اپیدمی «مساجد فانتزی» در محلات مدرن/"مشهد" از یک شهر زیارتی به شهر توریستی در حال بازتعریف است
کارشناس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت خطر راهبردی مدیریت شهری توسعه‌گرا و مدرن را «بازتعریف هویت افراد و محلات، حول اقتصاد» دانست و متذکر شد: در مدل فعلی حتی مشهد هم از یک شهر زیارتی به یک شهر توریستی در حال بازتعریف است.
پرونده «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» در خبرگزاری تسنیم به شماره 23 رسید. خبرگزاری تسنیم درصدد است با این پرونده مبانی نظری و همچنین مدلهای اجرایی تحقق این الگو را به‌صورت مستمر بررسی کند. با توجه به ابعاد مسئله به نظر می‌رسد فرایند گفتمان‌سازی و همچنین پرونده الگو، مشمول یک فرایند مستمر چند ساله باشد.
در این راستا اخیراً یکی از بهترین دوره‌های آموزش نظری و همچنین مدلسازی مبتنی بر الگو با عنوان «دوره تبیین مدیریت شهری با نگاه به الگو» برگزار شد. در این دوره 11 روزه که طی ماه رمضان گذشته در حوزه علمیه مروی تهران برگزار شد، علی کشوری، پژوهشگر برجسته الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت مدل برنامه‌ریزی توسعه‌گرای فعلی را در حوزه مدیریت شهری به‌تفصیل به چالش کشید. وی تأثیرگذارترین نهاد متکفل تربیت را «خانواده» دانست و بحث مدیریت شهری را با محوریت تناقضات و اشکالات مدیریت شهری در حوزه خانواده - به عنوان مهمترین نهاد تربیتی - پی گرفت.
دبیر راهبردی شورای اسلامی ایرانی پیشرفت، درخلال بحث به «نظام آموزشی با نگاه توسعه‌گرا» نیز اشاره کرد و گفت: این نظام آموزشی، تربیت تکنیسین را وجهه همت خود قرار داده، اما مهارتهای اولیه زندگی خانوادگی را به جوانها آموزش نمی‌دهد. وی در ادامه علاوه بر مسئله نظام آموزشی، تأثیر «سبک زندگی اشرافی امرا» را بر تربیت جامعه تحلیل کرد.
به این ترتیب چهارده بخش از گزارش این نشست تقدیم خوانندگان شد. بخش پانزدهم گزارش - که پیش روی شماست، درحقیقت به یک معنا ورود به بحث نقد مدل توسعه شهری است. برای مرور مفاهیم مطرح‌شده در بخشهای قبلی از پرونده «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» خبرهای مرتبط (در پایان متن) را ببینید یا به صفحه پرونده ویژه اقتصادی تسنیم مراجعه کنید.
**********************************
** در مدیریت شهری فعلی برای نیل به سود بیشتر روی «حمل‌نقل» تأکید می‌شود
حجت‌الاسلام و المسلمین کشوری به تبیین و نقد اشکالات مدل توسعه شهری فعلی پرداخت. وی خاطرنشان کرد: مدل توسعه شهری TOD همان‌طور که از اسم آن برمی‌آید «توسعه مبتنی بر حمل و نقل» است. (TOD مخفف واژه‌های Transit Oriented Development است.) در این نوع مدیریت شهری این موضوع را مبنا قرار می‌دهند که مدیریت شهری باید روی «حمل‌نقل» تمرکز کند. چرا؟ به دلیل اینکه اگر حمل‌ونقل مدیریت شد، سه طایفه سود می‌کنند؛ طایفه اول تولیدکنندگان جامعه هستند. مثلاً یک کارخانه‌دار چند قلم جنس تولید می‌کند؛ اگر حمل و نقل تسهیل شده باشد وقتی می‌خواهد این را به‌دست مشتری و به سیستم توزیع برساند، هزینه کمتری می‌پردازد؛ زیرا حمل‌ونقل بر مبنای «تسهیل ارتباطات توسعه‌ای» تعریف شده است. به این ترتیب که شبکه ارتباطات بنگاههای تولیدی یا شهرک صنعتی را به مبادی ترانزیتی کشور وصل می‌کنند. در شهر هم - چون بخشی از زنجیره توزیع است - همین مدل حمل‌ونقل جدی گرفته می‌شود.
وی با بیان اینکه «گروه بعدی که از این مدل سود می‌برند، توزیع‌کننده‌ها هستند» افزود: به دلیل اینکه هزینه حمل‌ونقل در این روش کمتر شده، فرایند توزیع هم ارزانتر انجام خواهد شد. به همین ترتیب به دلیل کاهش هزینه‌ها در تولید و توزیع، مصرف‌کننده هم - به دلیل اینکه کالا را ارزانتر دریافت می‌کند - سود بیشتری خواهد برد. بنابراین برای اینکه این سه سطح سود اقتصادی را به‌دست بیاوریم، اگر فقط شبکه جاده‌ها را کنترل کنیم، یک شهر توسعه پیدا می‌کند.
