ریشه های اجتماعی قلیان کشیدن چیست؟

به گزارش گروه رسانه‌های خبرگزاری تسنیم،«وقتی که کریستف کلمب، کاشف بزرگ، به دنبال چندین ماه تلاش در کنار جزیره ای، که امروزه به کوبا شهرت دارد، لنگر انداخت، با جهانی رویاروی شد که تازگی های فراوانی برایش داشت! وی و همراهانش در این جزیره ناشناس، دیدنی های جدیدی مشاهده کردند. آنان دیدند بومی ها، لوله ای از برگ خشک گیاهی را که به هم پیچیده است، در دست دارند و به لوله آتش بازی که بچه ها در عید بازی می کنند، شباهت دارد. یک سرش را آتش زده و سر دیگر را می مکند و دود آن را با هوا استنشاق می کنند. این استنتشاق دود، نوعی سستی و رخوت پدید می آورد و آدمی خستگی را احساس نمی کرد. لوله یادشده را بومیان «تاباکوس» می نامیدند. بدین ترتیب دریانوردان اسپانیایی نخستین بار توتون را شناخته و به تقلید از بومیان به کشیدن آن پرداختند.»

تاریخچه قلیان در ایران

به گزارش سادس «قلیان وسیله ای آبی است برای کشیدن تنباکو که در خاورمیانه و آسیای مرکزی متداول است. در فارسی به صورت قلیان و غلیان نیز ثبت شده و گاه نارگیلی نیز نامیده شده است. قلیان برای استفاده از دود حاصل از تماس ذغال گداخته و تنباکوست که به این عمل کشیدن «قلیان» می گویند.

تاریخ دقیق اولین استفاده از قلیان در ایران مشخص نیست با این حال، بنا به نوشته سیریل الگو، «اولین بار ابوالفتح گیلانی (متولد 1588) پزشک ایرانی دربار اکبر اول، سطان مغول هند بود که دود تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا آن را خالص تر و سرد کند و از این طریق قلیان که در شبه قاره به «حقه» معروف است را ابداع کرد.»

نخستین تصویری که از قلیان به وسیله هنرمندان کشیده شده، احتمالاً تصویر «نشمی کماندار»، کار رضا عباسی، نقاش دربار شاه عباس بزرگ است که تا اواخر نیمه نخست سده یازدهم هجری زنده بوده است.

جهانگردان اروپایی که به ایران سفر کرده اند، از آن جمله «تاوارنیه» که در دوران صفویه به ایران آمد، به قلیان و کشیدن تنباکو در ایران اشاره کرده اند. از جمله وی نوشته است که «ایرانیان تنباکو را با دستگاه کاملاً اختصاصی می کشند. در کوزه گلی دهان گشادی به قطر سه انگشت، تنه قلیانی از چوب با نقره که سوراخی در وسط دارد، قرار می دهند و بر سر آن مقدار تنباکوی نم دار با اندکی آتش می گذارند و در زیر قلیان سوراخ ممتدی است که در حالی که نفس را بالا می کشند، دود تنباکو با شدت از امتداد سوراخ پایین آمده و درون آب که به رنگ های گوناگون می آمیزد، داخل می شود این کوزه مرتبا تا نصفه آب دارد دودی که در آب است به سطح می آید و هنگامی که نفس را بالا می کشند، از نی قلیان دود به دهان وارد می شود. به واسطه آبی که به قلیان می ریزند، دود تنباکو تصفیه می شود و کمتر ضرر می رساند. والا با این همه قلیان که می کشند، مقاومت برای آنها غیر ممکن است ایرانیان اعم از زن و مرد، به طوری از جوانی عادت به کشیدن تنباکو کرده اند، که کاسبی که باید روزی پنج شاهی خرج کند، سه شاهی آن را به مصرف تنباکو می رساند. او می گوید اگر تنباکو نمی داشتم، چطور ممکن بود کیف و دماغ داشته باشم.»

اولئاریوس نیز که در سال 1046 در ایران بوده است می نویسد: چندین گونه ظرف قلیان در ایران ساخته می شد. شیشه ای، کوزه ای، از جوزهندی (نارگیله)، کدویی که تا نیمه آب می شد و گاهی در آن عطر می ریختند.

