پیوند فرش با عرش در هویت بنای تاریخی مسجد جامع ارومیه+فیلم

به گزارش خبرگزاری تسنیم ازارومیه، مسجد جامع ارومیه بعد از گذشت قرن‌ها از احداث آن هنوز هم‌ محلی برای راز و نیاز بندگان مسلمان با ایزد یکتا و محیطی بسیار زیبا برای بازدید گردشگران است.

مسجد جامع ارومیه در مجاورت بازار تاریخی این شهر و در نزدیکی مسجد اعظم ارومیه که یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین مسجدهای ارومیه در زمان انقلاب بود  قرار دارد.

اگرچه این بنای تاریخی مهم ارومیه در سالهای اخیر از ساخت‌وسازهای مجاورت خود بسیار آسیب دیده است و قسمت‌هایی از آن تخریب‌شده اما شکوه الهی آن همچنان دل فریب و چشم‌نواز است.

موقعیت طبیعی

مسجد جامع ارومیه در کنار مجموعه بازار قدیمی این شهر کهن قرار دارد و در جنوب شرقی شهر ارومیه واقع‌ شده است.

 این بنای تاریخی در محله قدیمی و تجاری قرار داشته که بعداً بر اثر نوسازی شهر ترکیب بافتهای مجاور آن تا حدی دستخوش تغییر و تحول شده است.

موقعیت فعلی

به علت عملیات نوسازی شهر چنان‌که از بقایای آثار باقی مانده مشهود است بیشتر مناطق تجاری محدوده مسجد غیر از بازار قدیمی فعلی تخریب و تبدیل به خیابان و مغازه‌های نوساز شده استT مانند خیابان‌های عسگرآبادی، امام، مهاباد و اقبال که در این خیابان‌ها تعداد محدودی از اماکن قدیمی باقیمانده است.

 در حال حاضر مسجد با دو باب ورودی به راسته سنگتراشان و بازار عطاران که به صحن بزرگ آن منشعب می‌شود به بیرون راه دارد و از مهم‌ترین عناصر بافت تاریخی بازار ارومیه به شمار می‌رود.

قدمت این مسجد به دوره سلجوقی می‌رسد که در تاریخ پانزدهم آذرماه 1314 و به شماره 243  در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

تاریخچه بنا

بنا بر روایاتی محل مسجد قبلاً جایگاه معبدی از دوره ساسانی بوده که بعدها تبدیل به مسجد شده است، ولی تاکنون در این خصوص هیچ‌گونه کاوش عملی صورت نگرفته است.

ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی در قرن چهارم هجری در "احسن التقاسیم فی معرفته الاقالیم" می‌نویسد:

"ارومیه زیباست و دژی آباد دارد، جامعش در میان بزازان است باور و نهری دارد".

مشخصات بنا

این مسجد شامل مجموعه فضاهایی است که در دوره‌های مختلف پیرامون صحن مسجد شکل‌گرفته‌اند متاسفانه در دو دهه اخیر در میانه صحن مسجد، ساختمان حوزه علمیه با حجمی بزرگ احداث شده که هویت معماری مجموعه را مخدوش کرده است.

مجموعه آثار پیرامون صحن به شرح زیر است

شبستان 

شبستان گنبددار قدیمی یا گنبدخانه که هسته اولیه بنا را تشکیل می‌دهد و به‌ احتمال قریب‌ به‌ یقین و با مقایسه آن با نمونه‌های مشابه قدمت آن به دوره سلجوقی می‌رسد.

این شبستان پلانی مربع شکل به اضلاع 6 در 10 متر دارد که با گوشه سازی‌هایی به فرم فیلپوش و تبدیل پلان چهار ضلعی به هشت و شانزده، گنبد آجری به ارتفاع داخلی 16.5 متر بر آن استوار شده است.

آنچه که از ویژگی‌های معماری سلجوقی در این بنا بارز به نظر می‌رسد، تبعیت از الگوی پلان چهار طاقی، توجه به استحکام بنا و استفاده از مصالح مقاوم در ساخت بنا است.

