۳ شاهد تازه از مشکلات مدیریت علمی دولت و نگرانی‌هایی که تشدید شد
مدیریت ضعیف و غیرمسئولانه بر نهادهای علمی سبب بروز اشکالات متعدد برای تخبگان کشور شده است. اختلالات جدید پیش آمده نشان می‌دهد، دولت موفق نبوده؛ هشدارها و نگرانیهای دوساله رهبر انقلاب در این زمینه خواندنی است.
اهمیت رشد علمی کشور / نقش رهبر فرزانه انقلاب در رشد علمی
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، از ابتدای دهه 80 شمسی با طرح و پیگیری موضوعاتی همچون «جنبش نرم‌افزاری» مسئله دانش و فناوری به‌عنوان یک موضوع «راهبردی، فرابخشی و جهت‌ساز» در دستور کار دولتها قرار گرفت. به‌طور خاص موتور محرک و شتاب‌دهنده توجه دولتها به این مسئله، «پیگیریهای مجدانه رهبری معظم انقلاب» بوده است. ایشان خود در این راستا فرمودند:
این معاونت علمی رئیس‌جمهور، بخش بسیار مهمّی است؛ کار بسیار حسّاسی است؛ این معاونت با اصرار بنده، با دنبالگیری بنده در چندین سال قبل به‌وجود آمد؛ بعد هم بنیاد نخبگان. کسانی هم [که بودند] واقعاً خدمت کردند؛ خانم سلطانخواه، آقای واعظ‌زاده، امروز هم آقای ستّاری - که خب ایشان فرزند شهید هم هستند - مسئول این معاونت مهم و این بنیاد مهمّند. (17 مهر 92)
حساسیت موضوع دانش و فناوری سبب شده رهبر انقلاب علاوه بر گزارشهای داخلی دولتی و غیردولتی، شاخصهای بین‌المللی را نیز به‌طور دقیق رصد کنند. ایشان در دیدار با جمعی از اساتید دانشگاه در سال 95 فرمودند:
سؤال می‌کنند و به بنده منتقل می‌شود این سؤال که راههای اطّلاعاتی فلانی چیست؟ راجع به دانشگاه و راجع به علم و راجع به وضعیّت موجود و مانند اینها که بنده گاهی صحبت می‌کنم، از چه طرقی، از چه کانالهایی [اطّلاعات به دست می‌آورم]؟ در جواب عرض می‌کنم که عمدتاً مربوط می‌شود به درون خود دانشگاهها؛ یعنی ارتباطی که با ما گرفته می‌شود از طریق اساتید، از طریق دانشجویان، از طریق مدیران و مسئولان دستگاههای علمی کشور و دانشگاهی کشور؛ یعنی یک طیف وسیعی از شبکه‌های ارتباطی به ما کمک می‌رسانند برای اطّلاع پیدا کردن از واقعیّتهای دانش و دانشمند و دانشگاه و مانند اینها؛ چه گزارشهای رسمی دولتی‌ای که وزرای محترم به ما گزارش می‌دهند در برهه‌های مختلف، یا ما گزارش می‌خواهیم، یا به مناسبتهای مختلفی به ما گزارش می‌دهند؛ یا ارتباطات مردمی که از سوی اساتید هست، از سوی دانشمندان هست، از سوی دانشجویان هست و افراد مرتبط با دانشگاه که یک چیزی می‌دانند، به ما اطّلاع می‌دهند و استفاده می‌کنیم؛ چه از همین پایگاههای استنادی‌ای که ایشان اسم آوردند که ترجمه می‌کنند و برای من می‌آورند، از آنچه یونسکو درباره ما گفته و آنچه آی‌اس‌آی گفته یا اسکوپوس گفته؛ بنده [اینها را] در اختیار می‌گیرم. اطّلاعات ما کانالهایش اینهاست. بنابراین تضارب و تداخل این موارد اطّلاعاتی، یک حالت اطمینانی به انسان می‌دهد که آنچه می‌دانیم درست است. (29 خرداد 95)
نتیجه این پیگیریهای دقیق این بود که نهضت رشد علمی در ایران طی یک دهه تا آنجا پیش رفت که پایگاههای معتبر سنجش اعتبار علمی بین‌المللی با معیارهای گوناگون رشد ایران را تا 13 برابر متوسط جهانی و «خیره‌کننده» ارزیابی کردند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این خصوص خاطرنشان کردند:
مراکز قضاوت جهانی ــ ازجمله همین پایگاههای استنادی، ازجمله مجلّات مربوط به علم، مجله سایِنس، مجله نِیچر ــ آنچه درباره ایران ذکر کرده‌اند نشان‌دهنده اعجاب آنها است. حالا مثلاً ازجمله یک مؤسسه علم‌سنجی در کانادا می‌گوید که «پیشرفتهای علمی ایران خیره‌کننده است.» (29 خرداد 95)
ایشان 6 شهریورماه 92 ــ مصادف با آغاز روی کار آمدن دولت تدبیر و امید ــ در دیدار اعضاء هیئت دولت به لزوم استمرار این حرکت تأکید کردند.
