واکاوی اقتصاد مقاومتی در آیات و روایات اسلامی
با آنکه بیش از دو سال از ابلاغ سیاست‌های اقتصاد مقاومتی از سوی رهبر معظم انقلاب می‌گذرد، اما هنوز چارچوب مستدلی از سوی دولتمردان درباره‌ی این موضوع تدوین و طراحی نشده است.
به گزارش گروه رسانه‌های خبرگزاری تسنیم،واژه‌ی اقتصاد در لغت به‌معنای اعتدال و میانه‌روی است. آن‌گونه که فیروزآبادی می‌گوید: «القصد، استقامه الطریق... و ضد الافراط کالاقتصاد: قصد یعنی مستقیم و هموار بودن راه... و ضد افراط.»3
در قرآن آمده است: «و اقصد فی مشیک: در راه رفتن اعتدال بورز.»4
«و علی الله قصد السبیل... بر خداست که راه اعتدال را بنمایاند...»5
«فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصد... پس بعضی از آن‌ها به خویشتن ستم کردند و بعضی از آن‌ها اعتدال ورزیدند...»6
وقتی از اقتصاد اسلامی سخن می‌گوییم، مقصود سیستم اقتصادی است که در این سیستم، روشی که اسلام در تنظیم حیات اقتصادی دارد، مجسم می‌گردد.7
مقاومت مصدر از باب مفاعله است و مصدر دیگر آن قوام است. واژه‌ی مقاومت اشاره دارد به جایگاه مال از دیدگاه اسلام. در فرهنگ اسلام، مال وسیله‌ای است که معیار ارزشمندی آن بستگی دارد به نوع استفاده‌ای که از آن می‌شود. خاصیت و کارایی مال، مقاومت بخشیدن به تلاش‌ها و حرکت‌های انسان و پیش بردن او به‌سوی مقاصد برتر و قدرت دادن به او برای اهداف عالی‌تر است. این چیزی است که قرآن مجید با صراحت به آن توجه فرموده است و مترجمان وحی هم آن را تفسیر و تشریح کرده‌اند که فرمود: «و لا تؤتوا السفهاء اموالکم التی جعل الله لکم قیاما: اموال خود را که خداوند قوام زندگی شما را به آن مقرر داشته، به سفیهان مدهید.»8
بنابراین درصورتی‌که از مال برای قوام و برپایی جامعه و اصلاح مشکلات آن و ایجاد قدرت و حرکت و رشد استفاده شود، استفاده‌ی صحیح شده است، لیکن اگر استفاده از مال در جهت «ضد قوام و برپایی و قدرت و حرکت و رشد جامعه» باشد، آن‌گونه استفاده از مال، از نظر اسلام باطل و غلط است.
در منابع اسلامی، با نگاه توحیدی به جهان که طبق آن همه‌چیز ملک خداوند شناخته می‌شود، مال از مظاهر فضل خدا بر خلق، عامل قیام مردم، عامل بقای اسلام و مسلمانان، وسیله‌ی قدرتمندی، وسیله‌ی خیر و برکات، زینت زندگی دنیا و... شمرده شده است. برخی از این آیات چنین‌اند:
جایگاه مال در آیات قرآن
- مال خیر است:
آیه‌ی وصیت: «کتب علیکم اذا حضر احدکم الموت إن ترک خیرا الوصیه: بر هریک از شما فرض و لازم است که اگر خیری باقی می‌گذارد (یعنی مالی باقی می‌گذارد)، در هنگام مرگ وصیت کند.»9
«و انه لحب الخیر لشدید: انسان شدیداً خیر (مال) را دوست دارد.»10
- مال زینت زندگی است:
«المال و البنون زینه الحیاه الدنیا: مال و فرزندان زینت زندگی دنیا هستند.»11
