چرا در «صنعت لیزینگ» دلالی و سفته‌بازی نیست؟
حسین صمصامی، نظریه‌پرداز بانکداری اسلامی از الگوی بانکداری بدون ربا رونمایی کرد. وی پیش از این دو کارکرد بانکها را در مدلهای «بانک قرض‌الحسنه» و «شرکتهای تأمین سرمایه» مقید کرد. بخش انتهایی مدل پیشنهادی او با تمرکز بر کارکرد «لیزینگها» منتشر میشود.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، پرونده «باج باجه» در تسنیم به شماره 9 رسید؛ طی شماره‌های گذشته به‌طور خاص روی آراء دکتر حسین صمصامی، اقتصاددان و نظریه‌پرداز بانکداری اسلامی و استاد دانشگاه شهید بهشتی تمرکز کردیم. وی با تکیه بر «تخصص دانشی»، «سابقه ارزشمند مدیریت اجرایی» و همچنین «آشنایی با اقتصاد اسلامی» به طراحی الگویی پرداخت که یکی از کاملترین مدلهای پیشنهاد شده در بانکداری اسلامی به شمار می‌رود.
سرپرست اسبق وزارت اقتصاد گرچه صراحتاً بیان می‌کند که - به دلیل ماهیت کاپیتالیستی بانک - نمی‌توان نسبتی میان اسلام و بانک برقرار کرد، اما راه برون‌رفت از این وضعیت را نیز نفی یکسره و یکباره این شرایط نمی‌داند. او طی یک دهه گذشته یک مدل میانی طراحی کرد که با اجرای آن شرایط بانکهای ربوی فعلی به مراتب بهتر خواهد شد. صمصامی معتقد است پس از پیاده‌سازی این مدل، بانکها دیگر ربوی نخواهند بود و از این حیث این الگو گامی بلند به‌سوی رفع معضلات اقتصادی کشور به شمار می‌رود، اما کماکان «ماهیت بانک» با شاخصهای اسلامی - مانند عدالت - در تقابل آشکار است.
چنان که دیدیم، در الگوی پیشنهادی او کارکرد بانک با توجه خروجیهای این نهاد به سه بخش «بانک قرض الحسنه»، «شرکت سرمایه‌گذاری» و «لیزینگ» بازتعریف شد. در بخشهای قبلی - پس از عارضه‌یابی و کالبدشکافی مبسوط مدل فعلی بانکداری بدون ربا - بانک قرض‌الحسنه و بخشی از شرکتهای تأمین سرمایه مورد بحث قرار گرفت. در بخش پیش رو، مدل شرکتهای تأمین سرمایه و همچنین بررسی نقش لیزینگها در پازل الگوی پیشنهادی کامل خواهد شد.
بخشهای دیگری از گفتگوی تفصیلی ایشان باقی مانده است. در جلسه بعد ایشان به انبوه سؤالات تخصصی رسیده درباره این مدل پاسخ خواهند داد. سپس روش تغییر از نقطه فعلی به مدل مطلوب بررسی میشود و نهایتاً لایحه بانکداری که به مجلس رفته مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت - لایحه‌ای که به نظر صمصامی، مشکلات را تثبیت خواهد کرد.
در این پرونده سلسله گفتگوهایی با اندیشمندان برجسته داخلی و بین‌المللی صورت گرفته که به‌تدریج درخبرگزاری تسنیم منتشر خواهد شد.
***************************************
** ابزارهای مالی مورد نیاز در شرکتهای تأمین سرمایه
تسنیم: فرمودید یکی از منابع تأمین مالی در شرکتهای تأمین سرمایه «انتشار انواع اوراق» است. اگر بخواهیم این اوراق عملیاتی باشد و امکان گسترش این اوراق در بازارهای مالی اسلامی فراهم شود، باید اوراق چه خصوصیاتی داشته باشد؟
علاوه بر آنکه این اوراق باید با معیارها و احکام اسلام مطابقت داشته باشد، باید دارای ویژگیهایی نیز باشند؛ اولاً باید از هزینه‌های معاملاتی پایین برخوردار باشند. ثانیاً نقدشوندگی بالا داشته باشند. ثالثاً بین ریسک و بازده آن تناسب وجود داشته باشد. رابعاً از شفافیت اطلاعاتی برخوردار باشد. در نهایت باید از پشتوانه مؤسسات بیمه و رتبه‌بندی داخلی و حتی بین‌المللی بهره‌مند شوند.
