کارکرد شرکتهای سرمایه‌گذاری در «الگوی بانکداری بدون ربا»/عدم مشارکت واقعی در پروژه بانک را به ربا آلوده کرد
نظریه‌پرداز بانکداری اسلامی، در بخشهای قبلی، سه کارکرد «بانکهای قرض الحسنه» و شرکتهای «سرمایه‌گذاری» و «لیزینگ» را در قالب یک «الگوی نوین بانکداری بدون ربا» رونمایی کرد. این اقتصاددان در این بخش اقتضائات «شرکتهای تأمین سرمایه» را به تفصیل شرح می‌دهد.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، بانکداری بدون ربا از ابتدای انقلاب دغدغه صاحبنظران این حوزه بوده است. سال 62 شمسی، ایده اصلاح در سیستم بانکداری غربی و افزودن مؤلفه‌های اسلامی به آن سبب شد قانون بانکداری بدون ربا تصویب شده و یکسال بعد برای اجرا ابلاغ شود. اما صاحبنظران این حوزه معتقدند تجربه سه دهه بانکداری بر مبنای این قانون تجربه موفقی نبوده است. به همین دلیل تلاشهای متعددی از زوایای مختلف صورت گرفته تا این مشکل مرتفع شود؛ گرچه دیدگاههای صاحبنظران نیز در این خصوص همگرا نیست. با توجه به نقش شریانی بانک در اقتصاد کشور، به نظر می‌رسد تلاش برای هم‌اندیشی صاحبنظران و حصول نتیجه متقن درخصوص مسئله پول و بانک، یکی از اولویتهای قطعی برای نیل به اقتصادمقاومتی است.
در همین راستا پرونده «باجِ باجه» در تسنیم گشوده شد و سلسله مصاحبه‌هایی با اندیشمندان داخلی و بین‌المللی صورت گرفت که به‌تدریج منتشر خواهد شد. در این نوبت، بخش ششم از گفتگوی حسین صمصامی، اقتصاددان و نظریه‌پرداز بانکداری اسلامی و استاد دانشگاه شهید بهشتی منتشر خواهد شد. او هر سه ضلع «تخصص دانشی»، «سابقه ارزشمند مدیریت اجرایی» و همچنین «آشنایی با اقتصاد‌اسلامی» را داراست؛ ویژگیهایی که جمع آنها را در کمتر کسی می‌توان سراغ گرفت.
صمصامی در بخشهای قبلی گفتگو با اشاره به اهمیت اصلاح نظام بانکی و تأثیرات عمیق آن بر اقتصاد، به کالبد شکافی مشکلات بانکهای ربوی پرداخت. در قسمت قبلی این گفتگو یک الگو یا مدل مطلوب برای نظام بانکی بدون ربا پیشنهاد شد. در ادامه بخش دیگری از پازل الگوی پیشنهادی ایشان منتشر می‌شود. بخشهای قبلی گفتگو را در خبرهای مرتبط ببینید.
***************************************
** شرکت تأمین سرمایه یا سرمایه‌گذاری
تسنیم: اگر موافق باشید به موضوع «شرکتهای تأمین سرمایه» بپردازیم؛ پرداختن به «مدلهای سرمایه‌گذاری» هم لازم به نظر می‌رسد. این مدل در دنیا هم سابقه دارد؛ درست است؟
شرکتهای سرمایه‌گذاریِ مدّنظر ما معمولاً در دنیا با نام «بانک سرمایه‌گذاری» شناخته می‌شوند. البته شرکت سرمایه‌گذاری که ما عرض می کنیم، کارکرد بانک ندارد؛ یعنی بانک نیست؛ مثلاً خلق پول نمی‌کند. «بانکداری سرمایه‌گذاری» در کشورهای پیشرفته صنعتی، نقش مهمی در تأمین منابع مالی شرکتها دارد. این بانکها به‌صورت نهادهای تخصصی، در زمینه‌های ارائه مشاوره حرفه‌ای و جمع‌آوری و تبادل اطلاعات لازم برای مشتریان نیز فعالیت می‌کنند. این بانکها در اقتصاد جهانی در طول یک فرآیند تاریخی ایجاد شدند.