 محراب ایلخانی 

محراب گچ‌بری ایلخانی بنا در ضلع جنوبی گنبد خانه واقع‌شده و دورتادور منتهی الیه دیوار گنبد خانه کتیبهکوفی برجای‌مانده است که از گوشه جنوب شرقی سمت راست دیوار طرف محراب با "بسم‌الله الرحمن الرحیم انا فتح ناک لک فتحا مبینا" شروع می‌شود و در گوشه جنوب شرقی با کلمه "ینصرک"ختم می‌شود و در دیوارهای شرقی و غربی نیز آیات دیگری نوشته‌شده است.

محراب گچ‌بری مسجد جامع ارومیه به ارتفاع 7 متر و 82 سانتیمتر و عرض 5 متر و 48 سانتیمتر در ضلع جنوبی گنبد خانه  اولین  نمونه از 23 محراب گچ‌بری دوره  ایلخانی است که بر روی محراب قدیمی‌تر دوره سلجوقی و در تداوم هنر گچ‌بری این دوره اجرا شده و از آنجاکه اجرای این اثر نفیس و ارزشمند به تاریخ 676 هجری قمری در مرز زمانی بین دو دوره  سلجوقی و ایلخانی واقع‌شده، با دارا بودن بسیاری از خصوصیات محراب‌های ایلخانی وجوه مشترکی نیز با محراب‌های دوره سلجوقی دارد.

کشیدگی و ارتفاع رفیع محراب، استفاده از دو طاق‌نما و دو ستون نما  و تاج محراب در فرم‌بندی آن،  استفاده از خطوط ثلث در کتیبه‌های محراب، تحدب نقوش و عناصر بکار رفته  در گچ بری‌ها (البته این تحدب به‌اندازه نمونه‌های اجراشده در اواسط دوره  ایلخانی نیست) از مشخصه‌های بارزی هستند که این اثر به‌عنوان یک محراب  دوره ایلخانی دارد.

محراب‌های ایلخانی در منطقه آذربایجان

وجود طاق کوچک نعلی شکل نیز مختص محراب‌های ایلخانی در منطقه آذربایجان است و نمونه آن را می‌توان در محراب مسجد جامع مرند که آخرین محراب گچ‌بری ایلخانی است مشاهده کرد.

اما وجوه مشترک این اثر با محراب‌های دوره سلجوقی استفاده از نقوش هندسی، بکار بردن خطوط کوفی در کتیبه دورتادور طاق‌نما و استفاده از فرمهای توپی  شکلی است که نمونه آن در مسجد میر نطنز به چشم می‌خورد، با این تفاوت که فرم توپی‌های مسجد جامع ارومیه محدب  و مشبک اجراشده‌اند.

دونالد ویلبر در بررسی معماری اسلامی دوره  ایلخانی در خصوص این محراب ارزشمند می‌نویسد: دیوار صفحه محراب دارای طاق سه برگه در مرکز است که در طرفین نغول ذوزنقه ستون‌های نیمه مدور قرار دارد که سرستون شیاردار آن در دو قسمت مجزاست.

وروی این ستون‌ها نغول طاق نوک‌تیز، که تقریباً به شکل نعل اسب است، قرار دارد و بالای آن حاشیه محدب ساخته‌شده است و این واحد با یک سلسله قالب مستطیلی محدب احاطه‌شده و بر فراز آن حاشیه بلندی ساخته‌شده و کلیه  محراب، شامل تزیینات گچ‌بری با سطوح مختلف برجستگی است. چند سانتیمتر بالاتر از محراب کتیبه  گچی عریضی دورتادور اتاق ساخته‌شده است.

بالای طاق سه برگه کتیبه‌ای به این مضمون وجود دارد: (عمل عبدالمومن بن شرفشاه النقاش التبریزی فی شهر ربیع الاول سنه سته و سبعین وتسمائه).

در حاشیه اطراف قسمت مقعر محراب نیز به خط کوفی از قرآن مجید آیه‌ای نوشته‌شده و از حضرت رسول اکرم (ص) دو حدیث به خط نسخ در حاشیه دور محراب نقش بسته است.

 این محراب در دهه‌های اخیر آسیب‌های جدی دیده و در سال 1379 توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی آذربایجان غربی در کنار عملیات مرمتی گنبد خانه، به‌صورت اساسی مرمت‌شده است.