در چند سال اخیر «اوراق قرضه اسلامی» که مطابق با احکام اسلامی است و به «صکوک» معروف است، در برخی کشورهای اسلامی طراحی و منتشر شده و از رشد چشمگیری هم برخودار بوده است. صکوک در واقع یکی از ساختارهای تبدیل داراییها به اوراق بهادار به‌شمار می‌رود.
** صکوک
تسنیم: ممکن است کمی بیشتر توضیح بفرمایید؟
تبدیل کردن به اوراق بهادار، فرآیندی است که در آن واسطه‌های مالی - مانند بانکهای تجاری - حذف شده و اوراق بدهی قابل خرید و فروش، مستقیماً به سرمایه‌گذاران فروخته میشود. در واقع یک شرکت تأمین سرمایه، مجموعه‌ای از داراییهای مالی را جمع کرده و اوراق بدهی را برای تأمین مالی آن مجموعه به سرمایه‌گذاران بیرونی می‌فروشد. این اوراق بسته به نیازهای مختلف سرمایه‌گذاری‌های متوسط و بزرگ قابل طراحی و اجراست. دولت هم می‌تواند در قالب اوراق سیاستهای خاص خود را به اجرا بگذارد.
تسنیم: صکوک دسته‌بندی و طبقه‌بندی خاصی هم دارند یا فقط یک نوع از این ابزار را در اختیار داریم؟
یک نوع نیست؛ انواع متنوعی دارد. برای مثال «سازمان حسابرسی و بازرسی نهادهای مالی اسلامی» در استاندارد شریعت شماره 17 خود، انواع مختلفی برای «صکوک سرمایه‌گذاری» برشمرده که عبارتند از:
- صکوک اجاره
- صکوک مالکیت داراییهایی که در آینده ساخته میشود.
- صکوک مالکیت منافع داراییهای موجود
- صکوک مالکیت منافع داراییهایی که در آینده ساخته میشود
- صکوک سلم
- صکوک استصناع
- صکوک مرابحه
- صکوک مشارکت
- صکوک مضاربه
- صکوک نماینده سرمایه‌گذاری
- صکوک مزارعه
- صکوک مساقات
- صکوک ارائه خدمات
- صکوک حق‌الامتیاز
تسنیم: برای روشن شدن موضوع ممکن است چند مورد از صکوک را کمی باز کنید؟
از اوراق (صکوک) مشهوری که در حال حاضر در بازارهای مالی اسلامی رواج دارد، اوراق استصناع (سفارش ساخت)، اوراق اجاره و اوراق سلم مشهورتر است.
استصناع: یکی از قراردادهایی است که کاربرد بسیار گسترده‌ای دارد. قرارداد سفارش ساخت، قراردادی بین دو شخص - اعم از حقیقی و حقوقی - است، که طی آن بر تولید کالایی خاص یا اجرای پروژه‌ای با ویژگیهایی مشخص در آینده توافق میشود. سفارش‌گیرنده متعهد میشود در ازای گرفتن مبالغ آن (که بخشی از آن می‌تواند به‌صورت نقد و بخشی به صورت اقساط باشد) در زمانهای توافق شده به نسبت پیشرفت فیزیکی کار یا مستقل از آن، براساس زمان‌بندی کوتاه مدت یا بلندمدت یا در زمان مشخص، کالا یا پروژه مورد نظر را به سفارش دهنده تحویل دهد.
تسنیم: جایی هست که این فرم قراردادها را اجرایی کرده باشد؟
بله؛ اوراق استصناع امروزه در برخی از بانکها در کشورهای مختلف اسلامی و همینطور در ایران کاربرد دارد. برای مثال بانک توسعه اسلامی، بانک بین‌المللی اسلامی قطر، بانکهای سودان، بانک دولتی کویت، بانک الشام در سوریه، بانک البرکه و الشام در بحرین، بانک اسلامی در یمن، بانک دولتی پاکستان، بانک اسلامی دبی و بانک عربی اسلامی بین‌المللی اردن از عقد استصناع برای تأمین مالی طرحهای سرمایه‌گذاری استفاده می‌کنند.
