خراسان جنوبی؛ کویر بکر ایران با جاذبه‌های طبیعی/قلعه‌های تاریخی و باغ‌های زیبا در سرزمین طلای سرخ+ عکس
استان خراسان جنوبی یکی از استانهای کویری و زیبای ایران است که در طول سال گردشگردان داخلی و خارجی بسیاری به این دیار قدم می‌گذارند و ضمن تهیه سوغات و هدایا از جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی این استان کویری دیدن می‌کنند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از بیرجند، خراسان جنوبی شرقی ترین استان ایران زیبا است. این استان از شرق با کشور افغانستان، از شمال به استان خراسان رضوی، از غرب به استانهای یزد و کرمان و از جنوب با استان سیستان و بلوچستان همسایه است.
طبیعت خاص استان خراسان جنوبی در دشت بزرگ لوت و چشم اندازهای زیبای آن در جنوب استان در کنار ییلاق‌های کوهستانی شمال شرقی استان از جمله مهمترین مناطق توریستی-طبیعی خاص به شمار می‌رود.
خراسان جنوبی از مناطق تاریخی و بناهای معماری قابل توجهی برخوردار است. بیرجند، خوسف، سربیشه و نهبندان هر یک در برگیرنده جاذبه‌های تاریخی و معماری با اهمیتی هستند که به لحاظ معماری و تاریخی، استان خراسان جنوبی را غنی و پربار ساخته‌اند.
از نظر تاریخی "خوسف" یکی از کهن‌‌ترین و قدیمی‌ترین شهرهای جنوب خراسان به شمار می‌رود که وجود بافت قدیمی با آثار تاریخی ارزشمند از ویژگی‌های شاخص این شهر محسوب می‌شود. این بافت که به لحاظ موقعیت طبیعی و واقع شدن بر روی هسته مقاوم، از زمین لرزه در امان مانده، یکی از سالم‌ترین بافت های تاریخی را دارا است.
بناهای تاریخی سربیشه به دوره پیش از اسلام می‌رسد و آثار تاریخی آن نشان دهنده غنای فرهنگی و سابقه تمدنی این منطقه است. آثاری از قبیل محوطه‌های باستانی، قلعه و خانه‌های قدیمی، غارها و روستاهای شگفت انگیز در این منطقه دیده می‌شوند. قلعه بزرگ نهبندان نیز که از خشت و چینه ساخته شده و در داخل شهر نهبندان قرار گرفته است، سابقه آن به دوران اشکانیان و ساسانیان می‌رسد.
خراسان جنوبی را به عنوان سرزمین زیبا طلای سرخ زعفران، عناب و زرشک می‌شناسند. این استان کویری دارای جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی بسیار زیبایی شامل قلعه‌ها، باغ‌ها، موزه‌ها، غارها، مساجد تاریخی، کاروان سراها، آب انبارها و روستاهای گردشگری زیبا است که در طول سال به ویژه ایام تابستان و نوروز مسافران و گردشگران زیادی از داخل کشور و همچنین کشورهای اروپایی به این دیار سفر می‌کنند.
در این گزارش به بخشی از آثار تاریخی وجاذبه‌های گردشگری دیار کویری و رویایی خراسان جنوبی می‌پردازیم امیدواریم مسافران و گردشگرانی که قصد سفر به استانهای کویری را دارند به خراسان جنوبی نیز سفر کنند.
قلعه بیرجند، بزرگترین بنای تاریخی بیرجند
قلعه بیرجند با نام‌های قلعه ته ده و پایین شهر یکی از بزرگترین و قدیمی‌ترین بنای تاریخی بیرجند به شمار می‌رود. این قلعه که از جمله نقاط گردشگری بیرجند و استان خراسان جنوبی است، بر فراز بلندترین نقطه غربی تپه ماهورهای شهر بیرجند قرار دارد. این قلعه با وسعتی بالغ بر 3000 مترمربع در دوره صفویه ساخته شده و در واقع هسته اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شود.
البته برخی نیز بنای این قلعه را به پیش از آن دوره نسبت می‌دهند. قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می‌کرده است.
قلعه بیرجند در دوره قاجاریه به طور کامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسیله نقب‌های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است.
این قلعه دارای هفت برج بوده که شش برج از آن باقی مانده است. در روزگاران گذشته در بیرجند دو قلعه معتبر و چندین ارگ و ساختمان بزرگ وجود داشته که در آغاز سده چهاردهم خورشیدی آثاری از آن دو قلعه و نیز تعدادی ارگ و ساختمان بزرگ باقی است.
قلعه عظیم و قدیمی پایین شهر بیرجند یک قلعه کوهستانی از نوع نظامی است؛ این قلعه نه جای سکونت بلکه مکانی برای انجام وظیفه نگهبانان بوده و ساکنان این قلعه نگهبانانی بودند که وظیفه آنها رساندن اخبار، تأمین امنیت و حفاظت بود.