- مال وسیله‌ی قدرت است:
«و قال لهم نبیهم ان الله قد بعث لکم طالوت ملکا قالو أنی یکون له الملک علینا و نحن احق بالملک منه و لم یؤت سعه من المال قال ان الله اصطفاه علیکم و زاده بسطه فی العلم و الجسم والله یؤتی ملکه من یشاء والله واسع علیم: وقتی طالوت از طرف خدا به سلطنت بر بنی‌اسرائیل منصوب شد، مردم گفتند او چگونه می‌تواند بر ما حاکم باشد. و حال آنکه مال گسترده ندارد.»12
«و قال موسی ربنا انک ءاتیت فرعون و ملأه زینه و اموالا فی الحیاه الدنیا ربنا لیضلوا عن سبیلک ربنا اطمس علی اموالهم و اشدد علی قلوبهم فلا یؤمنوا حتی یروا العذاب الألیم:موسی گفت پروردگارا تو به فرعون و دارودسته‌ی وی زیبایی دنیا و اموال دادی. در نتیجه با این امکانات مردم را از راه تو منحرف و گمراه می‌سازد. خدایا نابود کن اموال آن‌ها را.» 13
«ثم رددنا لکم الکره علیهم و امددناکم باموال و بنین و جعلناکم اکثر نفیرا: ای بنی‌اسرائیل در نوبت دوم پیروزی شما بر دشمنانتان، شما را به‌وسیله‌ی اموال و فرزندان کمک کردیم و شما را پرجمعیت‌تر نمودیم.»14
«فقلت استغفروا ربکم إنه کان غفارا*یرسل السماء علیکم مدرارا* و یمددکم باموال و بنین ویجعل لکم جنات و یجعل لکم انهارا: نوح پیامبر به مردم گفت: از پیشگاه پروردگارتان آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است. تا به این کار برایتان آسمان را می‌باراند و شما را به‌وسیله‌ی اموال و فرزندان مدد و یاری می‌رساند.»15
- مال عامل قیام و برپایی جامعه است:
به نظر می‌رسد برترین و عمیق‌ترین و رساترین تعبیر در رابطه با مال، تعبیر دیگری است که خداوند حکیم فرموده است: «و لا تؤتوا السفهاء اموالکم التی جعل الله لکم قیاما: اختیار امور مالی خودتان را که خداوند وسیله‌ی قیام و برپایی شما قرار داده است، به دست سفیهان قرار ندهید.»16
خطاب آیه‌ی فوق جمعی و همگانی است و به همه‌ی مسلمانان دستور می‌دهد که زمام امور مالی خودتان را به دست سفیهان و نابخردان (کسانی که سود و زیان شما را مراعات نمی‌کنند) ندهید، زیرا مال عامل قیام و برپایی شماست و وقتی به دست سفیهان افتاد، آن را نابود می‌کنند و شما را از پا می‌افکنند. برتری و عمق این تعبیر آن وقت هویدا می‌شود که همانند این تعبیر در رابطه با کعبه و مرکز عالم خاک که مورد توجه جهان اسلام است، آمده است که فرمود: «جعل الله الکعبه البیت الحرام قیاما للناس: خدای عزوجل کعبه و بیت‌الله الحرام را عامل برپا ماندن و استواری شما قرار داده است.»17
با دقت در این آیات، این حقیقت را درمی‌یابیم که اهمیت مال و ثروت از نظر اقتصادی، همتای اهمیت حج و توجه به خانه‌ی خدا از نظر عبادی است و نیز پایبندی و مراعات امور مربوط به مال، مثل پایبندی و مراعات امور مربوط به حج خانه‌ی خداست.