اوراق اجاره: از ابزارهای مالی اسلامی است که اکنون در برخی کشورهای اسلامی و ازجمله ایران به اجرا در‌آمده است. این اوراق علاوه بر قابلیت تجهیز و تخصیص منابع در بازار اولیه، قابلیت خرید و فروش در بازار ثانویه را نیز دارند و می‌توانند به عنوان یک ابزار مالی کارآمد مورد استفاده کشورهای اسلامی قرار گیرند. در این عقد، اجاره، فروش منافع و مزایای استفاده از یک دارایی برای مدت معین به قیمت مشخص است. با تحقق قرارداد اجاره منفعت استفاده از دارایی خاصی از یک فرد به فرد دیگر منتقل میشود. قرارداد اجاره از جمله پرکاربردترین قراردادها برای ساختن ابزارهای جدید مالی است. اوراق اجاره سررسید 5 ساله یا حتی بیشتر نیز دارند.
تسنیم: ماهیت این اوراق با سهام چه تفاوتی دارد؟
سه تفاوت اساسی را می‌توانیم بین این دو نوع اوراق قائل شویم. در اوراق سهام، حق مالکیت دائمی است؛ سود نقدی و از نوع سرمایه‌ای است؛ضمن اینکه ریسک از اوراق اجاره بیشتر است. اوراق اجاره هم محدود به زمانی خاص و معین، دارای درآمد ماهانه یا فصلی یا سالیانه، دارای درآمد ثابت و دارای ریسک کمتر هستند.
اوراق سلم (سلف): یکی از دیگر اوراقی که به نظر می‌رسد در جامعه اسلامی قابلیت انتشار و استفاده داشته باشد اوراق سلم است. مفهوم سلم به نوعی از فروش اطلاق میشود که در آن فروشنده بهای کالا را پیشاپیش به‌صورت نقد دریافت می‌کند و در مقابل تعهد می‌کند که کالای مشخص شده را در تاریخ معینی در آینده به خریدار تحویل دهد. بنابراین پرداخت وجه، نقداً (آنی) انجام میشود، اما تحویل کالا برای مدت مشخصی به تعویق می‌افتد. در حال حاضر در کشورهای اسلامی، اوراق( صکوک) سلم بعد از اوراق اجاره، بیشترین حجم انتشار را به خود اختصاص داده است و بسیاری از پیشرفتهای این عرصه در پی انتشار صکوک سلم توسط بحرین حاصل شده است.
برای نمونه در خرید گندم از کشاورزان، کشاورزی که تولیدکننده گندم است می‌تواند با تعهد تحویل محصول، محصول تولیدی را حتی قبل از فصل برداشت به فروش برساند.
** شرکت لیزینگ
تسنیم: تا اینجا دو کارکرد «قرض‌الحسنه» و «شرکتهای سرمایه‌گذاری» را بررسی کردیم. اگر موافق باشید سراغ بخش سوم یعنی شرکتهای لیزینگ برویم. در ابتدا تعریفی از این شرکتها ارائه بفرمایید و جایگاه این صنعت را در اقتصاد توضیح دهید.
لیزینگ یا اجاره اعتباری، توافقنامه‌ای بین مالک (موجر) و متقاضی (مستأجر) است که با شرایط معین، برای مدت زمان معلوم و در ازای دریافت مبالغی مشخص تنظیم میشود. در این نوع توافقنامه، شرایط انجام عملیات لیزینگ - مانند طول دوره قرارداد، مبلغ و سررسید پرداخت اقساط، مشخصات تجهیزات مورد اجاره و در نهایت شرایط و تاریخ انقضای قرارداد خریدار - می‌آید. قرارداد اجاره می‌تواند به‌صورت اجاره به شرط تملیک بوده و مستأجر در پایان قرارداد، مالک مال آن شود. همچنین شرکتهای لیزینگ می‌توانند از طریق خرید و فروش نقد و نسیه (فروش اقساطی) نیازهای مختلف را پاسخ بدهند. نرخ نسیه‌فروشی نیز تابع عرف، شرایط بازار، رقابت بین شرکتها و عوامل مشابه دیگر است. ضمن اینکه مقام پولی هم بر عملکرد لیزینگ نظارت دارد.
