حرکت شهید صدر الگویی سازنده و پویا است

به گزارش گروه رسانه‌های خبرگزاری تسنیم، رافائل مائوریللو پژوهشگر شیعه‎شناس ایتالیایی، مورخ و متخصص در زمینه اسلام شیعه معاصر، روابط بین‌الملل و ژئوگرافر سیاسی، تحلیلگر مسائل خاورمیانه و نیز زبان‎شناس و مترجم است. وی در زمینه تمدن اسلامی، تاریخ و زبان‎شناسی از دانشگاه لاساپینس رم، دارای مدرک دکترای تخصصی است. وی نویسنده کتاب «فرزندان پیامبر(ص) در دوره معاصر؛ مطالعه موردی حوزه نجف» است که در سال 1391 جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران را از آنِ خود کرد. او در این کتاب که برای تالیف آن چندین سال در لبنان، عراق و ایران زندگی و پژوهش کرده است، یکی از چهار بخش اصلی را به بررسی خاندان صدر اختصاص داده است. هم‎چنین مقالات متعددی درباره خاندان صدر نوشته است. اهمیت این مطلب از آن‌رو است که زاویه، روش و نتیجه مواجهه و مطالعه یک اسلام‎شناس اروپایی را که نزدیک دو دهه درباره تشیع، سادات و به‎طور ویژه خاندان صدر به پژوهش پرداخته است، ‎نمایان می‎سازد. این مصاحبه به زبان فارسی انجام شده است. لذا دخل و تصرفی در واژه‎‎های مورد استفاده نشده است.

لطفا در ابتدا در خصوص آنچه باعث اهمیت شهید صدر در جامعه کنونی ما می‎تواند باشد و دلایل اینکه یک پژوهشگر اروپایی چنین موضوعی را برای تحقیق انتخاب می‎کند، توضیح دهید.

شهید سیدمحمدباقر صدر و شهیده سیده‌آمنه (بنت‎الهدی) از جمله کسانی هستند که به اعتراف متخصصان در تحکیم منابع دینی و علمی و معرفتی در دوران جدید نقشی عظیم ایفا کردند و مکتبی فکری و علمی در جهان اسلام دارند و از نگرشی انسانی و جهانی و همه‎جانبه برای تحول انسان معاصر و هدایت او در مسیر فطرت و تکامل حقیقی برخوردار هستند. بررسی زندگی و شخصیت شهید سیدمحمدباقر صدر و شهیده سیده‌آمنه (بنت‎الهدی) صدر از جهاتی چند برای ما و جامعه ما حایز اهمیت است. شخصیت و جامعیت اخلاقی و ایمانی این دو بزرگوار در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی می‎تواند برای ما الگو باشد.

من به‎عنوان یک پژوهشگر اروپایی متخصص تاریخ اسلام با تکیه بر منابع دست اول علم تراجم کار می‎کنم. کتاب‎‎هایی مثل طبقات اعلام الشیعه و تعدادی دیگر از کتاب‎‎هایی که درباره شهید سیدمحمدباقر صدر - به‎ویژه به زبان عربی- چاپ شده‎اند، همه در کتابخانه خصوصی من در ایتالیا موجود هستند. به یک نکته جالب اشاره می‎کنم: وقتی مرا برای یک سخنرانی درباره شهید صدر دعوت کردند، تصمیم گرفتم یک کتاب درباره محمدباقر صدر به زبان فارسی بخرم و بخوانم تا زبان فارسی‎ام متناسب با اصطلاحات و مطالب مربوط به سیدمحمدباقر صدر به‎روز شود. به بزرگ‎ترین کتاب فروشی تهران ـ و بنابراین ایران ـ که در سه طبقه و به‌تازگی افتتاح شده رفتم و دیدم کتاب‎‎های گوناگونی به زبان‎‎های متفاوت وجود دارد، اما حتی یک کتاب درباره سیدمحمدباقر صدر وجود نداشت؛ هر کتابی، نه یک کتاب خاص! فروشندگان اصلا ایشان را نمی‎شناختند و از من پرسیدند: سیدمحمدباقر صدر کیست؟ این اتفاق در کشوری روی داد که اسمش «جمهوری اسلامی ایران» است. من خیلی تعجب کردم. هیچ کتابی درباره یا از سیدمحمدباقر صدر وجود نداشت. این در حالی است که کتاب‎‎های محمدباقر صدر به زبان‎‎های گوناگون ـ البته نه با کیفیت خیلی بالا ـ ترجمه شده‎ است و مثلا من می‎دانم که می‎توان کتاب‎‎های ایشان را در برزیل و به زبان برزیلی خرید. یا مثلا کتاب «اقتصاد ما» اثر محمدباقر صدر در مغرب به فروش می‎رسد. این گستره عرضه آثار صدر، نشانی روشن از اهمیت ویژه سیدمحمدباقر صدر به‎عنوان متفکری اسلامی و انسانی در تاریخ معاصر دارد.