ارگ کلاه فرنگی بیرجند مقر حکومتی دوره زندیه
کلاه‌فرنگی بیرجند یا ارگ حسام الدوله، منسوب به امیر حسن خان شیبانى، در مرکز شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی قرار دارد. این بنا که امروزه با نام ارگ کلاه فرنگی شناخته می‌شود به نام‌های دیگری هم مشهور بوده است از جمله ارگ حسام الدوله، قصر بی‌بی عروس و ارگ سرکار.
شکل اولیه کلاه‌فرنگی بیرجند شامل دو بادگیر در دوسو بوده است که در بازسازی‌های بعدی حذف شده است. این ارگ متعلق به امیر علم خزیمه بوده که وی آن را به فرماندارى بیرجند اهدا نمود و سازمان میراث فرهنگى این بنا را به عنوان یک ساختمان قدیمى و ارزشمند به ثبت رسانده است.
این ارگ به شکل شش ضلعى و در رأس به شکل مخروط و به رنگ سفید است. این اثر تاریخی که زمانی مقر حکومتی بود از یادگارهای اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار است.
عمارت ارگ صرف نظر از فرم ویژه زیگوارتی و شش اشکوبه از چند بخش مهم تشکیل شده است. بخش همکف بنا با داشتن کاملترین نقشه و فضاسازی، جایگاه ویژه‌ای در این بنا دارد. فضای ورودی ارگ جلوتر از طبقه همکف ساخته شده و با چند قوس زیبا و چشمگیر طاقهایی را در آن بوجود آورده است.
مجموع فضاهای بوجود آمده در طبقه همکف، علاوه بر دارا بودن تزیینات و فنون تزیینی گوناگون به گونه‌ای طراحی شده که فضاهای مختلف مانند هشتی، گنبدی‌ها و اتاق‌ها به وسیله دالان‌های ارتباطی با هم مرتبط است.
با غ اکبریه؛ محل موزه مردم شناسی و باستان شناسی بیرجند
باغ اکبریه بیرجند در انتهای خیابان معلم، روستای اکبریه، واقع در استان خراسان جنوبی قرار گرفته است.
این باغ در بستری کوهستانی واقع شده و متشکل از دو بنا است که قدیمی‌ترین آن ساختمانی متعلق به حشمتلدوله پدر ابراهیم شوکت‌الملک که تاریخ احداث آن به اواخر دورة زندیه و اوایل دوره قاجاریه (1364ـ1300 هـ . ق) برمیگردد. بنای دیگری که در این مجموعه واقع است ساختمان تشریفات است که توسط شوکت الملک بنیان شده است.
این باغ به عنوان محل سکونت، پذیرایی و انجام امور دیوانی مورد استفاده قرار می‌گرفت به طوری که در لهجه محلی به (کلاته سرکار امیر) شهرت یافت.
احداث این مجموعه از اوایل دوره قاجار تا اواخر آن دوره و در چند مرحله انجام شده است. این مجموعه شامل چند عمارت است که قدیمی‌ترین آن مربوط به عمارت حشمت‌الملک در منتهی الیه شرقی، که شامل دو طبقه است، هست. طبقه همکف که دارای دو دالان و راهرو نسبتا طویل است و ارتباط میان سه بخش مهم مجموعه، یعنی باغ اصلی، باغ جنوبی و اصطبل را برقرار می‌کند.
عمارت مرکزی در جبهه غربی و با عملکرد تشریفات و پذیرایی از مهمانان که تقریبا به عنوان هستة مرکزی باغ به حساب می‌آید از تزیینات و چشمانداز بسیار عالی برخوردار است. این کوشک در دو طبقه ساخته شده است که دارای تزیینات منبت، مشبک و نیز ارسی با شیشههای رنگی، تزیینات گچی با طرحهای اسلیمی و هندسی است.
وجود درختان بلند قامت کاج در دو طرف خیابان و نیز خیابانهای منتهی به خیابان اصلی عمارت مرکزی بر زیبایی و طراوات باغ و نمای آن افزوده است. باغ جنوبی واقع در جبهه جنوبی و کوچکتر از باغ شمالی است. این باغ بوسیله فضاهایی چون فضاهای خدماتی، عمارت مرکزی و دیواره غربی اصطبل احاطه شده است. یکی از عناصر مهم، استخر نسبتا بزرگ با طرح مربع است که بخش عمده فضای باغ را به خود اختصاص داده است. استخر در وسط دارای سکویی مربع شکل است.