کارشناس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با اشاره به اینکه «در این مدل درباره مدیریت شبکه جاده‌ها حرفهای زیادی زده شده که آخرین بحث آن «محلات یا مراکز تمرکز اقتصادی» است» ادامه داد: محله اقتصادی عبارت از یک سری مراکز اقتصادی یا فروشگاههای عرضه کالاست؛ هاپرمارکتها، شهرهای اقتصادی و مدلهای جدید و مدرنی که ارائه می‌شود همه در این نوع تعریف می‌گنجد. تعریف می‌کنند که دسترسی به آن مرکز - به‌صورت پیاده - به اولین ایستگاه حمل و نقل باید کمتر از ده دقیقه باشد. مثلاً وقتی یک مرکز فروش بزرگ که همه چیز در آن عرضه می‌شود را درست می‌کنند، سازنده بر این مبنا محاسبه ساخت را انجام می‌دهد که افرادی که به این مرکز فروش می‌آیند باید ظرف کمتر از ده دقیقه به یک ایستگاه اتوبوس یا یک ایستگاه قطار و مترو یا به فرودگاه برسند؛ در این صورت این محله یا بازار فروش را یک محله استاندارد می‌دانند.
** مدیریت حول حمل و نقل به بازتعریف هویت محله‌ها و افراد حول اقتصاد منجر می‌شود / حتی مشهد از یک شهر زیارتی به یک شهر توریستی در حال بازتعریف است
دبیر شورای راهبردی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در ادامه به تشکیل محله‌های مدرن حول محور اقتصاد اشاره کرد و گفت: وقتی تنها همین یک شاخص را اصل قرار دادند، چه اتفاقی می‌افتد؟ خوب؛ آن کسی که می‌خواهد به مرکز اقتصادی بیاید، به‌راحتی وارد مرکز خرید می‌شود؛ توزیع کننده هم به‌راحتی کالاهای خود را منتقل می‌کند؛ تولیدکننده هم راضی‌تر است؛ زیرا هر سه طایفه دنبال سود اقتصادی هستند؛ دیده‌اید که وقتی می‌خواهند یک مرکز خرید را معرفی کنند مدام این موارد را تبلیغ می‌کنند؛ مثل اینکه ارزانتر بخرید؛ باکیفیت‌تر و راحت‌تر بخرید و ... در واقع خدمات اقتصادی می‌دهند.
وی با طرح این پرسش که «اثر این مدل چیست؟» پاسخ داد: به‌تدریج جمعیت - هم جمعیت خریدار و هم جمعیت فروشنده - در این مراکز خرید افزایش پیدا می‌کند؛ وقتی ترانزیت - شبکه جاده‌ها - حول مراکز اقتصادی مدیریت شد، رفت و آمد اقتصادی هم موضوعیت پیدا می‌کند. مثلاً شما در محله یک فروشگاه دارید که کلاً 50 قلم جنس دارد؛ یک مرکز خرید هم وجود دارد که یک میلیون جنس در آن وجود دارد؛ خوب؛ به‌صورت طبیعی تحریک می‌شوید که به آنجا بروید. پیاده هم تا آن مکان تنها ده دقیقه راه است. خانمها همه دیگر به‌صورت خانوادگی به آنجا می‌روند. وقتی به این شکل تعریف کردید، رفت و آمدها اقتصادی خواهد شد. این یک اتفاق.
حجت‌الاسلام و المسلمین کشوری ادامه داد: وقتی رفت و آمدها مبنای اقتصادی پیدا کرد و از سوی دیگر زیاد و راحت شد، اتفاق دوم و سومی هم می‌افتد. وقتی جمعیت در آن محله زیاد شد، مدیران شهری، سایر نهادهای مربوط به اسکان را هم فراهم می‌کنند؛ می‌گویند یک مدرسه هم بزنیم؛ یک پاسگاه امنیتی هم بزنیم؛ یک پارک ویژه‌ای هم در آن محل طراحی می‌کنند. برای سنین پایین تا آدمهای بزرگ مراکز تفریحی تعریف می‌کنند. شغل هم که در آن محل هست. وقتی شغل ایجاد شد، تفریح را هم به آنجا بردند، تحصیل و امنیت را هم به آنجا بردند، در کنار آنها خانه هم شکل می‌گیرد. محله‌ای به محوریت اقتصاد تشکیل و بازتعریف خواهد شد؛ خطر TOD این است.
