پیوند «دیانت و سیاست» نکته محوری اندیشه امام رضا(ع) است

به گزارش خبرگزاری تسنیم از مشهد مقدس، زندگی امام هشتم (ع) از ابعاد مختلفی قابل بررسی و الگو برداری برای شیعیان و پیروان راستین این امام همام است. یکی از این جنبه‌ها سلوک سیاسی ایشان است که بررسی و واکاوی بیشتر آن می‌تواند چراغ راه سیاستمداران حال و آینده کشورمان باشد. سیاست‌هایی که برخی ازآن‌ها با زبانی رسا و درقالب دغدغه‌های دلسوزانه در کلام رهبر فرزانه انقلاب بیان می‌شود.

برای بررسی برخی از جنبه‌های سلوک و سیره سیاسی امام رضا (ع) با حجت الاسلام «غلامرضا زارع مهرجردی»، رئیس دانشکده تربیت مدرس قرآن مشهد به گفت‌و‌گو نشستیم.

تسنیم: زندگانی امام هشتم برای شیعیان حاوی عبرت‌های فراوانی است، حضرتعالی رگه‌های این عبرت آموزی در عرصه سیاسی را شامل چه مولفه‌هایی می‌دانید؟

زارع مهرجردی:زندگی امام رضا (ع) نسبت به دیگر ائمه یکسری تفاوت‌هایی دارد که نظر‌ها را به خودش جلب و سوال‌هایی را در اذهان مردم ایجاد کرد بخشی از این سوال‌ها باز می‌گردد به خواسته‌ای که مامون عباسی از امام رضا (ع) داشت و پاسخی که از آن حضرت شنید.

امام رضا (ع) در 35 سالگی به امامت رسیدند و دوره امامتشان 20 سال به طول انجامید، امامت امام هشتم (ع) در دوره خلافت سه خلیفه یعنی هارون الرشید، عبدالله امین و عبدالله مامون بوده است.

در 10 سال دوره امامت امام رضا (ع) در دوره خلافت هارون الرشید حضرت از یک آزادی نسبی برخوردار بودند و هارون در پاسخ کسانی که می‌گفتند چرا ایشان را آزاد گذاشته است وی برای تبرئه خودش می‌گفت انتظار دارید من علویان را بکشم در حالی که هنوز اثرات خون پدر و جد ایشان باقی است.

در دوره عبدالله امین هم که خلافتش پنج سال به طول انجامید امام هنوز از آزادی نسبی برخوردار بودند تا اینکه در ‌‌نهایت خلافت به عبدالله مامون رسید و مامون از جهتی به دلیل برخی کمبودهایی که داشت نیازمند حمایت بود و از طرفی شورش‌هایی که از جانب علویان و شیعیان شکل می‌گرفت مامون را علاوه بر اهدافی که داشت نیازمند شعیان و امام هشتم(ع) کرده بود.

تسنیم: در ارتباط با ولایتعهدی امام هشتم(ع) مباحث مختلفی مطرح شده است، تحلیل شما از این اقدام مامون و همچنین واکنش امام رضا(ع) چیست؟

زارع مهرجردی: مامون آن چنان که در تاریخ آمده است یکی از خلفای سیاستمدار و زیرک بوده است اما همین فرد وقتی در مقابل حضرت رضا (ع) قرار می‌گیرد و ایشان را مجبور به پذیرش ولایت عهدی می‌کند در مقابل شرطی که حضرت برای پذیرش ولایتعهدی می‌گذارند ناتوان می‌ماند و شاید حتی در ابتدا متوجه عواقب این شرط هم نمی‌شود.

امام هشتم (ع) پس از اینکه راهی جز انتخاب بین بد و بد‌تر نمی‌بینند در‌‌ نهایت ولایتعهدی را می‌پذیرند اما شرط می‌کنند که در امور حکومتی دخالت نکرده و به عزل و نصب‌ها کاری نداشته باشند و مامون هم که از قصد حضرت برای این شرط و در واقع سیاست زیرکانه غافل می‌ماند، می‌پذیرد و حضرت رضا (ع) را ولیعهد خودش معرفی می‌کند. وقایع آینده است که نشان می‌دهد حضرت با چه تیزبینی این شرط را گذاشتند.