از بخش مرکزی که در دوره قاجار احداث شده به عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده می‌شود. بخش ساخته شده در دوره پهلوی کاربری اداری دارد و بالاخره دیگر بخش‌ها به سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته است.
باغ زیبای گلشن درشهر کویری طبس
این باغ در شهر کویری شمال شرقی استان خراسان جنوبی و در بستر شهری و در انتهای شرقی خیابان گلشن طبس و بوسیله میرحسن خان، سومین حاکم طبس، از سلسله خوانینی که به وسیله نادرشاه به حکومت طبس منصوب شدند، احداث شد.
این باغ با عمارتی در دو طبقه و زیرزمین کوچک، در یک نخلستان قرار دارد. سر در ورودی باغ با نمایی از اندود گچ سفید، رو به میدان و سوی دیگر رو به باغ، با ایوانی دو ستونه و تزیینات آجری نقشدار ساخته شده است.
باغ گلشن طبس دارای دو خیابان اصلی متقاطع بوده و در مرکز آن حوضی است با سه فواره، که محوطه باغ را به چهار مربع بزرگ تقسیم می‌کند که هر کدام از این مربعها با گذرگاههای کوچکی به چهار کرت تقسیم شده است. این باغ بر روی امتداد جریان آب چشمههای سرد و گرم که به جانب طبس می‌آید شکل گرفته، آب از انتهای مجموعه وارد باغ شده و پس از آبیاری کرتها و حرکت در جویها و فوارهها از زیر هشتی ساختمان سردر میگذرد و به شهر می‌رود.
روستای چنشت؛ سرزمین رنگ های ایران
چِنِشت یکی از روستاهای دهستان نهارجان بخش مود شهرستان سربیشه در استان خراسان جنوبی است. روستای چنشت به لحاظ پوشش محلی به سرزمین رنگ‌های ایران معروف است با جاذبه‌های زیبای طبیعی، تاریخی و فرهنگی به عنوان یکی از روستاهای هدف گردشگری خراسان جنوبی شناخته می‌شود.
این روستا به دلیل مورفولوژی خاص و موقعیت جغرافیایی آن و همچنین داشتن مردمی با آداب و رسوم ویژه، وجود امامزاده سید حامد علوی و دو غار معروف، کلکسیونی از انواع جاذبه‌های گردشگری را درخود جای داده است که در اغلب ایام سال گردشگران زیادی از استان و خارج از استان را در خود جای می‌دهد.
چنشت در میان رشته کوه باقران قرار گرفته و فاصله آن تا بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی، 60 کیلومتر است. به علت وجود چهار رودخانه فصلی در این روستا، نام آن «چند شط» بوده که به مرور زمان تبدیل به چنشت شده است.
چنشت را هم وزن «بهشت» می‌دانند، که پیش از این به علت زیبایی طبیعی و وجود چهار رودخانه فصلی و نیز سرسبزی آن، گروهی از دامداران در سالیان دور، این منطقه را جهت سکونت خود برگزیدند و به مرور زمان، نام کنونی را به خود گرفته است.
روستای چنشت به علت قرار گرفتن در میان 4 رودخانه و نیز کوهستانی بودن آن، دارای باغات و مزارع بسیاری است. آب و هوای آن معتدل کوهستانی بوده که از زمستان‌های سرد و تابستانهای خنک برخوردار است.
در این روستا و در دامنه کوه دو غار به نام غار "چنشت" و غار "چهل چاه" وجود دارد، غار چنشت در شمال روستا قرار گرفته و در اثر زمین لرزه‌های رخ داده در طول تاریخ، ایجاد شده است و حدود 60 متر طول دارد. عبور از مناطق مختلف غار چنشت به سختی امکان پذیر است، در این غار بازمانده اجساد، استخوان‌های درهم شکسته انسان، ابزار و پارچه، چرخ نخ ریسی و ظروف مربوط به هزاره دوم و سوم پیش از میلاد به چشم می‌خورد؛ همچنین بازمانده اجساد "سید حامد علوی" و فرزندانش در این غار یافت شده و به بیرون غار انتقال یافته است.
روستای چنشت به نسبت سایر روستاهای خراسان جنوبی، کمتر دچار تحولات و تغییرات فرهنگی شده و فرهنگ روستایی آن محفوظ مانده است. مهمترین صنایع دستی روستای چنشت شامل انواع فرش‌های دستباف، قالیچه‌های کوچک و گلیم‌های زیبا، ریسندگی، گیوه‌‌دوزی، سبدبافی، زیلوبافی و جاجیم بافی از دیگر صنایع دستی قدیمی این روستاست که به مرور زمان به شدت کاهش یافته است.