از حیث جایگاه که فرمودید، لیزینگ یکی از شیوه‌های مؤثر در تخصیص منابع مالی کمیاب برای سرمایه‌گذاری مولد محسوب میشود. چون وجوه از کانال لیزینگ، صرف تأمین تجهیزات و همچنین ایجاد یا راه‌اندازی واحدهای اقتصادی میشود.
لیزینگ یک مزیت مهم دارد؛ در مؤسسات اعتباری بسیاری از منابع مالی توسط وام‌گیرندگان در راههای غیرمولد و بورس‌بازی مصرف میشود؛ اما ویژگیهای خاص صنعت لیزینگ باعث شده این صنعت از این نظر مصون باشد؛ این یکی از مزایای بارز لیزینگ است. بنابراین عملیات مربوط به خرید کالا و اموال توسط بانکها و فروش اقساطی و اجاره به شرط تملیک به مشتریان (ارائه تسهیلات) - که الآن با مشکلات زیادی مواجه است - در الگوی مورد نظر ما از بانکها منفک میشود و به شرکتهای تخصصی لیزینگ واگذار میشود.
تسنیم: لیزینگها چند نوع هستند؟
لیزینگها انواع مختلفی دارند. به چند مورد از آنها اشاره می‌کنم.
لیزینگ عملیاتی: لیزینگ عملیاتی قدیمی‌ترین و ساده‌ترین روش عملیات لیزینگ است که براساس آن، قرارداد با مستأجر (متقاضی) صرفاً به قصد بهره‌برداری و برخورداری از حق انتفاع کالا (مورد اجاره) منعقد میشود؛ در پایان مدت قرارداد هم مورد اجاره عیناً به موجر مسترد میشود. در این نوع لیزینگ، معمولاً 100 درصد بهای مورد اجاره توسط موجر تأمین میشود.
لیزینگ سرمایه‌ای: لیزینگ سرمایه‌ای (اجاره اعتباری) شباهت کاملی با عقد اجاره به شرط تملیک - در قانون عملیات بانکی بدون ربا - دارد؛ تنها تفاوت آن، شرط اختیار خرید در لیزینگ مالی یا اجاره اعتباری است. این نوع عملیات لیزینگ در نوع خود یکی از پیشرفته‌ترین شیوه‌های لیزینگ در جهان محسوب میشود؛ امروزه به دلیل ماهیت آن - از لحاظ پیش‌بینی امکان تملیک مورد اجاره توسط مستأجر (متقاضی) - گستره وسیعی از مبادلات اعتباری را در برگرفته است. این نوع عملیات لیزینگ دارای زیرشاخه‌های مختلفی به شرح ذیل است.
لیزینگ یا اجاره اعتباری کمک فروش: براساس این روش که بین شرکت لیزینگ (موجر) و شرکت تولیدکننده تفاهم میشود، تولیدکننده تمایل و موافقت خود را جهت واگذاری بخشی از کالاهای تولیدی خود به‌صورت نقد و اقساط اعلام می‌کند تا از این طریق چرخه تولید و میزان فروش خود را بهبود و افزایش دهد. شرکت لیزینگ هم تولیدات مورد توافق را براساس تفاهم به‌عمل آمده در چارچوب قراردادهای اجاره اعتباری به متقاضیان واگذار می‌کند. امروزه استفاده از این شیوه در کشورهای پیشرفته از بسیار گسترش یافته و با استفاده از این روش، تولیدکنندگان در بازاریابی و افزایش فروش محصولات تولیدی خود به موفقیتهای چشمگیری دست یافته‌اند.