«شاردن»، جهانگرد دیگر دوران صفوی، در سفرنامه خود می نویسد: شاه عباس بسیار کوشید تا از استعمال قلیان در بین مردم جلوگیری کند برای این کار، روزی در مجلس رسمی دستور داد که به جای تنباکوی قلیان، مهمانان را با سرگین (پِهن) چاق کنند و سپس در حالی که آنان مشغول کشیدن قلیان خود بودند، گفت این تنباکو را که وزیر همدان برای من فرستاده است و ادعا می کند که بهترین تنباکوی دنیاست، چگونه است؟ آنان همگی از این تنباکو تعریف کردند. آنگاه شاه خطاب بدیشان گفت: «مرده شوی چیزی را ببرد که نمی توان آن را از پِهن تشخیص داد.»

سرانجام کار مخالفت شاه عباس بزرگ با تنباکو به تحریم آن کشیده شد و هنگامی که متوجه گردید سربازانش پول خود را صرف کشیدن توتون و تنباکو می کنند آنها را ممنوع ساخت و بازرگانانی که این دو را به اردوی وی آورده بودند، با تنباکوی خود یکجا سوختند و سربازانی که مرتکب کشیدن توتون و تنباکو می شدند، بینی و لبان شان را می بریدند!

قلیان در دوران قاجار بخشی از ضرورت های زندگی بود اشراف و بزرگان در خانه های خویش انواع قلیان را نگهداری می کردند که برخی از آنها جواهرکاری شده بودند واقعه قیام تنباکو در دوران قاجار و در نتیجه فتوایی توسط میرزاحسن شیرازی مبنی بر تحریم مصرف و فروش تنباکو رخ داد.

ضمنا گردشگران پرتغالی، قلیان سنتی خود را که در بین آنها قلیان هایی با چند لوله برای استفاده مشترک چند نفر از یک قلیان دیده می شد، در شهرهای جنوبی و حاشیه خلیج فارس در معرض دید مردم قرار می دادند، از آن زمان پدیده قلیان با فرهنگ ایرانی درآمیخت و مردم به گمان اینکه مصرف تنباکو، خطری ندارد، آن را به صورت یک سرگرمی پذیرا شدند تا بدانجا که امروزه قلیان در بسیاری از خانواده های ایرانی، چایخانه ها، سفره خانه ها و مراکز گردشی و تفریحی، جا خوش کرده است!

قلیان، زمینه ساز اعتیاد جوانان

نوعا تفاله های تنباکو که باید در زباله دان ریخته و معدوم شوند در قلیان مصرف می گردند. پس در اصلی ترین بخش، پدیده قلیان که تنباکوی آن است، از زیانبارترین و بدترین نوع تنباکو استفاده می شود که نمی توان آن را کم خطر از مصرف سیگار دانست. دیدگاه کارشناسی در امور دخانیات براین است که درصد سرطان زایی از نوع حاد آن در کسانی که قلیان می کشند، بیش از افرادی است که معتاد سیگارند. برخلاف تصوراتی که قلیان را اعتیادآور نمی پندارند، این پدیده به علت بالا بودن میزان نیکوتین در خون، خاصیت اعتیادآوری دارد.

البته تهیه و تدارک قلیان پیوسته زمان بر است و آسان نیست به همین خاطر، افرادی که از این شیوه دخانیات استعمال می کنند، با دشواری هایی که رو در روی آنان است، روش ساده تر را برمی گزینند و گاه گاهی به سراغ قلیان می روند. از طرف دیگر کسانی که قلیان را به شکل تفننی استفاده می کنند وقتی به سطح خونی خاص نیکوتن می رسند و در واقع معتاد به مصرف دخانیات می گردند، راهکار آسان تری را که همان مصرف سیگار است برای رفع نیاز خود در نظر می گیرند و به راستی اعتیاد در قلیان کشی با روی آوردن فرد معتاد به استعمال سیگار نمایان می شود.