آرامگاه ابن حسام خوسفی با قدمت 500ساله
بنای تاریخی آرامگاه ابن حسام خوسفی، شاعر برجسته قرن نهم قمری بر فراز صخره‌ای سنگی در حاشیه شمالی شهر خوسف قرار دارد. این آرامگاه که از جمله آثار تاریخی و دیدنی استان خراسان جنوبی به حساب می‌آید، بیش از 500 سال قدمت دارد.
ابن حسام خوسفی سال 782 قمری در شهر امروزی خوسف به دنیا آمد. خوسف از بخش‌های فعلی بیرجند و از قدیمی‌ترین آبادی‌های قهستان است. محمد فرزند حسام الدین حسن، معروف به ابن حسام، شاعر، عارف، فقیه و اندیشمند قرن هشتم و نهم هجری است و آرامگاه ابن حسام خوسفی در سال 920 هجری قمری ساخته شد و در قرن 13 قمری مورد مرمت قرار گرفت.
این بنای کوچک شامل اطاقکی است با فرم هشت ضلعی که نقشه فضای داخلی آن به صورت چلیپایی است. پوشش مقبره به صورت گنبدی طراحی شده که در مرکز آن یک کلاه فرنگی ساخته شده است. در این قسمت نورگیرهایی تعبیه شده تا هم نور فضای داخلی آرامگاه را تأمین کند و هم باعث تهویه فضای داخل آرامگاه شود. این بنا ابتدا در دوره صفویه بنا شده و در دوره قاجار تغییراتی در آن داده شد.
این بنا دارای نقشه چلیپایی شکل و پوشش گنبدی است و در سه جهت، سه طاق نما با قوس جناقی دارد. همچنین در داخل آرامگاه کتیبه‌ای کاشیکاری شده به رنگ سفید حاوی اشعار ابن حسام است که دور مقبره را فرا گرفته‌است.
تالاب کجی نمکزار نهبندان پدیده منحصر بفرد در شرق کشور
تالاب کجی و دریاچه نمک در شمال غربی روستای چاه دراز و در 75 کیلومتری شهرستان نهبندان و در حاشیه محور ارتباطی بیرجند به زاهدان و به عنوان یک پدیده منحصر بفرد در شرق کشور قرار گرفته است. حاشیه تالاب زیستگاه 14 گونه پستاندار از قبیل، خرگوش، روباه، کفتار، گرگ، پایکا، پامسواکی، زرده بر و تشی است. آب تالاب به واسطه املاح معدنی موجود در آن دارای خواص درمانی برای بیماری‌هایی نظیر آرتروز، رماتیسم و بیماریهای مفاصل است.
تالاب زیبای کجی نمکزار نهبندان با 22 هزار هکتار وسعت یکی از مناطق گردشگری خراسان جنوبی است که با وجود خشکسالی‌های پیاپی همچنان زنده است. تالاب کجی نمکزار، شوره‌زاری وسیع است که به دلیل پایین بودن سطح ارتفاع آن نسبت به مناطق اطراف محل تجمع زهاب منطقه است.
این پدیده با توجه به شوری بیش از حد خاک آن به دریاچه نمکی تبدیل شده و مامن زندگی پرندگان و حیوانات زیادی است. هر چند در سال های اخیر به دلیل خشکسالی از میزان آب تالاب کاسته شده ولی به طور کلی در فصول پاییز و زمستان همواره آب دارد و محل امنی برای پرندگان مهاجر آبزی محسوب می شود.
این قابلیت باعث شده است هر سال تعداد زیادی از پرندگان مهاجر چون اردک سرسبز، کشیم گردن سیاه، حواصیل خاکستری، سلیم طوقی و غیره به این پناهگاه مهاجرت کنند زیرا در آن پوشش گیاهی مناسب برای تخمگذاری پرندگان وجود دارد.
بند تاریخی دره؛ مهمترین تفرجگاه شهر بیرجند
بند دره مهمترین بند تاریخی و بزرگترین بند کوهستانی شهر بیرجند محسوب می‌شود به دستور امیر شوکت‌الملک در سال 1294 قمری ساخته شده‌است. قدمت این سد به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه می‌رسد و این بند چون آب آن از دره بالا و پایین عبور می‌کند به این اسم مشهور شده است.
بنای این سد با پیروی از شیارهای واقع در کوه و در مناسب‌ترین قسمت دره پایین روی طبقات رسوبی کف رودخانه بنا شده است. بند دره با مصالحی چون سنگ‌های شکسته شده کوه‌ها و آجر و آهک و در بعضی نقاط با ساروج ساخته شده و با توجه به گذشت زمان مقاومت خوبی از خود نشان داده است. بند دره از سنگ، آجر و ملات ساروج ساخته شده است.
بند دره ازجمله نقاط گردشگری استان خراسان جنوبی و شهرستان بیرجند نیز به حساب می‌آید.
گزارش از حمید قربانی
انتهای پیام/