خصوصیات ویژه شهید صدر و نقاط برجسته و خاص زندگی ایشان را در چه می‎دانید؟

وقتی به کتاب‎‎های علم تراجم مراجعه می‎کنیم و به‎طور کلی درباره علما مطالعه می‎کنیم، می‎بینیم که به گواه این کتاب‎‎ها علمای بزرگ تاریخ اسلام ـ به‎ویژه سادات ـ معمولا چند ویژگی خاص دارند: برخی از این ویژگی‎‎ها عبارتند از:

ـ شخصیت مورد نظر تولد شگفت‎آوری دارد و یا پیش‎بینی تولد شگفت‎آوری برای او شده است؛

ـ وی در خانواده برجسته‎ای متولد می‎شود؛

ـ وی در کودکی با فوت پدر مواجه می‎شود؛

ـ آن سید عالم و خانواده‎اش با مشکلات اقتصادی روبه‌برو می‎شوند؛

ـ وی قابلیت یادگیری پیش از موعد علوم حوزوی را دارد؛

ـ شخصیت مورد نظر با کسی از درون خانواده پرآوازه خود مثلا دختر عالم بزرگ زمان یا دختر بازرگان یا مالکی ثروتمند ازدواج می‎کند؛

ـ وی در مکتب بزرگ‎ترین عالمان زمان خود درس می‎خواند و در کنار ایشان دانش گسترده‎ای را که در کودکی از پدر، برادر بزرگ‎تر و یا عمویش آموخته بود، عمق می‎بخشد؛

ـ وی مهارت خاصی در فقه و اصول از خود نشان می‎دهد و قابلیت ذاتی در نوآوری در سنت علمی اسلام شیعی ـ بدون ایجاد نقصی در آن ـ دارد؛

ـ او با تسلط بر زمینه‎‎های گوناگون بر دیگر مجتهدان زمان خود که تنها در یک زمینه تخصص دارند، برتری می‎یابد؛

ـ شخصیت مورد نظر به رهبری دینی و یا سیاسی در جامعه تبدیل می‎شود؛

ـ شخصیت مورد نظر به‎عنوان عالمی دانشمند و معزز، گروه بزرگی با حضور مریدان و عالمان برجسته تشکیل می‎دهد؛

ـ رژیم وقت شخصیت مورد نظر و خانواده‎اش ـ و معمولا کل جامعه‎ای که این خانواده عضوی از آن است ـ را تحت ظلم و فشار قرار می‎دهد؛

ـ عالم سید اغلب به‎دلیل شهرت و محبوبیت و در نتیجه ترس رژیم از وی محکوم به زندان می‎شود؛

ـ وی که شخصیت برجسته دینی است یا آزاد و یا در شرایط خارق‎العاده‎ای از زندان فرار می‎کند؛

ـ او سرانجام با مسمومیت و از طرف رژیم وقت کشته می‎شود و گاهی از طریق تجلی الهی در خواب از مرگ خود باخبر می‎شود؛

ـ عالم سید عالی‌قدر، پس از مرگ در مقبره خانوادگی نزدیک به امامان (ع) به خاک سپرده می‎شود.

