«تخت سلیمان» میعادگاه هزاران‌ساله جشن‌ها و آئین‌های اسلامی و باستانی+فیلم

به گزارش خبرگزاری تسنیم از ارومیه، مجموعه جهانی تخت سلیمان در جنوب شرقی آذربایجان غربی و در 45کیلومتری شمال شرق شهرستان تکاب در دره‌ای قرار گرفته که 2 هزار و 217 متر از سطح دریاهای آزاد ارتفاع دارد.

این مجموعه متشکل از یک منظر وسیع تاریخی و فرهنگی است که 14 تیرماه 1382 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

این منطقه و مجموعه در طول ادوار مختلف تاریخی اسامی متعددی چون گنزگ، گنزه، جنزه، گزن، گنک به‌سریانی گندک، به‌یونانی گنزکا یا کادزاکا یا گزکا و به‌تازری جزن یا جزنق و به‌عربی شیز یا الشیز ایلخانی ستورلیق یا سوقورلوق به خود گرفته است و امروزه نیز با توجه به اعتقادات و باورهای مردم منطقه به نام تخت سلیمان مشهور است.

تخت سلیمان از منظر متون تاریخی کهن

تخت سلیمان منطبق بر همان داستان حضرت سلیمان نبی(ع) است که آثار شاخص تاریخی طبیعی پیرامون مجموعه نیز بخشی از عناصر داستان حضرت سلیمان گشته است.

نخستین گزارش‌ها درباره آذر گشنسب آمده است که اهورامزدا در آغاز آفرینش آذرفرنبغ، آذرگشنسب و آذر به رزین مهر را برای پاسبانی جهان آفرید.

در نامه شهرستان‌های ایران آمده گنجک را افراسیاب تورانی ساخته است و نیز در روایت به ندهش و دینکرد نیز آمده است که خسرو بتکده را ویران ساخت، افراسیاب را کشت و آتشکده آذرگشنسب را در آنجا بنا کرد.

مرمت سالانه و مداوم محوطه تاریخی تخت سلیمان

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان غربی در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم با اشاره به اهمیت مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان اظهار کرد: حفاظت از تخت سلیمان برای اداره‌کل میراث فرهنگی آذربایجان غربی بسیار مهم است و سالانه بین یک‌میلیارد و 200 میلیون تومان تا یک‌میلیارد و 500 میلیون تومان برای حفاظت از این اثر تعلق می‌گیرد.

جلیل جباری تصریح کرد: با توجه به این‌که وسعت این مجموعه زیاد است بنابراین همه‌ساله برای مرمت و نگه‌داشتن محوطه تخت سلیمان بالغ‌بر 25 تا 30 نفر باستان‌شناس، مرمت‌کار و کارگر در این مکان مشغول به کار هستند.

آغاز به کار پژوهشگران آلمانی در تخت سلیمان

وی افزود: در یک سال گذشته به‌طور آزمایشی با پژوهشگران آلمانی برای نحوه حفاظت و مرمت این بنا همکاری شده است تا از شیوه‌های این کشور برای حفاظت از این بنا استفاده شود.

آثاری از دوره پارینه‌سنگی، اعصار آهن 1 و 2 و 3 ازجمله تومولوس‌های مجید و احودآباد و استقرارهای سکایی، مانایی، اشکانی، ساسانی و دوره اسلامی و آثار و محوطه‌های باستانی فراوانی در منطقه وجود دارد.

تخت سلیمان قبل و بعد از اسلام

محققان و باستان شناسان اوج شکوه و عظمت تخت سلیمان را در دوره ساسانی و پس‌ از آن در دوره ایلخانی می‌دانند و پیش از اسلام آتشکده آذر گشنسب و تأسیسات معماری وابسته به آن مهم‌ترین نهاد مذهبی و سیاسی ساسانیان به شمار می‌رفت که نقش بسیار مهمی در حیات سیاسی، اجتماعی و دینی حکومت ساسانیان ایفا می‌کرد.