در زمینه‌ی علم؛ ببینید ما یک حرکت پرشتابی را از حدود ده سال، یازده سال پیش به این طرف در زمینه علم داریم؛ یک حرکت خوبی شروع شده و آن‌طور که من دارم می‌بینم و گزارشها را ملاحظه می‌کنم، این حرکت روزبه‌روز هم بیشتر شده؛ یعنی آن روز اوّلی که ما مسئله استغنای علمی و شکستن مرزهای علم و نهضت نرم‌افزاری را مطرح کردیم، خود بنده هم باور نمی‌کردم که این همه ظرفیت برای پیشرفت و سرعت پیشرفت وجود داشته باشد؛ بعد ناگهان دیدیم واقعاً از اطراف، مثل چشمه‌ای جوشید. الآن شما نگاه کنید مراکز تحقیقاتی ما، پارکهای علمی - فناوری ما، دانشگاههای ما در بخشهای مختلف، در حال جوششند؛ این باید متوقف نشود.
همچنین ضرورت توجه به «توانمندی جوان ایرانی» و «عدم القاء ناتوانی علمی» همواره مورد تأکید رهبر انقلاب بوده است. ایشان در تاریخ 17 مهرماه 92 خاطرنشان کردند.
من بارها گفته‌ام: امروز هر کار علمی و فنّاوری در کشور که زیرساخت آن وجود داشته باشد، از دستِ کننده ایرانی، جوان ایرانی، و نخبه ایرانی بر می‌آید؛ هیچ چیزی وجود ندارد که ما بگوییم استعداد ایرانی و نخبه ایرانی قادر به ایجاد آن، تولید آن، ساخت آن نباشد؛ مگر اینکه زیرساخت آن در کشور وجود نداشته باشد که باید آن زیرساخت را ایجاد کرد. وضع و سطح استعداد کشور ما یک چنین سطحی است. پیشرفت واقعی کشور هم جز با پیشرفت علم امکان‌پذیر نیست.
مرور بیانات 22 مهرماه 94 رهبر انقلاب نشان می‌دهد ایشان ضمن تأکید بر دستاوردهای بی‌شمار و پراهمیت دانش‌محورِ کشور، دلسرد کردن جوانان کشور را «خیانت به ناموس ملی» ارزیابی کردند.
مراکز علمی که شاخصهای پیشرفت علمی را در دنیا معرفی می‌کنند، مراکز مشخّصی هستند که همه می‌شناسید. اینها یک شهادتی می‌دهند به‌نفع جمهوری اسلامی؛ این حضرات در داخل کشور، یا در روزنامه و مجله، یا در تریبونهای رسمی و غیررسمی این دستاوردها را انکار می‌کنند؛ اینها را توهّم می‌شمرند! که گاهی اوقات می‌شنفیم. [این] توهّم نیست، واقعیّت است. سلّولهای بنیادی واقعیّت است، نانوی پیشرفته واقعیّت است، پیشرفتهای هسته‌ای واقعیّت است؛ همه دنیا آن را می‌دانند؛ [امّا اینها] منکر می‌شوند. حالا یک روزی، حدود پانزده شانزده سال قبل از این، اگر کسی منکر می‌شد اشکالی نبود، [چون] شروع کار بود، خبر نداشتند؛ [امّا] امروز همه دنیا می‌دانند -یعنی مراکزی که باید بدانند- که ایران در یک حرکت عظیم، سریع، در جاده علم و فناوری دارد پیشرفت می‌کند؛ این را همه دنیا می‌دانند؛ آن‌وقت کسانی بیایند جوانهای ما را دلسرد کنند؛ هم دلسردی از حال، هم دلسردی از آینده؛ [این که بگویند] «آقا چه فایده دارد؟ برای که؟ برای چه؟» اینها دلسردکننده است، اینها خیانت است. هرکس بکند، خیانت است. مدیری انجام بدهد، خیانت است؛ استادی انجام بدهد، خیانت است؛ نویسنده روزنامه و مجله‌ای انجام بدهد، خیانت است؛ خیانت به کشور است، خیانت به ناموس ملّی است.
