کاروانسرای دیرگچین قم مادر کاروانسراهای ایران

به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، حدود 1570 سال قبل، نه خبری از معماران مدرن امروز بود و نه مهندسان راه و شهرسازی کنونی حضور داشتند اما انسان‌هایی برخوردار از ذهن خلاق و مدیرانی ژرف‌اندیش سنگ بنای مجموعه‌ای را نهادند که قرن‌ها نسل به نسل منشأ خدمات و بهره‌های فراوان برای ایرانیان شد.

مادر کاروانسراهای ایران شاید یکی از زیبنده‌ترین نام‌هایی باشد که می‌شود برای بنایی معظم و کهن‌سال در دل بخشی از پارک ملی کویر ایران نهاد. چه آنکه او را بیش از ستودند و باید ستایش کرد. 15 قرن ایستادگی و حیات در گرمای طاقت‌فرسا و سرمای سوزان و بیش از 1500 سال رازداری و مشاهده حوادث روزگار که این میزبان کهنه در دل نهفته دارد، تنها بخشی از تاریخ کاروانسرای دیر گچین است.

پیوند آسیای صغیر و قارهٔ اروپا

کاروانسرای دیر گچین قم، یکی از آثار تاریخی ارزشمند ایران است که معماری، طراحی و ساخت کم‌نظیری دارد و نظر بسیاری از کارشناسان را معطوف به خودکرده است. اثری که در مهرماه 1382 با شمارهٔ 10408 به ثبت ملی رسید.

زمانی که بازرگانان برای ترانزیت کالا و تجارت از حیواناتی همچون شتر و اسب استفاده می‌کردند، هنوز نه خبری از خطوط راه‌آهن، حمل‌ و نقل هوایی و کشتیرانی بود، نه تریلی و کامیون. به‌ناچار روزها مسیرهای طولانی را طی کرده و اغلب شب را در محلی امن و قابل‌تجدید قوا، به اسکان و استراحت می‌پرداختند. بنابراین محلی برای استراحت کاروان‌ها، مسافران و زائران که به‌صورت گروهی یا انفرادی از شهری به شهر دیگر تردد می‌کردند، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر بود.

ایران که در وسط راه‌های مهم و اصلی ارتباطی حضور دارد و جادهٔ ابریشم که می‌توان به‌یقین آن را ارزشمندترین و اصلی‌ترین شاهراه اتصال جهان کهن دانست، نیازی مبرم و ضروری به توسعه و گسترش راه‌های ارتباطی داشت و از سویی، خشکی آب‌وهوا، دوری شهرها و روستاها از یکدیگر و اقلیم گرم و خشک این مناطق، دلیلی شد بر ایجاد رباط و خان (خانه یا کاروان خانه) که هم‌معنی کاروانسرایی است که در فلات مثلثی شکل ایران که میان دو فرورفتگی خلیج‌فارس در بخش جنوبی و دریای خزر در بخش شمالی، قرارگرفته است. این فلات نقش مهم و ارزشمند راه ارتباطی بین آسیای غربی و میانی را ایفا می‌کند. همچنین آسیای صغیر و قارهٔ اروپا را نیز به یکدیگر پیوند داده است.

اردشیر، دیرالجص، دیر گچین و دیر کاج

مورخان و باستان‌شناسان، قرون 3 تا 7 و 11 تا 12 و 16 تا 17 میلادی را که به ترتیب مربوط به دوران حکومت فرمانروایان ساسانی، سلجوقی و صفوی است، از پرکارترین زمان‌های ساخت و احداث کاروانسراها در ایران می‌دانند. کاروانسرای دیر گچین نیز یکی از این مکان‌های ارزشمند و قابل‌توجه ایران کهن به شمار می‌آید که پیشینهٔ آن به دوران حکومت ساسانیان و بازسازی در دوره صفویان بازمی‌گردد.

این مجموعهٔ تاریخی در مرکز پارک ملی کویر، مسیر قدیم جادهٔ قم به ورامین یا ساوه به ورامین و گرمسار و در 80 کیلومتری از مرکز استان قم قرارگرفته است. با توجه به قرارگیری این مجموعه در مسیر تردد قم و ساوه به ورامین که در دوران سلجوقیان بارونق و گسترش بسیاری روبرو شد، اهمیت و ارزش آن تا حد بسیار زیادی افزایش یافت و سبب شد که مردم آن دوران به ساخت و احداث قلعه‌ها و کاروانسراهای دیگری ازجمله قلعهٔ سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در مجاورت این مجموعه بپردازند. پرواضح است که این امر به آبادی و گسترش رونق و شکوفا شدن هرچه بیشتر این منطقه کمک شایانی کرده است.