با استناد به متون تاریخی آتش مقدس جاویدان آتشکده آذرگشنسب به مدت هفت قرن در این مکان فروزان و نماد اقتدار آیین زرتشت و حکومت ساسانی بود.

این مجموعه باعظمت در زمان پادشاهی خسروپرویز در سال 624 میلادی مورد یورش سپاه (هراکلیوس) امپراتوری روم قرار گرفت و به‌ شدت تخریب و غارت شد و پس‌ از این شکست علی‌رغم تلاش پادشاهان ساسانی، آذرگشنسب به رونق و رمق اولیه برنگشت.

تخت سلیمان میعادگاه هزاران ساله جشنها و آئین‌ها

پس از ورود دین مبین اسلام نیز تعدادی اندکی از مؤمنان زرتشتی تا قرن 14 هجری در این محل حضور داشتند و در مقیاس کوچک‌تری به برگزاری جشن‌ها و مراسم آیینی خود می‌پرداختند و در اواخر قرن هفتم هجری نظر آباقاخان پادشاه ایلخانی به منطقه و این مجموعه معطوف شد و این منطقه را به‌ عنوان پایتخت ییلاقی انتخاب کرد و اقدام به ساخت‌وساز کاخ‌ها، عمارت‌ها، سالن ها و تأسیسات متفاوت دیگری در این مجموعه شد.

امروزه فقط در تخت سلیمان بقایای کاخ‌های دوره ایلخانی باقی‌مانده است.

در منطقه تخت سلیمان آثار بسیار ارزشمند تاریخی و منحصر به‌ فرد طبیعی ازجمله زندان سلیمان، کوه طویله سلیمان، کوه بلقیس، گورستان‌های تاریخی، معادن کهن ساسانی و ایلخانی، چشمه‌های آب گرم، سنگ اژدها و محوطه‌های بی‌شمار تاریخی وجود دارد.

دریاچه دلفریب مجموعه تخت سلیمان

شاید یکی از اصلی‌ترین عوامل استقرار در منطقه چشمه بزرگ و فیروز فام تخت سلیمان است که چشمه‌ای از جنس چشمه‌های آرتزین به شکل بیضی نامنظم که قطر بزرگ آن 120 متر و قطر کوچک آن 80 متر است و عمق آن در عمیق‌ترین قسمت به 112 متر می‌رسد.

این چشمه در مرکز مجموعه و در راستای محور اصلی شمالی جنوبی قرار دارد و میزان خروجی آب آن در حدود 45 لیتر در ثانیه است که حیات کشاورزی منطقه و باغات سیب پیرامون آن به این چشمه بستگی دارد و دمای سطح آب 21 درجه و در تمامی فصول سال ثابت است.

نگاهی به ایوان غربی تخت سلیمان

ایوان غربی که به ایوان خسرو معروف شده است، شاید در زمان رونق تخت سلیمان در دوره ساسانی نیز بلندترین بنای مجموعه بوده که از نظر فرم و طراحی نمونه کوچک‌تری از ایوان مداین در تیسفون عراق است.

عرض دهانه این ایوان 11.5 متر و عمق آن 27 متر و ارتفاع سالم‌ترین بخش از دیوار باقی‌مانده ضلع شمالی حدود 18/5 متر است و بخش زیرین دیوارهای جانبی تا ارتفاع 6 متری با سنگ‌های پاک‌تراش و از این قسمت به بعد با آجر بناشده است.

این بنادر دوره ایلخانیان مجدداً بازسازی‌شده است و مورداستفاده قرارگرفته، با این تفاوت که بخش‌های آجری فروریخته با لاشه‌ سنگ‌ها مرمت گردیده و با استفاده از کاشی‌کاری و گچ‌بری و سایر مصالح تزیین‌شده است.

آتشکده آذرگشنسب

این آتشکده مهم‌ترین آتشکده دوره ساسانی بود که به شاهان لشگریان و سلحشوران اختصاص داشت و در زمان ساسانیان دو آتشکده مهم دیگر نیز حائز اهمیت بوده‌اند.