بروز اشکال جدی در مدیریت علمی کشور در دولت یازدهم
ارائه آمارهای رسمی مخدوش و غیرقابل استناد در سالهای اخیر به بیماری همه‌گیر تبدیل شده است. این معضل تا آنجا ادامه یافت که اخیراً حتی رهبر معظم انقلاب نیز در این مورد هشدار علنی دادند؛ ایشان در بیانات 23 شهریور امسال، اختلاف در آمارها را «بلایی بزرگ» دانستند و دستکاری در آمارها را «گناه کبیره» خواندند. اما به نظر می‌رسد با وجود اینکه هشدارهای معظم‌له در مورد «آمارسازی برخی مراجع رسمی»، به‌اضطرار از خفا در آمده و رسانه‌ای شده ــ و حتی هزینه‌هایی نیز برای نظام در پی داشته است ــ اما فرمایشات ایشان کماکان مورد کم‌توجهی برخی مسئولان قرار دارد.
ارائه آمارهای نادرست یا جهت‌دار طی سالهای اخیر به‌صورت شدت‌یافته‌ای در برخی نهادهای متولی مدیریت دانش کشور نیز رواج یافته است. در مواردی حتی رهبر معظم انقلاب نسبت به آمارهای ارائه شده توسط شخص وزیر علوم نیز واکنش نشان دادند. ایشان 20 آبان 94 فرمودند:
من فقط چند تذکّر می‌دهم؛ البتّه گزارشهایی که آقایان دادند، بخصوص گزارشی که آقای دکتر فرهادی دادند، گویا این‌جور از این گزارش انسان استفاده می‌کند که همه آن چیزهایی که جزو آرزوها و مطالبات ماست، اینها در دانشگاه تحقّق پیدا کرده؛ خب خیلی خوب است، این نشان می‌دهد همّت خوبی وجود دارد، منتها باید خروجی‌ها را نگاه کرد. بنده به‌تدریج آدم با تجربه‌ای شده‌ام در این مسائل گزارش‌گیری؛ گزارشها صرفاً آن چیزی که در گزارش به بنده یا به مدیر ارشد ارائه می‌شود، نیست؛ حواشی‌ای دارد، گوشه‌کنارهایی دارد که گاهی محتوای گزارش را عوض می‌کند؛ اگر ما بخواهیم واقعیّتها را درست بفهمیم، بایستی برویم میدانی نگاه کنیم؛ یعنی مثلاً فرض کنید [گزارشی که] آقای دکتر فرهادی در زمینه علم و در زمینه‌ی تحقیق و پژوهش و پارک [فنّاوری] و کارهای دینی و ارزشی و مانند اینها ذکر کردند؛ واقعاً بروند میدانی نگاه کنند؛ ببینند چقدر از این آرزوها و این گزارشها روی زمین وجود دارد؛ این مهم است ... اگر به این‌جور گزارشی انسان دل‌خوش بکند، بعد یک‌وقت چشم باز می‌کنیم می‌بینیم که فاصله واقعیّت با آنچه ما خواسته‌ایم زیاد شده. تذکّرات من راجع به این است.
یا در جای دیگری فرمودند:
آقای دکتر فرهادی یک گزارش برای من فرستادند ــ چون من در سخنرانی گفته بودم که رشد [کم شده] ــ که نه، ما رشدمان خوب است. من حرفی ندارم؛ بنده می‌دانم؛ آنچه ایشان فرستادند برای من جدید نبود؛ آنچه من گفته بودم و به آن توجّه نشد، مسئله شتاب بود؛ شتاب رشد.
از سوی دیگر ابراز نگرانیهای متعدد رهبر معظم انقلاب طی دوسال اخیر درباره شرایط فضای علمی و همچنین شرایط نخبگان علمی نیز جای تأمل دارد که در حوزه معاونت علمی رئیس جمهور و بنیاد ملی نخبگان می‌گنجد. ایشان حدود یکماه پیش در دیدار نخبگان علمی جوان تأکید کردند:
یک نگرانی دیگر هم که به آقای ستّاری اجمالاً گفتم، نگرانی از خود بنیاد نخبگان است؛ بنیاد نخبگان خیلی مهم است؛ لازم است بنیاد نخبگان، زنده و پرتحرّک باشد. من البته به آقای دکتر ستاری واقعاً اعتماد دارم؛ یعنی حقیقتاً هم به توانایی‌های ذهنی و علمی ایشان، هم به صحّت عمل ایشان اطمینان دارم. آقای ستّاری! اگر واقعاً می‌بینید که معاونت علمی و بنیاد نخبگان با هم نمی‌سازند، یعنی وظایف بنیاد نخبگان با فعالیتهای وسیع معاونت علمی سازگار نیست، یک فکری برایش بکنید؛ یا از هم جدایشان کنید یا لااقل در ذیل همان چهارچوب معاونت علمی، یک مدیر قوی برای بنیاد نخبگان بگذارید؛ کار بنیاد نخبگان را به دانشگاهها واگذار نکنید. اگر دانشگاهها این‌کاره بودند و می‌توانستند این کار را بکنند، اصلاً بنیاد نخبگان را تشکیل نمی‌دادیم.