تاریخچه تشکیل این بانکها به این صورت است که در سالهای 1981 و 1986 حجم انتشار اوراق قرضه عمومی داخلی (آمریکا) سالانه 36 درصد رشد کرد. همچنین حجم اوراق قرضه بین‌المللی نیز پنج برابر شد. در این پروسه بنگاههایی که در زمینه داد و ستد مالی فعالیت می‌کردند منافع زیادی تحصیل کردند و تمایل داشتند داراییهای مالی خود را متنوع کنند. در نتیجه نیاز به یک «مدیریت حرفه‌ای» افزایش یافت و موجب گسترش صنعت «بانکداری سرمایه‌گذاری» شد. این بانکها، مؤسساتی هستند که امکان انتقال منابع مازاد در اقتصاد را - به کمک ابزارهای مختلف مالی - به افرادی که دارای توانایی یا دانش فنی هستند یا خواهان حضور فعال در عرصه اقتصاد هستند، ولی منابع مالی لازم را در اختیار ندارند، میسر می‌کند؛ در واقع این شرکتها باید بهعنوان واسط بین انتشاردهنده اوراق (فروشنده دارایی) و سرمایه‌گذاران (خریداران دارایی) عمل کنند.
تسنیم: از بانکهای سرمایه‌گذاری, تعریفی هم ارائه شده است؟
بله؛ بعضی اینطور تعریف می‌کنند که بانک سرمایه‌گذاری یک نهاد واسطه‌ای است که خدمات متنوعی از جمله پذیره‌نویسی و تعهد خرید اوراق بهادار - از قبیل اوراق مشارکت و سهام - را بهعنوان واسطه‌ای میان انتشاردهنده اوراق بهادار و سرمایه‌گذاران ارائه می‌کند و در حوزه‌هایی مانند ادغام، تملیک و نیز ساختاردهی مجدد شرکتها و همچنین فعالیتهای کارگزاری برای مشتریان نهادی به فعالیت می‌پردازد.
یک تعریف دیگر این است که بانک سرمایه‌گذاری یک «واسطه‌گر مالی» است که وظایف عمده‌اش، انتخاب ابزارهای مناسب تأمین مالی و همچنین ارائه خدمات مشورتی روی خط‌مشی مالی شرکت است.
دیگر اینکه می‌گویند بانکداری سرمایه‌گذاری عبارت است از خرید یا تعهد خرید اوراق بهادار - از قبیل اوراق مشارکت و سهام - از طرف یک سازمان مالی؛ و سپس تقسیم دوباره این اوراق به دسته‌های کوچک و فروش آنها.
** شرکتهای سرمایه‌گذاری مانند واسطه میان متقاضیان سرمایه و صاحبان سرمایه عمل می‌کنند
تسنیم: پس معمولاً وقتی از بانکهای سرمایه‌گذاری استفاده می‌شود که بخواهند پذیره‌نویسی کنند یا اوراق بهادار جدید را به فروش برسانند؟
بانکهای سرمایه‌گذار دو عملکرد به هم پیوسته و نزدیک را انجام می‌دهند. اول در بازار اولیه، بانکهای سرمایه‌گذار، اوراق بهادار جدید انتشار یافته را جهت تأمین مالی شرکتهای مربوطه، جاری می‌کنند. دوم در بازار ثانویه، بانکهای سرمایه‌گذار با عمل در قالب کارگزار و معامله‌گر در خرید و فروش اوراق بهادار موجود کمک می‌کنند.
اولین و شاید مهمترین وظیفه بانکهای سرمایه‌گذار «فروش اوراق بهادار تازه انتشار یافته» برای شرکت صادرکننده این اوراق است. نکته قابل توجه این است که انتشار جدید می‌تواند به‌صورت انتشار اولیه اوراق بهادار یک شرکت یا انتشار دوباره اوراق بهادار مربوط به یک شرکت حاضر در بازار باشد.