وی با تأکید بر اینکه «حتی مشهد هم با این نگاه از یک شهر زیارتی به یک شهر توریستی در حال بازتعریف است» گفت: در حال حاضر می‌خواهند توسعه شهر و نیز مدلهای شهری مشهد را نیز به محوریت توریسم تعریف کنند؛ این را در جلسات آینده بحث خواهم کرد. یک نوع پارکهای تخصصی در مشهد تعریف شده که می‌خواهد رفت و آمدها را به محوریت تفریح بازتعریف کند. «سرزمین موجهای آبی» و «پدیده» و غیره همه از این نوع برنامه‌هاست. بنده دو جلسه راجع به مشهد و دو جلسه راجع به تهران بحث خواهم کرد.
** نمونه‌هایی از هویت افراد در «شهر اقتصادی» و «محلات بومی ایرانی»/اگر TOD را پذیرفتید باید از هویت اصلی خود دست بردارید
پژوهشگر الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با ذکر مثالی از یک «شهر اقتصادی» خاطرنشان کرد: مثلاً شما شهر عسلویه را نگاه کنید؛ عسلویه به محوریت نفت و گاز ایجاد شده و توسعه یافته است؛ اما در حال حاضر دیگر داستان نفت و گاز نیست؛ بلکه در آن محل یک شهر شکل گرفته است. آنجا به محوریت یک شهر اقتصادی کاملاً شکل گرفت؛ حال خداوند متعال به خانواده‌ای که برای اقتصاد به آنجا رفته‌اند فرزندی داد. وقتی بچه به خود می‌آید در کل همه چیز و ازجمله هویت به محوریت اقتصاد تشکیل شده است. هویت و اخلاق او هم به‌تدریج اقتصادی خواهد شد.
وی در برابر این «شهر اقتصادی» به زادگاه خود - بروجرد - اشاره کرد و گفت: طی ماههای محرم و صفر در بروجرد یک پدیده بسیار مفصلی به نام «سقاخانه‌ها» ایجاد می‌شود. سقاخانه‌ها بسیار ویژه هستند و با سقاخانه‌های همه‌جای کشور متفاوت است. به این صورت که از هر پنج خانواده، یکی – البته تعداد بسته به محلات مختلف فرق دارد – یک اتاق خانه خود را - که بهترین اتاق اوست - به احترام امام حسین (ع) سیاه‌پوش و تزئین کرده و از مردم پذیرایی می‌کند. این کار در خانه‌ها انجام می‌شود؛ ضمن اینکه مساجد و حسینه‌ها هم سر جای خود هستند. در این ایام وقتی شما وارد شهر بروجرد می‌شوید، می‌بینید که مثلاً یک پنجم خانواده‌ها - خصوصاً در دهه اول محرم - سقاخانه باز کرده‌اند. مثلاً در یک کوچه ده خانه به این شکل درآمده است. ده بلندگوی معمولی آرام روضه پخش می‌کند و مردم هم پذیرایی می‌شوند. یکی از تفریحات - تفریح و فرح به معنای اسلامی، که عرض می‌کنم - که ما در دوران کودکی و نوجوانی با آن روبرو بودیم، پدیده سقاخانه‌ها بود. لذا محرم و صفر به‌قدری در وجود بچه‌های هم سن و سال ما جا افتاده که بنده بعید می‌دانم در هیچ جای دیگر کشور به این شکل باشد. در جاهای دیگر کشور هم نمونه‌های دیگری هست، اما پدیده بروجرد قابل مطالعه است.
دبیر شورای راهبردی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت افزود: حال فرض کنید یک نفر در این شهر متولد شود؛ بالاخره ما در سن کودکی داستان امام حسین (ع) و درگیری حق و باطل را متوجه نمی‌شویم، اما ده روز - آن هم در طول ده الی پانزده سال - هر سال می‌بینیم که یک جوش و خروش و یک رفت و آمدی در سقاخانه‌ها وجود دارد. چه اتفاقی می‌افتد؟ تغییر اخلاق به محوریت دستگاه امام حسین (ع) در افراد ایجاد می‌شود. هویت افراد یک چنین شهری نسبت به یک شهر اقتصادی بسیار متفاوت است.
وی ادامه داد: مثلاً یکی از فوایدی که بروجرد داشته و متأسفانه در توسعه شهر در حال از بین رفتن است وجود علماست. در تاریخ نقل شده است که در یک دوره‌ای همزمان 70 مجتهد جامع‌الشرایط در بروجرد زندگی می‌کردند؛ یعنی در همه محلات مجتهد داشته‌ایم. مانند همین منطقه 12 تهران که 250 مسجد در آن موجود است؛ 30 الی 40 عالم بزرگ در این منطقه وجود دارد؛ حوزه علمیه دارند و آدمهای مؤثری هستند. خوب؛ این افراد روی محله تأثیر می‌گذارند و محله، محله علم می‌شود؛ یا در بروجرد، محله، محله زیارت می‌شود. این مدل روی افراد تأثیر هویتی دارد؛ اگر TOD را پذیرفتید باید از هویت اصلی خود دست بردارید و یک هویت اقتصادی ایجاد کنید.