یک نکته دیگر این است که گزارشهایی به من می‌رسد که بعضی از طرحهای کلان در موضوعات تحقیقاتی مهم مثل هوافضا، ماهواره و امثال اینها، دچار توقف یا لنگی است؛ این من را نگران می‌کند، این را می‌خواهم اینجا بگویم که مطالبه عمومی باشد؛ من از مسئولین امر به‌طور جدّی درخواست می‌کنم به این مسائل بپردازند. این طرحها، طرحهای بسیار مهمّی است؛ حتّی بعضی از طرحهای تحقیقاتی مربوط به انرژی هسته‌ای همین طور [است]. اینها نبایستی مطلقاً توقّف پیدا کند؛ نباید تعطیل یا نیمه‌تعطیل باشد که می‌گویند بعضی از اینها نیمه‌تعطیل است یا بعضی مُشرف به تعطیل است. من به نظرم می‌رسد اینجا هم معاونت علمی می‌تواند در این زمینه نقش ایفا کند؛ حالا یا اینها اصلاً به‌کلّی محوّل بشود به معاونت علمی و دانشگاهها این را بسپرند به معاونت علمی، یا لااقل معاونت علمی در این زمینه نقش ایفا کند؛ خیلی مهم است. اینها، هم خسارت علمی است برای ما، هم دانشمند جوانی که در بخش مثلاً هسته‌ای یا در بخش هوافضا یا در بخش نانو یا زیست‌فناوری با امیدواری مشغول فعّالیّت است، وقتی‌که این بخش مورد بی‌اعتنایی قرار می‌گیرد و نیمه‌تعطیل می‌شود، مأیوس می‌شود. من قبلاً هم عرض کرده‌ام که یأس و نومیدی جوانان ما خیلی خطر بزرگی است. (28 مهر 95)
جالب اینکه این جملات یک سال قبل و در بیست و دوم مهرماه سال 94 نیز در دیدار با نخبگان تکرار شده بود. تکرار مکرر این جملات در بیانات رهبر معظم انقلاب نشان از عدم توجه لازم مسئولان امر به این مشکلات است.
بنیاد نخبگان را باید جدّی گرفت؛ بنیاد نخبگان یک بنیاد ملّی است؛ یک بنیاد راهبردی است؛ این را باید کاملاً جدّی گرفت. شنیدم که برخی کارهای بنیاد نخبگان به دانشگاهها سپرده می‌شود؛ این کار مصلحت نیست. دانشگاهها اگر می‌توانستند کار بنیاد نخبگان را بکنند، این بنیاد را اصلاً ما راه نمی‌انداختیم. بعضی از دانشگاههای ما واقعاً برجسته‌اند، مرکز نخبه‌هایند امّا کار بنیاد نخبگان را نمی‌توانند بکنند. کار دانشگاه چیز دیگر است، کار بنیاد نخبگان چیز دیگر است. بنیاد نخبگان را جدی بگیرید؛ یک بنیاد ملی است، یک بنیاد راهبردی است؛ هم مسئولین بنیاد، هم مسئولین کشور، چه [سازمان] برنامه و بودجه، چه وزرای محترم مربوط، چه شوراهای علمی و مانند اینها که وجود دارند و چه شما جوانها. بنیاد خیلی مهم است.
این در حالی است که معاون علمی رئیس‌جمهور در حضور رهبر انقلاب اذعان می‌کند که تمام دستگاههای کشور برای کمک به این معاونت بسیج شده‌اند.
الحمدلله آقای ستّاری اینجا بیان کردند و اعتراف کردند درواقع - به یک معنا اعتراف بود - که همه به ایشان دارند کمک می‌کنند؛ واقعاً احتیاج به کمک است؛ بایستی همه به معاونت علمی کمک بکنند، همه دستگاهها بایستی کمک بکنند. اگر واقعاً این‌جور شده حالا که همه به شما کمک می‌کنند، خب الحمدلله.