وقتی به کتاب‎‎های علم تراجم مراجعه می‎کنید، می‎بینید که علمای بزرگی که شما در موردشان می‎خواهید کار کنید یک یا دو تا از این ویژگی‎‎ها را دارند. البته وقتی درباره سیدمحمدباقر صدر ـ و تا حدی سیده‌ بنت‎الهدی ـ مطالعه می‎کنید، می‎بینید که همه این ویژگی‎‎ها را داراست. یعنی واقعا از بزرگ‎ترین عالمان تاریخ اسلام است و هیچ شکی در این نیست.

اما به‎نظر من سیدمحمدباقر صدر و سیده آمنه (بنت‎الهدی) صدر حتی یک قدم جلوتر از این بزرگان که من ویژگی‎های‌شان را معرفی کردم هستند. چرا؟ ما می‎دانیم که این دو بزرگوار چند ویژگی خاص دارند که همه عالمان شیعه ندارند. از جمله اینکه صاحب برکت و آثار هستند. نقش پیشگام حقیقی یا فرضی در گرویدن مردم مناطق جدید به اسلام دارند؛ شما کتاب‎‎های سیدمحمدباقر صدر را می‎توانید در لندن، مغرب، ایتالیا و برزیل بخرید. هم‎چنین این شخصیت دارای استقلال اقتصادی است که این یک ویژگی بسیار مهم است. به‎عنوان عالم و دانشمند دارای قدرت ادغام و تلفیق جهان‎وطنی و ناحیه‎گرایی است و قابلیت جهانی‎سازی با پذیرش نقش بی‎طرف به‎خصوص در رابطه با امت اسلامی را دارد؛ مثلا در اختلاف‎زدایی بین شیعیان و اهل‎ تسنن می‎تواند نقش ایفا کند. دارای توانی چشم‎گیر در پذیرش داوطلبانه خصوصیات فرهنگ جدید و نوآوری‎‎های عقیدتی است که این یک ویژگی خاص و شاید از مهم‎ترین ویژگی‎‎های سیدمحمدباقر صدر است.

ممکن است قدری جزئی‎تر بفرمایید؟

می‎خواهم با اشاره به قرآن بحث را ادامه دهم. وقتی از ویژگی‎‎های خاص سیدمحمد‎باقر صدر و بنت‎الهدی حرف می‎زنیم، صحبت از برکت لازم است. بر این اساس به این بخش از سوره نور توجه کنیم:

«اللهُ نُورُ السماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کمِشْکاه فی‎ها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فی‎ زُجاجَه الزجاجَه کأَن‎ها کوْکبٌ دُری یوقَدُ مِنْ شَجَرَه مُبارَکه/ خداوند نور آسمان‎‎ها و زمین است؛ مَثَل نور خداوند، همانند چراغ‎‎دانی است که در آن چراغی (پر فروغ) باشد، آن چراغ در حبابی قرار گیرد، حبابی شفاف و درخشنده هم‎چون یک ستاره فروزان، این چراغ با روغنی افروخته می‎‎شود که از درخت پربرکت گرفته شده‎».

به‎نظر من این آیه از قرآن به‎خوبی نقش شجره طیبه و اطلس حقیقی را نشان می‎دهد. منظورم از شجره طیبه و اطلس حقیقی چه هست؟ خوب است برای فهم این شجره طیبه و اطلس حقیقی به یک بخش از کتاب «فاطمه (س) فاطمه است»، اثر دکتر شریعتی، اشاره کنم:

«رنج و محرومیت، آب و خاک این درختی است که باید در زیر نور وحی بروید و برای آزادی و عدالت ثمر دهد و آغاز آن شجره طیبه‎ای باشد که هر یک هم‎چون پرومته‎‎ای واقعی مأمورند تا آتش خدایی را از آسمان به زمین آرند و به انسان بخشند و هم‎چون اطلس حقیقی، باید به‎راستی بار سنگین تمام زمین را بر دوش خویش نگاه دارند و بایستند!»

این همان کاری است که سیدمحمدباقر صدر و شهیده بنت‎الهدی در برابر رژیم وحشی صدام کردند.