جایگاه اقتصاد مقاومتی در قرآن مجید
اقتصاد اسلامی برخلاف اقتصاد غربی، بر قناعت و پرهیز از مصرف‌گرایی تأکید دارد. اقتصاد غربی نیازهای انسان را نامحدود و منابع و امکانات جهان را محدود می‌داند، درحالی‌که در اسلام منابع و امکانات نامحدود معرفی شده‌اند (وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا).18
اسلام مسئله‌ی اقتصاد را (براساس اصالت انسان) به‌عنوان جزئی از مجموعه‌ی قوانین خود که تنها می‌تواند قسمتی از نواحی حیات انسانی را تنظیم کند، مورد توجه قرار داده و حل مشکلات اقتصادی را در اصلاح مبانی عقیدتی و اخلاقی مردم می‌داند (اقتصاد در مکتب اسلام، امام موسی صدر، مقدمه و پاورقی: علی حجتی کرمانی، مقدمه، ص13): «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الأْرْضِ»19
اسلام اقتصاد را در جهت اهداف عالیه‌ی بشر دانسته و بر این اساس، نگرش سوسیالیستی یا سرمایه‌داری را که اقتصاد را مبنا قرار می‌دهند، رد می‌کند. هدف اسلام این است که امت اسلامی، در همه‌ی ابعاد زندگی از بیگانگان مستقل باشد. در این میان، استقلال اقتصادی اهمیت خاص دارد و مطالعه‌ی تاریخ نشان می‌دهد که کشورهای استعمارگر نیز به‌طور عمده از همین طریق توانسته‌اند به مقاصد سیاسی-فرهنگی خود در کشورهای دیگر دست یابند. در قرآن کریم نیز آیاتی وجود دارد که مسلمانان را از اینکه به هر شکلی تحت سلطه‌ی بیگانگان قرار گیرند، نهی کرده است. از جمله آیه‌ی شریفه‌ی «و لن یجعل الله للکافرین علی المسلمین سبیلاً: خداوند هرگز راهی برای کافران بر مؤمنان قرار نداده است.»20
بر این اساس، اهم آیاتی که می‌توان به آن‌ها درباب اقتصاد مقاومتی استناد کرد، با ترتیب دادن مقدمات و مؤخرات، به قرار زیر است:
- «و اعدوا لهم ما استطعتم من قوه...»21 کلمه‌ی «قوه: نیرو و امکانات» عام است و فقط شامل نیروی نظامی نیست، بلکه نیروهای سیاسی و اقتصادی را نیز شامل می‌شود؛ چه آنکه قدرت اقتصادی برتر یکی از دو طرف جنگ، در سرنوشت جنگ سرد یا گرم، نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. چنان‌که امام صادق (ع) می‌فرماید: «سیاه کردن موی سر و صورت پیرمردان رزمنده‌ی مسلمان، از مصادیق قوه است: الخضاب بالسواد»22
- «انتم الاعلون ان کنتم مومنین: شما برترید اگر مؤمن باشید.»23
برتری بر دشمنان در همه‌ی عرصه‌ها، از جمله اقتصاد را می‌توان از این آیه برداشت کرد.
- «و لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلا: خداوند برای کافران بر مؤمنان راه تسلطی قرار نداده است.»24
یعنی خداوند راضی نیست که کافران بر مؤمنان سلطه‌ی سیاسی، اقتصادی یا فرهنگی پیدا کنند. پس مؤمنان باید کاری کنند که کفار شرق و غرب بر آنان مسلط نشوند و هر تصمیم و قرارداد و عملی که موجب سلطه‌ی کفار و برتری آنان شود، نامشروع و حرام است. یکی از این سلطه‌ها، سلطه‌ی اقتصادی است.
- «کزرع أخرج شطئه فآزره فاستغلظ فاستوی علی سوقه یعجب الزراع لیغیظ بهم الکفار: همانند زراعتی که جوانه‌های خود را خارج ساخته، سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و برپای خود ایستاده و به‌قدری رشد و نمو کرده که کشاورزان را به شگفتی وامی‌دارد. این مثل برای آن است که کافران را به خشم آورد.»25
مفاد آیه، قدرت یافتن مسلمانان و رسیدن آنان به تمدن و شکوه و عظمتی است که دشمنان اسلام تاب تحمل آن را ندارند، مانند اقتدار سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی. در تفاسیر توضیح بیشتری آمده است.
- «و لو أنهم أقاموا التوراة و الإنجیل و ما أنزل الیهم من ربهم لاکلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم: و اگر آنان تورات و انجیل و آنچه از سوی پروردگارشان بر آنان نازل شده (قرآن) را برپا دارند، از آسمان و زمین روزی خواهند خورد.»26
یعنی از برکات آسمانی و برکات زمینی هر دو برخوردار خواهند شد. آیا چنین امت‌های مؤمنی هرگز با کمبود منابع اقتصادی مواجه خواهند شد؟ خیر. آیا اقتصاد مقاومتی جز این است؟
آیات دیگری هستند که مؤمنان را از دوستی و تکیه کردن و وابستگی به کفار، یهود و نصاری نهی می‌کنند. از این آیات نیز می‌توان در تأیید اقتصاد مقاومتی بهره گرفت؛ چه آنکه وابستگی اقتصادی به دشمن، وابستگی سیاسی و غیره را نیز در پی دارد و اگر مؤمنان با آن‌ها دوستی نکنند و از اصول و خط‌قرمزهای خود دست برندارند، آنان که قدرت برتر اقتصادی و سیاسی جهان نیز هستند، مؤمنان را با تحریم‌ها و حربه‌های دیگر از پا درخواهند آورد. چنان‌که امروزه این موضوع را لمس می‌کنیم. برخی از این آیات به قرار زیرند: سوره‌ی نساء: 144، سوره‌ی مائده: 51 و 57 و سوره‌ی ممتحنه: 1.