بسیاری از جنگ‌های علویان و شیعیان تا قبل از رد خلافت از جانب امام رضا (ع) به دلیل رسیدن حق به حق‌دار بود اما امام رضا (ع) پیشنهاد خلافت مامون را نپذیرفتند و این در حالی بود که به ظاهر فرصت بسیار خوبی برای به خلافت رسیدن امام مهیا شده بود.

اگر به این سوال که چرا با وجود همه تلاش‌های علویان امام هشتم (ع) پیشنهاد خلافت را نپذیرفتند پاسخ دهیم یکی دیگر از تیزبینی‌های حضرت مشخص می‌شود.

تسنیم:واکنش عباسیان و جامعه حکومتی وقت نسبت به این پیشنهاد مامون چه بود؟

زارع مهرجردی: بین خود عباسیان هم نزد مامون آمدند و از او پرسیدند که چرا خلافتی که با زحمت و خونریزی‌های زیاد به دست آورده‌ایم را قصد دارید به راحتی از دست بدهید و این گونه سوال‌ها از جمله سوال‌هایی است که از هر دو طرف پرسیده می‌شد.

اینکه امام پیشنهاد خلافت را نپذیرفتند چون می‌دانستند این‌ها بازیگر هستند و نیت خیری پشت پیشنهادشان نیست و قصدشان فقط این است تا نردبانی برای خودشان بسازند و امامت را هم زیر سؤال برده و بین علویان تفرقه ایجاد کنند که البته نباید نادیده گرفت که مامون تا حدودی هم در این راه موفق شد و برخی از علویان ساده‌اندیش راهشان را از امامت جدا کردند اما در نهایت این تصمیم حضرت بسیاری از نقشه‌های مأمون را نقش بر آب کرد.

تسنیم:پیشنهاد مأمون چه تاثیری در میان جامعه شیعه وقت داشت؟ در ارتباط با واکنش آنها نیز قدری توضیح دهید؟

زارع مهرجردی: آنچه بعداً خود مأمون در بیان اهدافش از پیشنهاد خلافت به امام رضا (ع) بیان می‌کند تحت نظر داشتن حضرت، اعتراف ضمنی امام رضا (ع) به قبول کردن خلافت مأمون و در پی آن خاموش کردن علویان و نکته سوم هم پراکنده کردن علویان و شیعیان از اطراف حضرت است که‌‌ همان‌گونه که گفتم در این هدف موفقیت‌هایی هم به دست آورد وعده‌ای ظاهربین را از مسیرشان دور کرد.

در جبهه مقابل برخورد امام رضا (ع) بسیار جالب است و وقتی مأمون حضرت را از مدینه به مرو دعوت کرد در واقع دعوتش برای حضور تمامی اعضای خانواده امام رضا(ع) بود اما حضرت این سفر را به‌ تنهایی آمدند و خانواده‌شان را همراه نیاوردند و اگر کسی کمترین سر رشته‌ای در سیاست داشته باشد می‌داند که تنها آمدن امام به مرو معنایش نارضایتی حضرت از این سفر است.

امام هشتم (ع) قبل از حرکت به سمت مرو یک وداع سوزناک و آن‌چنانی با جدشان رسول گرامی اسلام(ص) داشتند و همه این‌ها یعنی اینکه این سفر از روی اکراه و نارضایتی است.

بعد‌ها گاهی پیش می‌آمد که مأمون از حضرت می‌خواست تا ایشان از علویان بخواهند تا دست از خواسته‌هایشان بردارند اما حضرت می‌فرمودند که شرط ما این بوده که در کارهای حکومتی دخالتی نداشته باشم و مأمون هم چاره‌ای جز پذیرش سخن امام نداشت و همین مسئله نشان می‌دهد که شرط اول امام بعد‌ها چه قدر کاربرد داشت.