** مدیریت محله‌ای با تعریف همسایگی و محل تأمین نیازهای خانوار یک مدل بدیع است/اپیدمی «مساجد فانتزی» در محلات مدرن
حجت‌الاسلام و المسلمین کشوری مجدداً بر «ارتقاء تربیت» به عنوان «فلسفه مدیریت شهری» تأکید کرد و افزود: محله اسلامی باید به محل تأمین نیازهای خانوار یا محیط همسایگی باز تعریف شود.
وی تصریح کرد: وقتی گفته می‌شود محله تأمین نیازهای خانوار است، به این معنی است که خانواده در آن اصل است؛ باید خدمات را به درون محله برد تا خانواده‌ها بتوانند راحت‌تر زندگی کنند؛ نه اینکه محل زندگی خانواده را به مراکز اقتصادی ببریم که افراد هویت اقتصادی پیدا کنند.
کارشناس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با تأکید بر «بدیع و جدید بودن مدل توسعه شهری مبتنی بر الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» خاطرنشان کرد: بنده در مشهد گفت‌وگویی در این خصوص انجام داده بودم؛ بلافاصله یک آقایی که سابقاً در شهرداری مشهد سمَتی داشت در روزنامه شهرآرا در نقد گفت‌وگوی ما یک مطلبی نوشت. ایشان گفت «مدیریت محله‌ای» موضوع جدیدی نیست. در پاسخ، مسئول محترم کارگروه مروی، یک یادداشتی برای ایشان ارسال کرد که آن هم چاپ شد. ایشان پاسخ داد که اصل مدیریت شهری چیز جدیدی نیست، اما مدیریت محله‌ای با تعریف همسایگی و محل تأمین نیازهای خانوار یک مدل بدیع است.
وی افزود: بله؛ محلات TOD هم سابقاً وجود داشته‌اند؛ یا محلات قراردادی؛ مثلاً می‌گویند یک منطقه تهران 12 محله است؛ این یک قرارداد است و روی نقشه تفکیک کرده‌اند. این نوع اطلاق به محله یا سراهای محله در مدل مطلوب الگو نیست. این محلات یک چیز فانتزی است؛ سرای محلات در حال حاضر به این دلیل به کارکردهای فرهنگی و اجتماعی می‌پردازند که خانواده‌ها دچار فروپاشی شده‌اند؛ مدل شهری باعث تضعیف خانواده شده؛ بعد سرای محلات می‌خواهند مسائل اجتماعی را تنظیم کنند.
دبیر شورای راهبردی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با بیان اینکه «کارکرد کلان مدیریت شهری باعث ایجاد اختلالات اجتماعی است» تصریح کرد: نباید تصور کنیم اگر محلات را با قرارداد تعریف کنیم، کار به سامان می‌رسد؛ خیر؛ وقتی می‌گوییم «مدیریت محله‌ای» باید تعریف صحیحی از مدیریت محله‌ای داشته باشیم. همان‌طور که عرض کردم از نگاه نقشه راه الگو، محله یعنی محل تأمین نیازهای خانوار.
حجت‌الاسلام و المسلمین کشوری در مورد محوریت مسجد در محلات به نقد یک اشتباه مفهومی پرداخت. وی خاطرنشان کرد: برخی معتقدند محله به محوریت مسجد بازتعریف می‌شود. یعنی اصل اینکه باید دنبال مدیریت محله‌ای بود را متوجه شده‌اند، اما محله را مکانی می‌دانند که مسجد محور آن باشد. اگر اعضای محله در محله نباشند و به بهانه تأمین چهار نیاز خانوار از محله بیرون بروند، مسجد از حیّز انتفاع خواهد افتاد. مسجد جایی موضوعیت پیدا می‌کند که افراد محله در آن حضور مستمر داشته باشند. اینکه مسجد، محور محله است، حرف درستی است، اما تا زمانی که این تعریف از مدیریت محله‌ای ملاک کار قرار نگیرد، مساجد هم محور قرار نخواهند گرفت. در محله‌های TOD ساختمانهای مساجد ساخته می‌شوند، اما مساجد فانتزی است و کارکرد لازم را ندارد.
وی افزود: شهر اسلامی عبارت است از نظامی از محلات که مدیریت شهری هر روز این مدیریت و ماهیت محله‌ای را تقویت کند. اگر این اتفاق در شهر اسلامی بیفتد، میوه اصلی آن «ارتقاء تربیت» است؛ ارتقاء تربیت هم مسئله اصلی جامعه اسلامی است و تمدن اسلامی هم بدون ارتقاء تربیت محقق نخواهد شد.
انتهای پیام/*
