ویژه‌ای همه‌ساله بر روی آن انجام می‌شود و در این راستا اعتبارات ملی در نظر گرفته‌شده به صورت 100 در صدی تخصیص می‌یابد.
زلزله 85 و خسارات گسترده به بنای مسجد جامع بروجرد
وی تصریح کرد: پس از وقوع زلزله فروردین 85 و آسیب‌های گسترده‌ای که این مسجد دید اقدامات گسترده‌ای در مسجد جامع اتفاق افتاد و روند مرمت تسریع یافت اما این اقدامات به دلیل حجم آسیب دیدگی کافی نبوده است.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری بروجرد از اجرای طرح مقاوم‌سازی لرزه‌ای برای این بنای تاریخی توسط مشاوران باتجربه خبر داد و افزود: اقدامات مرمتی روی مناره‌های مسجد جامع انجام‌شده و مجدداً با الهام از طرح مقاوم‌سازی لرزه‌ای بازسازی و باز چینی شده است.
وی با اشاره به اینکه انجام اقدامات بازسازی و مرمتی برای سایر بخش‌هایی که نیاز به مرمت داشت انجام‌شده است، خاطر نشان کرد: در طرح‌های مرمتی طرح بازسازی مناره‌های مسجد جامع در همان سال طرح برتر کشور شناخته شد که این امر با توجه به انبوه طرح‌های ارسالی از سراسر کشور موفقیتی مهم محسوب می‌شود.
ناکافی بودن اقدامات نگهداری و مرمت مسجد جامع بروجرد
یارمحمدی با ناکافی خواندن اقدامات نگهداری و مرمت این مسجد گفت: به این منظور لازم است چندین سال اقدامات مرمتی گسترده‌ای انجام شود تا بتوان نیازهای این مسجد را به‌روز کرده و آسیب‌های گسترده آن برطرف شود که این مهم نیازمند اعتبارات کافی در این زمینه است.
وی با بیان اینکه در حال حاضر بسیاری از نیازهای سازه‌ای این مسجد مرتفع شده است، افزود: در این فصل از بازسازی‌های مسجد به تعمیر الحاقات مسجد پرداخته‌شده که این تعمیرات جنبه تزئینی دارد و مشتمل بر اصلاح نماسازی، کاشی‌کاری، گچ بری‌ها، بناهای آجری و مرمت پوسته آسیب‌دیده گنبد است که جلوه عمومی و ویژه از نظر بصری دارد.
محدود بودن اعتبارات حفظ آثار تاریخی بروجرد
بهرام بیرانوند نماینده مردم بروجرد و اشترینان در مجلس شورای اسلامی، اظهار داشت: حفظ آثار تاریخی این شهرستان با اعتبارات کمی که در این زمینه تخصیص یافته است، نمی‌تواند به تنهایی جوابگوی مناسب نیاز آنها باشد.
وی با اشاره به تخصیص اعتبارات ملی برای این بنای ارزشمند تاریخی، افزود: اصلاح و مرمت مسجد جامع بروجرد در ردیف اعتبارات ملی در حوزه میراث فرهنگی و صنایع دستی دارای اعتبارات ویژه‌ای است که ضرورت دارد این اعتبارات به منظور تسهیل در روند مرمت آنها این اعتبارات به صورت کامل تخصیص یابد.
بیرانوند عنوان کرد: کمبود اعتبارات عمرانی که برای مرمت و بازسازی بنای این گونه مساجد تاریخی تخصیص داده می‌شود یا به صورت کامل اخذ نشده و یا به دلیل ناکافی بودن نمی‌تواند حجم گسترده نیاز این بنا را مرتفع کند.
گزارش از الهام شاهد پور
انتهای پیام/