تسنیم:در ارتباط با بیان حدیث سلسله الذهب از سوی امام هشتم شیعیان و تاثیر و کاربرد آن در جامعه وقت شیعه توضیح دهید.

زارع مهرجردی: یکی دیگر از کارهای سیاست مدارانه حضرت رضا (ع) بیان حدیث سلسله الذهب در نیشابور بود که ایشان در این حدیث مطالب زیادی را بیان می‌کنند و از جمله توحید را به‌ عنوان یک اصل در زندگی هر انسان بیان می‌کنند و بعد برایش شرط مشخص می‌کنند و می‌گویند مشروعیت این مسئله به ما است و در ادامه مشروعیت حکومت مأمون را زیر سؤال می‌برند.

تسنیم: ارتباط دو مولفه دیانت و سیاست در هندسه اندیشه سیاسی امام رضا(ع) به چه شکل است؟

زارع مهرجردی: اسلام با رسالت حضرت رسول گرامی حضرت محمد مصطفی(ص) آغاز و سپس در دوران امامان معصوم رشد کرد و در پناه این دین مترقی دیگر علوم هم رشد کردند و ترجمه کتاب‌های مختلف در سرزمین‌های اسلامی شکل گرفت و مسلمانان را برای قرن‌های متمادی پرچم‌دار علم در دنیا کرد اما این فرصت خوب برای جامعه اسلامی تهدیدهایی را هم برای جامعه اسلامی به وجود آورد و در این شرایط باید فردی می‌بود تا به این شبهات و مشکلات پاسخ دهد که در عصر امام رضا (ع) این کار به‌خوبی توسط ایشان انجام شد.

یکی از مسائلی که امام هشتم (ع) دنبال کردند و به‌خوبی از آن بهره بردند شبکه وکالتی بود که با پرچم‌داری سه حوزه حجاز با محوریت مدینه و مکه، عراق به‌ویژه در کوفه و قم و ری در ایران بودند که به بسیاری از سوالات دینی و شبهات به وجود آمده پاسخ دادند و همه این‌ها نشان می‌دهد رهبری امام فقط رهبری دینی نبود و ایشان رهبری فرهنگی مردم را نیز بر عهده داشتند و به عبارتی می‌توان گفت: امام هشتم (ع) در سلوک سیاسی‌شان سیاست و دیانت را از یکدیگر جدا نمی‌دانستند.

تسنیم: اشاره‌ای به نقش شبکه وکالتی که در زمان امام رضا (ع) از رونق فراوانی برخوردار شد داشتید. در این زمینه بیشتر توضیح دهید.

زارع مهرجردی: یکی از کاربردهای این شبکه وکالتی بعد‌ها و در طی تاریخ به‌ویژه درزمان امام حسن عسگری(ع) مشخص شد به‌گونه‌ای که مردم از نظر فرهنگی برای عصر غیبت آماده‌ شده بودند و وقتی امام حسن عسگری(ع) به شهادت رسیدند مردم آمادگی کاملی برای پذیرفتن امامت حضرت مهدی (عج) را داشتند و بسیاری از خواص حتی حضرت را دیده بودند و این مسئله نشان‌دهنده اهمیت شبکه وکالتی است.

امام هشتم (ع) در انتخاب بین خوب و بد همواره خوب را انتخاب کردند و هنگامی‌که بین بد و بد‌تر قرار گرفتند تحت‌فشار و اجبار بد را انتخاب کردند؛ این مسئله نشان می‌دهد شرایط و زمان باعث می‌شود گاهی مجبور شویم بین بد و بد‌تر یکی را انتخاب کنیم و گاهی نیز برخی مسائل غیرقابل انعطاف است و این یعنی امام هشتم (ع) تا آنجا که توانستند در مقابل فشار‌ها مقاومت کردند و زمانی بین بد و بد‌تر، بد را انتخاب کردند که دیگر چاره‌ای نبود و حتی جان ایشان به خطر جدی افتاد.

گفت‌وگو از رضا آرمانیان

انتهای پیام/