در کل مؤسساتی که به انجام خدمات بانکداری سرمایه‌گذاری می‌پردازند را «مؤسسات تأمین مالی» می‌نامند. بانک سرمایه‌گذاری مانند واسطه میان متقاضیان سرمایه و صاحبان سرمایه عمل می‌کنند. موضوع «قیمت‌گذاری» و همچنین «توزیع» اوراق بهادار برای شرکت صادرکننده بسیار مهم است؛ چراکه هزینه سرمایه شرکت با آن مشخص می‌شود. قیمت‌گذاری مناسب روی اوراق بهادار در حوزه عملکرد بانکهای سرمایه‌گذار قرار دارد.
یکی دیگر از خدمات مهم بانکهای سرمایه‌گذار «فعالیتهای مربوط به خرید و ادغام شرکتها» و مشاوره در این زمینه است.
** شرکت سرمایه‌گذاری، بانک نیست
تسنیم: با این حساب بانک سرمایه‌گذاری را نمی‌توان بانک دانست. چون تقریباً خیلی کارکرد بانک ندارند.
بله؛ بانکهای سرمایه‌گذاری دارای یک ساختار رسمی هستند؛ این بانکها در این چارچوب می‌توانند در فعالیتهای مالی مرتبط به‌صورت تخصصی عمل کنند. گرچه تصمیمات سرمایه‌گذاری بر پایه اطلاعات قیمت است، اما هماهنگ‌سازی این مبادلات بسیار تخصصی و مشکل است. بانکهای سرمایه‌گذاری با «مدیریت بازار اطلاعات» در چارچوب نهادهای قانونی - با بهره‌گیری از تولید و توزیع اطلاعاتی که برای سرمایه‌گذاران مهم است - مشکل را حل می‌کند.
** بانکهای سرمایه‌گذاری بین‌المللی
تسنیم: آیا با این مدل، بانکی در جهان وجود دارد؟
بله؛ الآن بانکهای سرمایه‌گذاری متعددی در سطح جهانی فعالیت می‌کنند. برخی از این بانکها عبارتند از بارکلیز کاپیتال، بی‌ام‌پی پربس سی‌آی‌بی، سیتی‌گروپ، کردیت‌سوئیس، دویچه بانک، گلدن‌ساکس مورگان‌چیس، بانک سرمایه‌گذاری یوبی‌اس و سایرین.
تسنیم: آیا «ساختار شرکت سرمایه‌گذاری» در بانکهای تجاری دنیا هم سابقه دارد؟
فعالیتهای بانک سرمایه‌گذاری - به لحاظ مفهومی - از بانک تجاری متمایز است؛ ولی به لحاظ سازمانی در برخی از بانکها این دو فعالیت را در ساختار یک بانک - ولی البته در بخشهای متفاوت - انجام می‌دهند. در دنیا هم در کنار بانکهای متمرکز و تخصصی - مثل گلدن‌ساکس که صرفاً در حوزه بانک سرمایه‌ای فعالیت می‌کند - بسیاری از بانکهای بزرگ مثل سیتی‌گروپ، دویچه‌بانک یا کردیت سوئیس هر دو نوع فعالیت (به علاوه انواع دیگر فعالیتهای مالی مثل مدیریت داراییها یا خدمات بیمه‌ای) را انجام می‌دهند.
در گذشته قوانین بانکی کشورهای غربی ترکیب این دو رشته فعالیت را در یک بانک ممنوع می‌کرد، ولی این محدودیتها رفته‌رفته کم‌رنگ شده و علاقه شرکتها برای دریافت مجموعه‌ای از خدمات از یک بانک واحد نهایتاً روند فعلی را شکل داده است.