صاحب نظران اجتماعی که مصرف قلیان را یک ضد ارزش فراگیر می دانند، براین باورند که قلیان شبیه بازی است و در مصرف آن قبحی وجود ندارد و متأسفانه در میان اقشار جامعه، زشتی ویژه ای در پدیده قلیان مشاهده نمی شود.تا جایی که در صورت استفاده شدن توسط زن ها و بچه ها بیشتر به صورت تفنن و تمسخر شبیه می گردد.

قلیان کشی، پدیده فعلی جامعه ما نیست. سال ها در اقشار مختلف جامعه ایرانی بوده و از آن به عنوان وسیله ای برای تفنن و سرگرمی یاد می شود و در تاریخچه مصرف قلیان در ایران، اصلی ترین قشری که قلیان دامنگیر آنان شده است زنانی بوده اند که در حاشیه شهرهای استان های جنوبی کشور زندگی می کردند.

قلیان به خاطر شکل و شمایلی که دارد گاهی برای تزیین خانه ها خریداری می شود و وسوسه آزمایش آن، خانواده را به سمت قلیان کشی سوق می دهد و این در حالی است که این پدیده شیوع مصرفی بالایی ندارد بررسی های آماری وزارت بهداشت در سال های گذشته در سرشماری شاخصه های بهداشت طرح سلامت نشان می دهد که در برابر 20 درصد مصرف کنندگان سیگار، 2/3 درصد معتادان قلیانی هستند و این اختلاف بیشتر به سبب اختصاص محل های خاص در سفره خانه ها و قهوه خانه ها برای استفاده از قلیان است اگر به شیوه استعمال دخانیات در روش قلیایی بنگریم، درمی یابیم که آماده کردن قلیان از حوصله خارج است در خانه ها، زن خانواده وظیفه قلیان چاق کردن را دارد و با گسترش آپارتمان نشینی این امکان از آنان سلب شده است و افراد قلیانی برای رفع نیاز نیکوتین خون خود، مشتری ثابت قهوه خانه ها شده اند و از آنجایی که آمد و شد به این مکان ها در هر زمان ممکن نیست به مصرف سیگار روی می آورند.

به باور یکی از کارشناسان سرطان زایی قلیان کشی بیشتر از سیگار است وی می افزاید: در قلیان همه عوامل دست به دست هم می دهند و آن را خطرناک تر از سیگار می کنند.

نامرغوب بودن تنباکو، درجه حرارت زیاد، تولید گاز2CO و مکش های ریوی و سرطانی مختلف را برای افراد قلیان کش به ارمغان می آورد. درجه حرارت و دود ناشی از تنباکو در سیگار حدود 200 درجه سانتی گراد است و همین دما و حرارت در قلیان بسیار بالاتر درجه بندی شده است از سویی ذغال های نیمه سوخته و سوخته آتشدان قلیان، گاز مونواکسیدکربن را مستقیما به بدن انتقال می دهد و احساس گیجی بعد از مصرف تنباکو که افراد آن را نشانه مرغوبیت تنباکو می دانند در واقع از گاز 2CO است.

یکی دیگر از مضرات قلیان، برخاسته از اسانس های شیمیایی با بو و مزه میوه ای است که این نوع توتون ها بر اثر حرارت بالا هیدرولیز می شوند. در قلیان کش ها، سرطان های دهان، حلق و حنجره بیشتر دیده می شود و در قلیان همانند پیپ و چپق چون حرارت در راه های تنفسی فوقانی بسیار اثر می گذارد،

دهان، حنجره و حلق در معرض خطر بیشتری هستند و این در حالی است که سرطان های ریوی در افراد سیگاری بیشتر نمود پیدا می کند مواد بیماری زایی که از تنباکوی عادی و میوه ای متصاعد می شود، سازوکار (مکانیسم) دفاعی بدن را از بین می برد و با مساعد شدن زمینه برای بیماری ها افراد به برونشیت و انسداد ریوی حاد مبتلا می گردند در مصرف قلیان مکش ریوی است و باید ریه ها را پر کرد. در حالی که برای سیگار، مکش دهانی هست و دود آن قورت داده می شود.

بنابراین دود قلیان که مضرتر است با مکش ریوی عمیق تر تا انتهایی ترین خانه های ریه نفوذ می کند و گاز مونواکسیدکربن باعث به وجود آمدن زمینه سرطان در خون شده و با غلظت خون، فشار آن نیز پایین آمده و نوسان پیدا می کند.