چهل ستون 

در ضلع غربی گنبد خانه شبستان چهل‌ستون مسجد واقع‌شده که پس از شبستان گنبد دار، قدیمی‌ترین بخش کالبد موجود مسجد جامع ارومیه است.

پلان چهل ستون مستطیلی به ابعاد 13 در 46 متر است که 18 ستون سنگی در دو ردیف نه تایی پلان این قسمت را به سه ناو تقسیم کرد و 30 گنبد پوششی آجری برروی آنها استوار گشته است.

به‌احتمال زیاد ساختمان این قسمت مربوط به دوره ایلخانی است و در دوره صفویه مورد مرمت قرارگرفته است (شباهت بخش سنگی آن با مقبره سه گنبد و قسمت تحتانی شبستان گنبد دار بسیار زیاد است).

بی شک انجام کاوش‌های علمی منظم و مطالعات باستان‌شناسی در فرصت مناسب در این مجموعه تاریخی مدارک و اسناد مطمئنی جهت تعیین دوره‌های قبلی و سیر تحولات معماری قسمتهای مختلف به‌دست خواهد داد و در ضلع شمالی چهل‌ستون دو ورودی از صحن به داخل مجموعه تعبیه شده که یکی از سردرها که ورودی اصلی مجموعه است دارای مقرنس‌کاری و تزئینات کاشی هفت رنگ با گچبری است.

بر بالای سر در دیگر کتیبه‌ای مربوط به اهداء باغ بزرگی به‌عنوان حیاط مسجد و سال احداث حجرات به تاریخ 1180 هجری قمریبه وسیله رضا قلی خان بیگلربیگی ارومیه (حاکم کریم خان زند در ارومیه) نصب‌شده است و بر سنگ‌نوشته در بالای سر در اصلی نیز تاریخ 1184 ثبت است و بر پایه همان سر در نیز سنگ مزاری  با  تاریخ 1171 وجود دارد و بر اثر رانش پایه‌ها و پوشش آجری، این قسمت در سالهای گذشته به شیوه آهن کشی مهار و تثبیت گشته است.

حجرات اطراف صحن 

همان‌گونه که ذکر آن گذشت بر اساس کتیبه‌های موجود در سردر ورودی چهل‌ستون در اوایل دوره زندیه حجرات اطراف صحن توسط رضا قلی خان حاکم ارومیه در زمان کریم خان زند احداث گشته است.

متن کتیبه بدین شرح است:

"بسم‌الله الرحمن الرحیم چون توفیق حضرت رب الاربات شامل حال عالیجاه رفیع جایگاه امیرالامرا، العظام رضا قلی خان بیگلر بیگی  ارومیه افشار خلف جنت آرامگاه محمد موسی خان قاسم لو گردید این مدرسه در ایام خجسته انجام خود بر جنب مسجد جامع به جهت طالبان دین مبین حضرت سیدالمرسلین و ائمه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین احداث نمود.

بخش اعظمی از حجرات پیرامون صحن در دو دهه اخیر در حین احداث مدرسه حوزه علمیه تخریب شده است.

شبستان ضلع شرقی گنبد خانه

در دهه‌های اخیر شبستان ضلع شرقی گنبد خانه تخریب و شبستان نوساز بزرگی با سیمای ناهمگون و سقف شیروانی به مجموعه الحاق گشته و لطمه فراوانی به معماری مجموعه وارد کرده است.

نوع بهره‌برداری و خصوصیات بارز بنا

مسجد جامع یک مکان مذهبی بوده که از خصوصیات بارز بنا، مشابهت فرم پلان قسمت قدیمی بنا با کاخ ساسانی دامغان است و بر روایات محلی مسجد قبلاً جایگاه معبدی از دوره ساسانی بوده که بعداً تبدیل به مسجد شده است.

علاوه بر گیرایی و حجم بزرگ شبستان گنبد دار خطوط کوفی ارزنده دور گنبد محراب گچ‌بری مسجد که یکی از زیباترین گچ‌بری دوره ایلخانی است شکوه و عظمت خاصی به بنا داده‌اند.

مهم‌ترین عوامل تزئینی مسجد شامل کتیبه‌های کوفی بسیار پرکار گنبد خانه و محراب گچ‌بری ارزشمند آن است.

فیلم و گزارش از یوسف عباسی

انتهای پیام/