لیزینگ اهرمی یا اجاره اعتباری سه‌جانبه: این روش که به‌طور عمده برای اجاره کالاهایی با قیمت بسیار بالا همانند کشتی، هواپیما، ماهواره، تأسیسات عظیم نفتی و ... به‌کار گرفته میشود. در این روش شرکت لیزینگ با استفاده از منابع مالی حاصل از فروش اوراق یا منابع دیگر مالی، منابع لازم برای اجاره اهرمی را تأمین می‌کند و از سوی دیگر با استفاده از منابع یاد شده اقلام مورد تقاضا را در چارچوب قراردادهای ویژه به متقاضیان واگذار می‌کند. این شیوه لیزینگ، ماهیتاً باید به‌صورت سه جانبه منعقد و مبادله شود.
لیزینگ خرید و اجاره مجدد: براساس این روش، متقاضی به منظور تأمین نقدینگی مورد نیاز، ماشین‌آلات یا تجهیزات متعلق به خود را به شرکت لیزینگ می‌فروشد و مجدداً همان کالا را در قالب قرارداد اجاره اعتباری، از شرکت لیزینگ اجاره می‌کند. به‌این ترتیب، ضمن تأمین نقدینگی مورد نیاز متقاضی، در پایان قرارداد، مالکیت مورد اجاره دوباره به فروشنده آن تعلق خواهد یافت.
** ساختار تجهیز و تخصیص منابع در لیزینگها
تسنیم: ممکن است به اختصار ساختار تجهیز و تخصیص منابع لیزینگها را توضیح دهید؟
این شرکتها می‌توانند از دو طریق داخلی و خارجی، منابع مورد نیاز خود را تأمین کنند. تأمین منابع داخلی از طریق مراجعه به بانکهای قرض‌الحسنه یا شرکتهای سرمایه‌گذاری (از طریق پذیره‌نویسی، فروش سهام، انتشار انواع اوراق، سپرده‌های خاص و ... ) انجام میشود؛ همچنین این تأمین مالی از طریق منابع داخلی شرکتها، کارگزاری اعتبارات دستگاههای دولتی، کنسرسیوم لیزینگها (سندیکایی) و غیره نیز امکان پذیر است.
تأمین خارجی منابع نیز از راههای اخذ اعتبار از مؤسسات مالی یا بانکهای بین‌المللی، اخذ نمایندگی از مؤسسات لیزینگ بین المللی و همچنین اعتبارات خارجی، از محل منابع ارزی خارج از کشور و برخی روشهای دیگر امکان‌پذیر است.
البته باید توجه داشت به‌رغم اینکه خرید کالا و فروش نسیه با نرخهای مشخص صورت می‌گیرد، لیکن سود شرکت لیزینگ تابع شرایط اقتصادی بوده و متغیر است. در هر صورت با توجه به ماهیت فعالیت این نوع شرکتها، سهام و اوراق منتشر شده توسط این شرکتها می‌تواند تقریباً نرخ مشخص و ثابتی داشته باشد و با ریسک پایین انجام شود.
شرکتهای لیزینگ در الگوی پیشنهادی - از طریق تهیه و عرضه اقلام سرمایه‌ای یا مصرفی - بخشی از بازار مالی کشور را تشکیل می‌دهند. به عبارتی دیگر، کلیه فعالیتهای مربوط به قراردادهای اجاره به شرط تملیک و فروش اقساطی که بر اساس قانون عملیات بانکی بدون ربا پیش‌تر در اختیار بانکها بوده به لیزینگها سپرده میشود.
لیزینگ می‌تواند بخشهایی نظیر نفت، گاز، پتروشیمی، هواپیمایی و غیره را نیز دربرگیرد. ارائه تسهیلات و خدمات در بخشهای فروش یا اجاره مسکن، ماشین‌آلات صنعتی، وسایل نقلیه سبک و سنگین جمعی - نظیر انواع هواپیما و کشتی - نیز بخشی از اموری است که لیزینگها می‌توانند بر عهده گیرند.
در بخش بعدی گفتگو این اندیشمند اقتصاد اسلامی به بخشی از انبوه سؤالات واصله درخصوص مدل پیشنهادی بانکداری بدون ربا پاسخ می‌دهد.
انتهای پیام/*