نام‌های متعددی می‌توان برای کاروانسرای دیر گچین قم در کتاب‌ها و متون تاریخی یافت. مانند اردشیر، دیرالجص، دیر گچین و دیر کاج ازجمله نام‌هایی است که به این عمارت تاریخی 12 هزار هکتاری داده‌شده است. سازندگان این مجموعهٔ عظیم، بخش‌های مختلفی ازجمله چندین برج، مسجد، حیاط‌خلوت، آسیاب سنگی، حمام شامل گرمخانه و خزینه، ورودی، هشتی، ایوان، اتاق، حجره، شترخوان، فضای اقامتی و دکان‌های خریدوفروش کالا را برای این بنا در نظر گرفته‌اند.

هماهنگی و تناسب هندسی هوشمندانه

در مجاورت بنا نیز می‌توان آتشکده، کورهٔ آجرپزی، آب‌انبار و قبرستانی را مشاهده کرد که با در نظر گرفتن مساحت این بخش‌ها، وسعت کاروانسرا به 19 هزار هکتار خواهد رسید. چهار برج عریض که بلندی آن‌ها 2.5 و 6 متر است، در چهارسوی آن قرا دارد. در اطراف نیز دیواری به شکل هندسی مربع کشیده شده است که هر ضلع آن، از ارتفاعی بالغ‌بر 5 متر، عرض 1 متر و طول 80 متر برخوردار است. این مسئله برای معماران و کارشناسان تاریخی بسیار جالب و قابل‌توجه بوده و هماهنگی و تناسب هندسی آن را امری کاملاً هوشمندانه و بررسی‌شده توسط سازندگان یا معمار آن می‌پندارند.

هنگام ورود به این عمارت عظیم، وارد هشتی ورودی و پس از ورود به این مکان، وارد حیاط مرکزی می‌شوید. در قسمت جنوب شرقی عمارت می‌توان مسجدی را مشاهده کرد که  از مساحتی حدود 300 مترمربع برخوردار است. در بخش شمال شرقی نیز حیاط‌خلوتی احداث‌شده است که به نظر می‌رسد مکانی کاملاً مناسب برای اسکان مسافران، میهمانان مخصوص و مأموران دولتی به شمار می‌آید.

همچنین آسیابی ساخته‌شده از سنگ نیز در گوشهٔ شمال غربی کاروانسرا توجه هر گردشگری را به خود جلب می‌کند. در ضلع جنوب غربی، حمام قرارگرفته که از بخش‌هایی همچون سربینه، خزینه، گرمخانه و سرویس بهداشتی برخوردار است.

آرایش و نحوهٔ چیدمان عجیب

در کاروانسرای دیر گچین، تعداد 36 اتاق که در هر طرف می‌توان تعداد 8 تا 10 اتاق را با شکل هندسی مربع و یک طبقه که تنها یک درب ورودی برای آن‌ها در نظر گرفته‌شده را دید. همچنین با طراحی و ساخت هنرمندانهٔ طاقچه‌هایی که از تورفتگی و قوس‌هایی زیبا برخوردارند، تعبیهٔ اجاق و همچنین ساخت سقفی چهار ترک، می‌توان ذوق و هنر استادکاران آن دوران را به‌خوبی درک کرد.

نکتهٔ جالب و قابل‌توجه دیگری که می‌توان در مورد اتاق‌های این کاروانسرا بیان کرد، آرایش و نحوهٔ چیدمان عجیب آن‌ها است؛ به‌گونه‌ای که نشات گرفته از ترکیب و اسلوب شتر خوان‌ها و موقعیت ورودی آن‌ها است. مسئله‌ای که در سایر کاروانسراها به‌گونه‌ای دیگر بوده و  تأثیر مستقیمی روی مساحت و ابعاد تشکیل‌دهندهٔ کاروانسراها می‌گذاشت.

در انتهای ایوان ورودی که در بخش شمال شرقی کاروانسرا تعبیه‌شده است، اتاقی وجود دارد که به نظر می‌رسد شاه‌نشین بوده و مسافران و میهمانان ویژه‌ای از آن‌ها برای استراحت بهره می‌بردند.

 مسجد در بخش سمت راست ورودی قرار دارد و گفته می‌شود که با بررسی محراب این مسجد، قدمت آن به دوران حکومت سلجوقیان بازمی‌گردد. دو چاه فاضلاب و آب نیز در کاروانسرا وجود دارد که وظیفهٔ تأمین آب سرد حمام را به عهده داشته است. در قسمت مربوط به توالت‌ها نیز تعداد 6 چشمه را می‌توان یافت که سازندگان، آن را توسط یک دیوار از حمام جدا کرده‌اند.

متأسفانه به دلیل کم‌کاری که در سال‌های گذشته و اخیر در رابطه با حفظ و نگهداری این اثر تاریخی صورت گرفته است، مدت‌زمانی از آن به‌عنوان محل استقرار شترها و حیوانات عشایر محلی استفاده می‌شد. پس از ثبت این عمارات تاریخی به‌عنوان اثر ملی، مسئولان به مرمت و بازسازی مجدد آن پرداختند که به دلیل کمبود اعتبارات و بودجه لازم، این کار نیمه‌تمام ماند و این مجموعه عظیم همچنان مخروبه‌ای است و هیچ کاربری مناسبی از آن صورت نمی‌گیرد.

انتهای پیام/