یکی آتشکده آذربرزین مهر که مخصوص کشاورزان و پیشه وران و صنعتگران در ریوند خراسان بوده و دیگری آتشکده آذرفرنبغ که مخصوص روحانیون زرتشتی بود و در کاریان فارس قرار داشت.

آتش فروزان آتشکده آذرگشنسب به مدت 7 قرن نماد اقتدار آیین زرتشت و حکومت ساسانی بوده است و پادشاهان ساسانی در زمان تاج‌گذاری،جنگ‌ها، مناسبت‌ها و رویدادهای مهم به زیارت این آتشکده می‌رفتند.

بر اساس شواهد موجود، این آتشکده با پلانی چهار طاقی مربع شکل زمانی دارای سقفی گنبدی شکل بوده است که پیرامون این فضا دالان‌هایی وجود دارد و ابعاد فضای آتشکده با احتساب رواق‌های پیرامون 21×21 متر بوده و مصالح غالب در ساخت و ایجاد این بنای مذهبی، آجرهای چهار گوش 30×30 است.

معبد آناهیتا

در ایران باستان اردوی سور آناهیتا فرشته نگهبان آب و فراوانی، زیبایی و باوری است که این ایزد بانو در آیین زرتشت نیز از جایگاه بالایی برخوردار است که به همین جهت معابدی احداث و وقف این ایزد بانو شده است که معبد آناهیتا نام‌گرفته است و معبد منسوب به آناهیتا در تخت سلیمان در شمال شرق چهار طاقی آتشکده آذرگشنسب قرار دارد.

این فضا شامل یک محیط مربع شکل مرکزی به ابعاد 19×19 متر با 8 ستون یا جرز از سنگ‌های پاک‌تراش است و به‌واسطه دالان‌های پیرامون و 4 اتاق مستطیل شکل در چهار جهت احاطه گردیده است.

تالار ستون‌دار تخت سلیمان

در غرب آتشکده آذرگشنسب و شمال ایوان خسرو تالاری ستون‌دار به ابعاد 24×17 متر با دو ردیف چهار ستونی قرار دارد که مصالح این بنا را سنگِ های تراش‌دار و آجر و تزئینات گچ‌بری تشکیل می‌دهد.

کف این تالار در زمان ساسانیان به تخته‌سنگ‌هایی مسطح فرش شده است که بر روی آن‌ها علائم سنگ تراشان دوره ساسانی نیز مشاهده می‌شود و بقایای چند جوی و حوض آب نیز در کف این تالار برجای‌مانده است.

در جنوب این بنا، تالار ستون‌دار دیگری با ستون‌هایی با مقطع چهار گوش وجود دارد که بخش عمده آن حفاری نشده است و در حال حاضر در زیر کاخ‌های دوره ایلخانی مجاور ایوان خسرو مدفون است.

حصار محیطی تخت سلیمان

مجموعه تخت سلیمان شامل معابد، کاخ‌ها، تالارهاستون دار و دیگر تأسیسات مهم وابسته به آتشکده آذر گشنسب است که تمامی این ساختمان‌ها بر روی صفحه‌ای تراورتنی به ارتفاع 50 متر از دشت‌های اطراف و به وسعت 12.5 هکتار است که حاصل رسوبات دریاچه مرکز آن است.

در دوره ساسانی یک حصار مستحکم دفاعی به طول 1120 متر که نمای بیرونی آن از سنگ‌های پاک‌تراش به‌صورت کله و راسته است و دارای 38 برج و بارو و دو دروازه شمالی و جنوب شرقی که ارتفاع آن در بلندترین قسمت 18 متر است و عرض آن بین 3.5 تا 4 متر است که پیرامون این مجموعه کشیده شده است و در دوره ایلخانی با شکاف قسمتی از این حصار در قسمت جنوب، دروازه جنوبی ایلخانی احداث شد.