** ساختار «شرکت سرمایه‌گذاری» در الگوی پیشنهادی
تسنیم: شرکتهای سرمایه‌گذاری در الگوی پیشنهادی شما چه جایگاهی دارند؟
عدم مشارکت واقعی بانکها در پروژه‌ها - در هنگام ارائه تسهیلات - نظام بانکی کشور را به ربا آلوده کرده است. راه حل الگو پیشنهادی جهت رفع این مشکل «تفکیک عملیات بانکی با توجه به نوع و ماهیت آنها»ست. در این الگو در کنار بانکهای قرض‌الحسنه، نوع دیگری از شرکتها با عنوان «شرکت سرمایه‌گذاری» جهت پوشش دادن به تقاضاهای سرمایه‌گذاری مشتریان و کارآفرینان به‌وجود می‌آید. این شرکتها «واسطه‌گر وجوه» خواهند بود و منابع مالی لازم را برای طرحهای سرمایه‌گذاری شرکتهای بزرگ و متوسط از طریق پذیره‌نویسی، فروش سهام، سپرده‌های خاص و انتشار اوراق جمع‌آوری می‌کنند. در واقع امور مربوط به فعالیتهای مشارکتی و برخی از فعالیتهای مبادله‌ای از بانکهای فعلی منفک شده و به این نوع شرکتها واگذار خواهد شد.
به عبارت دیگر عملکرد شرکتهای سرمایه‌گذاری (یا شرکت فراهم‌سازی سرمایه) شبیه دلالی و حق‌العمل‌کاری است. با این شرایط بنا به مواد 335 و 357 قانون تجارت، شرکت فراهم‌سازی سرمایه - بهعنوان دلال و حق‌العمل‌کار - در مقابل اجرت، واسطه انجام معاملات می‌شود یا برای کسی که می‌خواهد معامله کند، طرف معامله پیدا می‌کند.
** مسیر تأمین سرمایه برای شرکتهای تأمین سرمایه
تسنیم: آیا این شرکتها مجازند از راههای دیگر هم سرمایه جذب کنند؟
بله؛ شرکت سرمایه‌گذاری علاوه بر انجام آنچه - مطابق قانون بازار اوراق بهادار - بر عهده شرکتهای تأمین سرمایه گذاشته شده، اختیارات و تواناییهای دیگری - از قبیل انتشار اوراق و ابزار مالی اسلامی - خواهد داشت. شرکت فراهم‌سازی سرمایه با انتشار اوراق و ابزار تأمین مالی اسلامی - که قابلیت خرید و فروش در بازارهای ثانویه را داشته باشد- سهم فزاینده و بسزایی در گسترش بازار سرمایه و اوراق بهادار ایفا می‌کند.
این شرکت پس از مراجعه شرکتها و اخذ اطلاعات لازم، با توجه به محاسبات و برآوردهایی که انجام می‌دهد، به تأمین مالی شرکتها از روشهای متنوع اقدام کرده و بابت انجام این خدمات، کارمزد دریافت می‌کند. فروش سهام، پذیره‌نویسی و حرکت در راستای بازار سرمایه از اهم وظایف این نوع از شرکتهاست. ایجاد سپرده‌های خاص برای طرحهای سرمایه‌گذاری شرکتهای بزرگ و انتشار انواع اوراق از دیگر وظایف شرکت سرمایه‌گذاری خواهد بود. اوراق منتشر شده باید حاوی مشخصات فنی - اقتصادی طرح باشد و سود پرداختی به افراد نیز با توجه به ابزارهای مختلف ممکن است ثابت و مشخص باشد یا براساس بازدهی طرحها و پروژه‌ها مشخص شود. به این ترتیب با عنایت به نوع و نحوه عملکرد این شرکتها فعالیتهای آنها در قالب بازار سرمایه قابل بررسی خواهد بود.
** شرکت تأمین سرمایه، مختص بنگاههای بزرگ و متوسط خواهد بود/مفاهیم پایه این شرکتها
تسنیم: چرا فرمودید حیطه کار این شرکتها، در بنگاههای متوسط و بزرگ خواهد بود. تکلیف بنگاههای کوچک چه می‌شود؟
تسهیلات خُرد به روش قرض‌الحسنه اعطا خواهد شد. شرکت سرمایه‌گذاری صرفاً برای سرمایه در گردش و سرمایه‌گذاریهای متوسط و بزرگ تأمین مالی خواهد کرد. اطلاعات فعلی نظام بانکی نشان می‌دهد متقاضیان این شرکتها «کمتر از یک درصد» مشتریان موجود نظام بانکی برای اخذ تسهیلات و تأمین مالی هستند. بنابراین نظارت و بررسی اصولی بر نظام مالی و طرحهای سرمایه‌گذاری واقعی در کشور قوت خواهد گرفت.