نگاه دیگر افراد خانواده به این شهید بزرگوار و خواهرشان چگونه است؟

شاید بهترین تعریف از شجره طیبه و اطلس حقیق، تعریفی باشد که یک عضو دیگر از این خاندان بزرگ، یعنی سیده رباب صدر، خواهر امام موسی صدر طی مصاحبه‎ای که با وی در بیروت درباره خاندان صدر به‎عنوان شاخه‎ای از درخت سادات داشتم، ارائه داد.

سیده رباب صدر به من گفت: «ببینید! درست است که خداوند سادات را بخشی از اهل‎بیت خلق کرده، اما این شرط را گذاشته است که اخلاقشان باید اخلاق اهل‎بیت باشد، اعمالشان اعمال اهل‎بیت(ع) باشد، رفتارشان با دیگران، قلبشان و احساسشان، همانند اهل‎بیت (ع) باشد. در واقع می‎توان گفت انسانیتشان باید انسانیت اهل‎بیت (ع) باشد. تحت این شرایط است که «سادات» تلقی می‎شوند و می‎توانند از نسل پیامبر(ص) قلمداد شوند».

به این ترتیب اگر کسی از نسل پیامبر (ص) باشد اما در خیابان‎‎ها پرسه بزند و کار مفیدی انجام ندهد، از اهل‎بیت (ع) نیست. از اهل‎بیت (ع) بودن به معنی داشتن مسئولیت است. سادات مسئولیت بسیار سنگینی بر عهده دارند و باید در حفظ آن بکوشند و باز این یعنی همان کاری که شهید سیدمحمدباقر صدر و شهیده بنت‎الهدی کردند و متاسفانه همه این کار را نمی‎کنند.

درباره شهیده بنت الهدی کمتر شنیده شده است. لطفا درباره این خواهر برای ما بیشتر بگویید؟

در اینجا به‎طور ویژه به نقش بنت‎الهدی می‌پردازیم. بیایید از پایان قرن هجدهم میلادی به بعد به این موضوع نگاهی بیندازیم. منابع حاکی از آن است که سیدصالح شرف‎الدین از بزرگان خاندان صدر در دوران حکومت احمد پاشا الجزار زندگی می‎کرد. حکمران آن زمان با شورش‎‎‎های ضد‎عثمانی به‎خصوص از طرف شیعیان مواجه بود. در یکی از این شورش‎‎ها دو پسر صالح کشته شدند و خود وی نیز دستگیر و به مرگ محکوم شد. در پی دستگیری، سیدصالح شرف‎الدین 9 ماه را در زندان سپری کرد، اما زندان‎بانان که تحت تاثیر تقوا و دینداری او قرار گرفته بودند او را فراری دادند. چندین نسل بعد تلاش برای دستگیری یکی از نوادگان وی یعنی سیدمحمدباقر صدر از طرف حاکم وقت یعنی رژیم صدام صورت گرفت. تلاش برای دستگیری او با اعتراض گسترده شیعیان مواجه شد. آن‎ها که از قصد دستگیری سیدمحمدباقر صدر باخبر شده بودند، خود را به خانه او رساند و از دستگیری وی جلوگیری کردند. تفاوت اصلی این واقعه با آنچه برای سیدصالح شرف‎الدین اتفاق افتاد در این است که اعتراض شیعیان در دستگیری سیدمحمدباقر صدر از طرف یک زن سیده عالمه، یعنی بنت‎الهدی شکل گرفت و سامان‎دهی شد. سیده بنت‎الهدی توانسته بود خود را به مسجدی (حرم امیرالمومنین علیه‎السلام) برساند و مومنان را به اعتراض به زندانی کردن برادرش فراخواند. نمونه‎ای که حاکی از تفاوت بزرگی در ایفای نقش زنان بین زمان قبل و بعد از وجود شهیده بنت‎الهدی و سیدمحمدباقر صدر است و تکرار چیزی است که در زمان حضرت زهرا (‎علیهاالسلام) و حضرت امام حسین (علیه‎السلام) و وقوع حادثه کربلا روی داد.