دهلیز حفاظتی تخت سلیمان

یکی از مهم‌ترین تأسیسات معماری باقی‌مانده از دوره ساسانی در تخت سلیمان، دهلیزهای محافظتی است که دارای دو بخش شرقی و غربی است و آتشکده و محوطه و بناهای پیرامون آن را در بر می‌گیرد.

ورودی این دهلیزها در راستای محور اصلی دروازه شمالی بوده و در طول دهلیز دسترسی‌های فرعی در دیوارهای دو طرف آن ایجادشده است که این خروجی و ورودی‌ها حدود 10 متر از هم دیگر فاصله‌دارند و به‌صورت ضربدری مقابل هم دیگر قرارگرفته است.

عرض دهلیز 2.40 متر و ضخامت دیوارهای آن حدود 1.20 متر است و از جهت سهولت دسترسی به بناهای مجموعه و حفاظت از این بناها اهمیت به سزایی داشته است.

آثار دوره اسلامی (ایلخانی) در تخت سلیمان

ویژگی‌های منحصربه‌فرد تخت سلیمان از نظر موقعیت خاص جغرافیایی و طبیعی و توانمندی‌های فراوان این منطقه از جمله وجود شکارگاه‌های متنوع، تابستان‌هایی مطبوع و خنک، ذخایر آبی و معدنی و گیاهی فراوان و از همه مهم‌تر وجود بقایای تأسیسات باعظمت ساسانی، موجب شد که این مکان در قرن 7 هجری در زمان سلطنت آباقاخان موردتوجه ایلخانان مغول قرارگرفته و به‌عنوان پایتخت ییلاقی انتخاب شد و اقدام به تأسیس کاخ‌ها و تالارها و بناهای متفاوتی به تبعیت از معمارهای موجود ساسانی در تخت سلیمان شد.

از بناهای مهم این دوره می‌توان به کاخ شکار، دروازه جنوبی، تالار شورا، حمام، مسجد، بقایای کوره‌های آهنگری و پخت سفال، منطقه صنعتی، هشت ضلعی‌ها، بقایای کاخ‌ها و رواق و آثار معماری غرب دریاچه اشاره کرد.

تالار 4 ستون تخت سلیمان

در نیمه غربی مجموعه بقایای معماری یک تالار 4 گوش با ابعاد 20.5 متر در 20.5 متر وجود دارد که آثار پایه و شالی و بخش‌هایی از 4 ستون در داخل این تالار وجود دارد که این بنا محل برگزاری مجالس مشورتی ایلخانان برای تصمیمات مهم حکومتی با عنوان مجلس قوریلتای یا قورولتای است.

بناهای هشت ضلعی

در طرفین غرب ایوان خسرو دو بنای هشت ضلعی با مشخصات معماری این دوره با مصالح سنگ و آجر و ملات گچ احداث گردیده است و در تزئینات داخلی این هشت ضلعی‌های شمالی و جنوبی از هنر کاشی‌کاری و گچ‌بری استفاده کرده‌اند.

این دو بنا بخشی از مجموعه کاخ‌های ایلخانی در مجموعه است که ازنظر پلان و چگونگی الحاق به مجموعه ایوان خسرو، تزئینات داخلی، درب‌های کشویی بسیار پراهمیت است.

حمام ایلخانی تخت سلیمان

در مجاور محور اصلی دروازه شمالی و ورودی دهلیز شرقی بقایای یک حمام قدیمی وجود دارد که متعلق به اواخر دوره ایلخانی است و مصالح مورد استفاده در ساخت این حمام لاشه‌سنگ، آجرهای ساسانی و گچ است.

در طی کاوش باستانی این محل گرم‌خانه، هشتی ورودی، گربه‌رو، طاقچه‌های درون دیوارها، انواع کاشی‌های لعاب‌دار، کانال‌های آب‌رسانی، سیستم فاضلاب منتهی به چاه و چندین موارد دیگر شناسایی‌شده است و کف این حمام غالباً سنگ‌فرش بوده و پوششی از طاق آجری داشته است.

گزارش از یوسف عباسی

انتهای پیام/