تسنیم: این شرکتهای تأمین سرمایه، در الگوی مدنظر شما، خصوصی هستند یا دولتی؟
ادغام چند بانک دولتی می‌تواند به تأسیس شرکت سرمایه‌گذاری منجر شود. این بانکها - به‌دلیل از دست دادن ماهیت بانکی - به شرکتهایی نظیر شرکت تأمین سرمایه تبدیل خواهد شد؛ البته از برخی جهات با این شرکتها متفاوت خواهد بود. در قانون ایران - طبق قانون بازار سرمایه مصوبه سال 1384 - این نهادها تحت عنوان «مؤسسات تأمین سرمایه» معرفی شده و حتی چند شرکت در این زمینه مجوز فعالیت نیز گرفته‌اند.
تسنیم:آیا این شرکتها از مفاهیم پایه خاصی تبعیت می‌کنند؟
بله؛ من چند مورد از این مفاهیم را اینجا دارم.
سرمایه‌گذاری متوسط: طبق سناریوی الگوی پیشنهادی، سرمایه‌گذاری است که به بیش از 500 میلیون ریال و کمتر از 10 میلیارد ریال تسهیلات نیاز داشته باشد.
سرمایه‌گذاریهای بزرگ: سرمایه‌گذاریهای بیش از 10 میلیارد ریال را شامل می‌شود.
شرکت تأمین سرمایه: شرکتی است که بهعنوان واسطه بین ناشر اوراق بهادار و عامه سرمایه‌گذاران فعالیت می‌کند و می‌تواند فعالیتهای کارگزاری، معامله‌گری، بازار گردانی، مشاوره، سبد گردانی، پذیره‌نویسی، تعهد پذیره‌نویسی و فعالیتهای مشابه را با اخذ مجوز از «سازمان بورس اوراق بهادار» انجام دهد.
پذیره‌نویسی: فرآیند خرید اوراق بهادار از ناشر یا نماینده قانونی آن به منظور مشارکت در تأمین بخشی از سرمایه مورد نیاز شرکتها.
سهام: بخشی از سرمایه شرکت سهامی است که شاخص میزان مشارکت و تعهدات و منافع صاحب آن در شرکت سهامی است. ورقه سهم، سند قابل معامله‌ای است که نماینده تعداد سهامی است که صاحب آن در شرکت سهامی دارد.
اوراق بهادار: هر نوع ورقه یا مستندی است که متضمن حقوق مالی قابل نقل و انتقال برای مالک عین یا منفعت آن باشد. مفاهیم «ابزار مالی» و «اوراق بهادار» بعضاً معادل هم در نظر گرفته می‌شود.
سپرده خاص: این سپرده بنا به تشخیص بانک سرمایه‌گذاری، جهت جمع‌آوری منابع مالی و مشارکت صاحبان وجوه در طرحها و پروژه‌های بزرگ سرمایه‌گذاری - که کاملاً مشخص و دارای توجیه اقتصادی هستند - افتتاح می‌شود. منافع این نوع سپرده‌ها برای صاحبان وجوه، برخورداری از نسبتی از سود حاصل از سرمایه‌گذاریها خواهد بود و از افرادی که قبل از زمان مشخص شده اقدام به برداشت منابع نمایند، جریمه گرفته می‌شود.
تسنیم: آیا ابزارهای مالی این شرکتها محدود هستند؟
یکی از منابع تأمین مالی در شرکت سرمایه‌گذاری «انتشار انواع اوراق» است. اما این اوراق علاوه بر آنکه باید با معیارها و احکام اسلام مطابقت داشته باشد، جهت قابلیت کاربرد آنها و امکان توسعه و گسترش آتی این اوراق در بازارهای مالی اسلامی باید دارای ویژگیهایی باشند.
این نظریه‌پرداز بانکداری اسلامی در بخشهای بعدی ضمن تکمیل الگو در زمینه شرکتهای تأمین سرمایه، شرکتهای لیزینگ را نیز معرفی خواهد کرد.
انتهای پیام/*