از سوی دیگر، از دیدگاه قرآن کریم، سعی و تلاش موتور محرکه‌ی انسان‌هاست، لکن هر انسانی متناسب با میزان سعی و تلاش خود بهره می‌برد:
1. «و آن لیس للانسان الا ما سعی: برای آدمی آنچه خود انجام داده است، چیز دیگری نخواهد بود.» به عبارت دیگر، در دنیا و آخرت، انسان مهمان سفره‌ی خویش است. از جای دیگر بی‌حساب برای او نخواهد رسید. البته این امر هم در بُعد مادی و اقتصاد صدق می‌کند، هم در بُعد معنوی.
در قرآن صدها کلمه و ده‌ها آیه در زمینه‌ی کار و تلاش که اشاره به اقتصاد مقاومتی دارد، آمده است، کلماتی همچون «جهد»، «جهاد»، «سعی» و «تلاش» که همواره انسان را به‌سوی جهاد اقتصادی سوق می‌دهد، از جمله آیه‌ی فوق که متضمن کلمه‌ی سعی است و سعی به نهایت تلاش در اقتصاد و معنویات اشاره دارد.
2. در سوره‌ی هود، آیه‌ی «هو انشاکم من الارض و استعمرکم فیها: خداوند شما را از زمین ایجاد کرد و اراده نمود که توسط انسان‌ها زمین آباد گردد.» قطعاً یکی از مصداق‌های بارز اقتصاد مقاومتی در حوزه‌ی زمین و کشاورزی است که مورد تأکید مقام معظم رهبری است.
3. «و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا: آن‌هایی که در راه ما تلاش کنند، آن‌ها را به راه خویش هدایت کنیم.» قطعاً مجاهده اعم از مادی و معنوی است.
همچنین در قرآن کریم سفارش شده است: بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند اسراف‌کاران را دوست ندارد و در آیات ذیل نیز به مضمون اقتصاد مقاومتی اشاره شده است:
سوره‌ی ذاریات: 56
سوره‌ی بقره: 30، 38، 102، 255
سوره‌ی آل‌عمران: 19، 79، 135
سوره‌ی شوری: 13
سوره‌ی نحل: 89
سوره‌ی نساء: 5
سوره‌ی مائده: 76
سوره‌ی مجادله: 10
سوره‌ی واقعه: 63، 64
* تدوین و تنظیم: دکتر پیمان فلسفی1 و همکاران2
پی‌نوشت‌ها:
1. مدیرکل دفتر حوزه‌ی نمایندگی ولی‌فقیه در وزارت جهاد کشاورزی
2. مسئولان حوزه‌های نمایندگی ولی‌فقیه در وزارت جهاد کشاورزی:
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین عبدالرضا دغاغله
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدمحمد موسوی
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدمجتبی موسوی
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدمجتبی حسینی
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدمحمدعلی سجادی
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسین سعیدیان
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین یوسف پرویزپور
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین امین رضایی دولت
· تقی‌پور متقی مدیر مطالعات حوزه‌ی نمایندگی ولی‌فقیه
3. القاموس المحیط، واژه‌ی قصد.
4. لقمان، 19.
5. نحل، 9.
6. فاطر، 32.
7. شهید صدر، اقتصاد ما، ج1، ص7.
8. نساء، 5.
9. بقره، 180.
10. عادیات، 8.
11. کهف، 46.
12. بقره، 247.
13. یونس، 88.
14. اسراء، 6.
15. نوح، 10-12.
16. نساء، 5.
17. مائده، 97.
18. ابراهیم، 34.
19. اعراف، 96.
20. نساء، 141.
21. انفال، 60.
22. بحار، ج61، ص158.
23. آل‌عمران، 138.
24. نساء، 141.
25. فتح، 92.
26. مائده، 66.
منبع:برهان
انتهای پیام/
خبرگزاری تسنیم: انتشار مطالب خبری و تحلیلی رسانه‌های داخلی و خارجی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای بازنشر می‌شود.