الحمدلله معاونت علمی راضی [است]؛ من اینجا نوشته‌ام «از سوی دستگاهها حمایت نمی‌شوند»، امّا حالا ایشان می‌فرمایند که حمایت می‌شوند، خیلی‌خب اگر شما راضی هستید دیگر ما چه بگوییم؟ قضیّه ما قضیّه شماست. (1395/06/03)
حاصل بی‌توجهی به نگرانیهای رهبر انقلاب طی سه سال گذشته: «افشاء تقلبهای علمی در رسانه‌های جهان»؛ «انفعال و آمارسازی مسئولان»؛ «فرار 2.2 برابری نخبگان»
حال اگر نگرانیها و تذکرات رهبر معظم انقلاب را کنار علنی شدن مشکلات مبنایی گوناگون چون «افشاء تقلب در مقالات علمی» و «ارائه آمار با شاخصهای غلط» و «تشدید فرار تخبگان» بگذاریم، روشن است که تذکرات رهبر معظم انقلاب دقیق و آینده‌نگرانه بوده و مدیریت علمی دولت و شرایط علمی کشور را به چالش کشیده است. در هر سه این موارد آمارهای جهانی به این مسائل گواهی می‌دهند و از شائبه «تحلیلهای سیاسی» مبرا هستند.
از میان این سه موضوع رسانه‌ها به اندازه کافی به موضوع «افشاء تقلب در مقالات علمی» پرداخته‌اند؛ موضوعی که مبتنی بر ارائه گزارشات سایتهای معتبر جهانی بود. در اینجا مختصراً به دو موضوع دیگر اشاره می‌کنیم.
* آمارسازی یا ارائه آمار با شاخصهای غلط
همه‌گیری آمارسازی درگاههای اجرایی، به نهادهای علمی نیز گسترش یافته است. چندی پیش در گزارش مبسوطی بررسی کردیم (گزارش را اینجا ببینید) که علی‌رغم اعلام رتبه سوم علمی ایران در «منطقه» بررسیها نشان می‌دهد ایران در «منطقه» در رتبه یازدهم قرار دارد و تولیدات نوآورانه کشور تا رده کشورهایی مانند کنیا سقوط کرده است.
* تشدید فرار نخبگان
یکی از گزارشهای خبرگزاری تسنیم نیز نشان داد (گزارش را اینجا ببینید) فرار نحبگان ایرانی به امریکا طی 5 سال اخیر 2.2 برابر افزایش داشته است.
جمع‌بندی
به این ترتیب بی‌توجهی به تذکرات و نگرانیهای پیاپی رهبر فرزانه انقلاب، موجب شده تا جامعه نخبگانی کشور با چالشهای جدی روبه‌رو شود. اگرچه بخشی از این شرایط را باید میراث گذشتگان دانست، اما باید از مدیران علمی کشور پرسید با توجه به اذعان به همراهی دستگاهها برای نخبگان کشور چه کرده‌اند؟ تغییر ادبیات رهبری در دو سال گذشته به‌روشنی نشان‌دهنده شدت یافتن مشکلات مدیریت علمی کشور است. مدیریتی که شایسته ظرفیت علمی کشور نیست. رهبر انقلاب در بیانی شگرف غایت رشد علمی در کشور را ترسیم کردند. ایشان در دیدار شرکت‌کنندگان در هفتمین همایش ملی نخبگان جوان در سال 92 فرمودند
اگر این شتاب رشد علمی حفظ شد، این امید وجود دارد که ما برسیم به قله‌ها، برسیم به خطوط مقدّم؛ و همان‌طور که بارها عرض کردم، کشور ما و مراکز علمی ما برای دنیا مرجع علمی بشوند. این باید اتّفاق بیفتد و ان‌شاءالله این کار خواهد شد. البته بنده تصور نمیکنم که حالا این کار در ظرف پنج سال و ده سال و پانزده سال انجام بگیرد؛ نه، من چند سال پیش گفتم شما پنجاه سال دیگر، چهل سال دیگر این آینده را تصویر کنید که در دنیا هر کسی بخواهد به یافته‌های تازه علمی دست پیدا کند، مجبور بشود زبان فارسی یاد بگیرد؛ همت را این قرار بدهید. کاری کنید که در دنیا دیگران محتاج دانش شما باشند، مجبور باشند زبان شما را یاد بگیرند تا به دانش شما دست پیدا کنند؛ این کار هم ممکن است؛ این کار ممکن است.
حال با گسترش پیامدهای مدیریت نادرست علمی کشور باید دید دست‌اندرکاران، خصوصاً دولت، مجلس شورای اسلامی و شورایعالی انقلاب فرهنگی نسبت به این شرایط چه واکنشی نشان خواهند داد.
انتهای پیام/*