نمونه‎‎های بارز دیگری نیز از «شجره طیبه و اطلس حقیقی؛ به شرط اخلاق اهل‎بیت (ع) و مسئولیت حفظ آن» در زندگی‎نامه بنت‎الهدی به چشم می‎خورد. سیده بنت‎الهدی با وجود خواستگاران بسیاری که به خانواده او رجوع می‎کردند از ازدواج سر باز زد. او به مقام عالمه (مجتهده) رسید درحالی‎که آن‎گونه که گزارش شده است، تحصیل زنان در سنت نجف به‎خصوص در حوزه فقه، اصول و علم‎الکلام نامعمول بود. وی هم‎چنین به‎عنوان یک زن نویسنده برجسته و موثر عرب شناخته شده است که آثاری در حوزه اسلام به رشته تحریر درآورد. وی در باب موضوعات گوناگون از رمان گرفته تا سیاست، قلم به دست گرفت. مجموعه آثار ایشان در لبنان به زبان عربی چاپ شده و البته خدا را شکر به زبان فارسی هم از طرف موسسه تحقیقاتی فرهنگی امام موسی صدر ترجمه شده است و اتفاقا این کتاب‎‎ها در آن کتاب‎فروشی وجود داشت. بنت‎الهدی دختران و زنان دانشمند و عالمه بسیاری را تربیت کرد، به‎خصوص از طریق اداره مدارسی برای دختران که در آن زمان تاسیس شده بودند. وی همان‎طور که می‎دانید در سال 1980 میلادی همراه با برادرش محمدباقر صدر توسط رژیم وقت دستگیر شد و چند روز بعد از دستگیری همراه با برادرش کشته شد.

اگر بخواهیم یک نگاه کلی داشته باشیم در چه مقیاسی می‌توان حرکت شهید صدر را برای اسلام و تشیع موثر دانست؟

برگردیم به حرکت شهید صدر در تاریخ بشریت. این حرکت الگویی سازنده و پویا تلقی می‎شود. اهمیت این حرکت به‎طور ویژه با بررسی مکتب صدر (و قرائت او) از اسلام راستین و اصول تشیع دوازده ‎امامی مشخص می‎شود؛ مکتبی متکی بر جهان‎بینی توحیدی و برخوردار از ابتکارات و نوآوری؛ مکتبی که جهانی و انسانی است و بر تفسیر از جهان هستی و تاثیرپذیری آن از جامعه و مقتضیات زمان متکی است.  از ویژگی‎‎های مهم اخلاقی و شخصیتی این بزرگوار مردم‎داری، احترام به دیگران، تساهل و تسامح، مهرورزی و مردم‎ دوستی بود. وی برای هر گروه یا فردی که به دیدارش می‎شتافت یا در مجلس درس و بحث وی وارد می‎شد یا با او برخورد می‎کرد یا به مناسبتی در نزدشان از او یاد می‎شد، احترام قائل بود.

خلاصه سخن اینکه سیدمحمدباقر صدر و سیده‌آمنه (بنت‎الهدی) صدر در مسیر اسلام بودند. این دو بزرگوار یک اطلس حقیقی هستند و مسیری که به ما نشان می‎دهند این است که ما هم می‎توانیم با آنان همراه شویم به شرط آنکه اخلاقمان، اخلاق اهل‎بیت (ع) باشد؛ به شرط اینکه مسئولیت حفظ شجره طیبه اهل‎بیت را بپذیریم و بر عهده بگیریم. نتیجه دیگری که از مسیر سید شهید محمدباقر صدر و سیده بنت‎الهدی می‎توان گرفت این است که بدون ترس، متناسب با زمان خود زندگی کنیم و اگر احساس می‎کنیم که اسلام پاسخگوی تمام نیاز‎های ما نیست، باید بدانیم که مشکل در خود اسلام نیست، بلکه در درک و تفسیری است که ما یا گذشتگان ما از آن ارائه داده‎‎اند. پاسخ‎ها در اسلام هست و نمونه آن در علم و اخلاق اهل‎بیت (ع) یافت می‎شود.

منبع:پنجره

انتهای پیام/