در زمینه خاصیت آب در قلیان باید گفت برخلاف دیدگاه هایی که از طرف مصرف کنندگان تنباکو در روش قلیان مطرح می شود، آب قلیان در پایین بودن زیان های تنباکو، نقش اساسی ندارد، آب در واقع دو کار انجام می دهد ابتدا اینکه دمای دود را پایین می آورد زیرا محفظه آتشدان دمای بسیار بالایی دارد که این امر استعمال دود ناشی از تنباکو را غیرممکن می کند، از طرف دیگر آب، نقش صافی (فیلتر) سیگار را بازی می کند و مقداری از تار یا قطران حاصل از سوختن تنباکو را می گیرد که کدر شدن آب پس از قلیان کشی به خاطر حل شدن قیر دوده و جرم در آن است این دو عمل که آب قلیان در آن دخیل است هیچ تأثیری برای جلوگیری از رسیدن مواد بیماری زا به بدن ندارد و تنها تنباکو را قابل استفاده می کند.»

ریشه های اجتماعی قلیان کشیدن

روانشناسی معتقد است که قلیان خود انگیزه و کشاننده اصلی نیست کشاننده اصلی، خوش گذراندن است که به تدریج جنبه اعتیاد پیدا می کند روی آوردن بر چنین خوشگذرانی های ناشی از بیکاری و بی مسئولیتی بیشتر افراد است یعنی فردی که در محیط خانه هیچ نوع مسئولیتی از او خواسته نمی شود فضای زندگی اش را از اینگونه خوشی ها پر می کند و برای تخلیه روانی نیز در بین بسیاری از خانواده ها بخصوص قشر مرفه محدودیتی وجود ندارد لذا اینگونه اقشار به چنین پدیده ای روی می آورند و اقشار متوسط و پایین هم از آنان پیروی می کنند این مسئله در بین دختران بیشتر جنبه «مُد» پیدا می کند برای اینکه جلب توجه می نمایند.

مهم جدید بودن این پدیده در شهرهای بزرگ در بین دختران است وگرنه جنبه زیبایی ندارد. دختران نیز به گروه همسالان خود نگاه می کنند و می خواهند احساسات پسرانه مقابل با محدودیت های دخترانه و ابراز استقلال را در خودشان تقویت کنند.

اما بیشتر در میان افرادی ظاهر می شود که انگیزه خاصی برای زندگی کردن ندارند و در مقابل هم نه مسئولیتی دارند و نه کاری در خانواده بلد هستند. در زمان های قدیم در مجالس خاصی قلیان می کشیدند و مربوط به برخی افراد بود ولی امروزه متأسفانه جوانان که زندگی فانتزی را ترجیح می دهند، در واقع همان مراسم قهوه خانه ها را به کافی شاپ ها تبدیل کرده اند، البته اینکه چرا خوشی و شادی را در استفاده از دود تعبیر می کنند، جای تأمل دارد، اما خود این استفاده باعث توقف بیشتر در مکانی می شود که اوقات فراغت افراد را پر می کند و ممکن است شکارگاه آنانی شود که می خواهند خلوتگاه های اعتیاد را پشت عرصه قلیان فراهم کنند خود پدیده قلیان به تنهایی آسیب اجتماعی به حساب نمی آید اما جوان هایی که قدرت دفاع از خود و توانایی نه گفتن بدین گونه دام ها را ندارند در پشت قلیان در معرض آسیب های اجتماعی بزرگتری قرار می گیرند.

پیامدهای مطالعات صورت گرفته چنین می نماید که میزان گاز دی اکسیدکربن در خون مصرف کنندگان قلیان، بیشتر از سیگاری ها بوده و مقدار نیکوتین موجود در قلیان به مقدار چشمگیری بیش از سیگار است.

منبع:سادس

انتهای پیام/
خبرگزاری تسنیم: انتشار مطالب خبری و تحلیلی رسانه‌های داخلی و خارجی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای بازنشر می‌شود.

بازگشت به صفحه سایر رسانه ها