سفری به تاریخ و تمدن ایرانی- اسلامی در موزه چهارفصل اراک/ "موزه و حمام تاریخی چهارفصل" جلوه بی‌نظیر معماری اسلامی+فیلم

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اراک، استان مرکزی استانی در مرکز ایران است که بزرگترین شهر و مرکز آن کلانشهر اراک است و به عنوان پایتخت صنعتی ایران شناخته می‌شود و از شمال به استان‌های البرز و قزوین، از غرب به استان همدان، از شمال شرقی به استان تهران از جنوب به استان‌های لرستان و اصفهان و از شرق به استان‌های قم و اصفهان محدود است.

این استان دارای مساحتی معادل 29٬530 کیلومترمربع است که 1٬82 درصد از مساحت ایران  را به خود اختصاص داده‌ است و بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، دارای 12 شهرستان، 23 بخش، 32 شهر،  66 دهستان، هزار و 394 آبادی دارای سکنه و 46 آبادی خالی از سکنه‌ است.

استان مرکزی به سبب وجود کوه‌های مرتفع، مجاورت با حاشیه مرکزی ایران، همجواری با بخشی از منطقه حوض سلطان، کویر میقان و حوزه آبریز دریاچه نمک و همچنین قرار گرفتن در محل تلاقی دو رشته کوه البرز و زاگرس، دارای آب و هوایی متنوع است. 

استان مرکزی به دلیل قرارگیری در مرکز کشور و مجاورت با حکومت‌های بزرگ قبل از اسلام از اهمیت خاصی برخودار بود و به همین سبب شهرهایی که در منطقه وجود دارند از لحاظ تاریخی اهمیت پیدا کرده‌اند که از جمله این شهرها می‌توان به اراک، کمیجان، نراق، آوه، آستانه، نیم‌ور و ساروق، وفس، چهرقانوکرهرود اشاره کرد.

استان مرکزی از جمله استان‌های نخبهپرور کشور است و تعداد مفاخر کشور بیش از 4500 نفر هستند که یک چهارم یعنی معادل 1100 نفر مربوط به استان مرکزی است و این امر نشانگر اهمیت خطه این استان در فرهیخته پروری است از این رو به این استان لقب بهشت مفاخر، سرزمین آفتاب و پایتخت مفاخر و مشاهیر را داده‌اند. 

موزه چهارفصل مجموعه منحصر به فردی از معماری اسلامی

بنای حمام چهار فصل اراک یکی از زیباترین آثار معماری و کاشی کاری ایران در قرون اخیر است و به واسطه تزئینات ویژه آن، در معماری اسلامی اثری منحصر به فرد بشمار میرود.

درباب انگیزه ساخت حمام نقل شده است که به واسطه آرامش و امنیت نسبی دوره ناصری سلطان آباد نیز به برکت این آرامش نسبی از رونق اقتصادی خوبی برخوردار بود و حکام محلی به خصوص برادر امیرکبیر، مستوفی الممالک و نمایندگان او با رعایا و مردم خوش­رفتاری می­‌کردند که این امر سبب شده بود که 85 خانوار یهودی از سایر نقاط به سلطان‌آباد مهاجرت کنند.  

اینان در شمال شرقی گذر سپهداری در ضلع شرقی خیابان محسنی ساکن شدند و این گروه از تاسیسات و امکانات شهری بر خوردار بودند اما فاقد حمام بودند و بزرگان اقلیت‌ها به مراجع و علمای شهر متوسل شده و خواستار حل این مشکل شدند.

حاج محمد ابراهیم خوانساری از بزرگان آن روز شهر برای حل این مشکل پیش‌قدم شد تا حمامی بسازد که همه مردم و اقلیت‌ها با رعایت مسائل شرعی به آسانی از آن استفاده کنند و به این ترتیب ساختمان حمام پس از شکل گیری شهر  اراک در حدود 100 سال پیش و در زمان حکومت احمد شاه قاجار توسط محمد ابراهیم خوانساری بنا گردید.  

این اثر ارزشمند تاریخی در تاریخ 10 آبان ماه 1356 به شماره 1339 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و در سال 1373 پس از اتمام عملیات مرمت و بازسازی به عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی اراک بازگشایی گردید و درحال حاضر پذیرای بسیاری از هنر دوستان و گردشگران است.

وجه تسمیه جمام چهارفصل

نام چهار فصل بر گرفته از تابلوهای کاشی‌کاری شده در چهار جهت حمام در بخش سربینه مردانه است که بنابر شرایط مختلف فصول سال  یعنی فصل‌های چهارگانه به تصویر کشیده شده است و برروی این کاشی‌های لعاب‌دار نقوشی از منظر طبیعی، شکارگاه دیده می شود.

موقعیت موزه چهارفصل در اراک

بنای حمام چهار فصل در ضلع شرقی خیابان شهید دکتر بهشتی قرار دارد و در مجموع دارای 4 معبر است که دو راه از طریق خیابان اصلی شهید بهشتی و دو راه دیگر از طریق محله شهرداری سابق در شمال و محله مسجد حاج محمد ابراهیم در جنوب به این حمام دسترسی دارند.

ویژگی های معماری بنا

این حمام حدود 1600 متر مربع مساحت داشته و از 4 بخش مجزای مردانه، زنانه، حمام ویژه اقلیت‌های دینی و حمام خصوصی تشکیل شده است و آب مورد نیاز حمام از آب جاری قنات تأمین می‌شده است و به لحاظ تأمین آب و همچنین حفظ گرما و حرارت، کف حمام حدود 3 تا 3.5متر از کف خیابان پایین‌تر ساخته شده است که اختلاف سطح به جهت جلوگیری از تغییر دمای متعارف و متناسب در درون حمام و نیز ایجاد تعادل بین هوای  برودتی و حرارتی به گونه‌ای که افراد هنگام ورود و خروج در معرض تغییر ناگهانی هوا قرار نگیرند، ایجاد شده است.

حمام از بخش‌های دالان ورودی، سر بینه مردانه، زنانه و اقلیت‌ها، گرم‌خانه خصوصی و عمومی، هشتی‌های ارتباطی، خزینه ، تون، آب انبار و سایر بخش‌های مرتبط تشکیل شده است.

بخش عمده تزیینات در این حمام را کاشی 7 رنگ، کاشی معرق و کاشی معقلی تشکیل می‌دهد که بسیار زیبا و هنرمندانه اجرا شده و دارای نقوش بسیار زیبای انسانی، حیوانی و گیاهی با کاشی‌های خشتی و قالبی و فتیل‌ه­ای با نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی و نقوش هندسی و گردان است.

این نقوش شامل پیچک‌ها، گل و بوته و غنچه و برگ و برگچه است و نقوش انسانی مرکب از نقش سربازانی با پوشاک دوره قاجار است.

سربینه مردانه  نمایش طرح­‌های اسلیمی

پلان سربینه حمام به شکل هشت ضلعی نامنظم است که چهار ضلع آن بزرگ و چهار ضلع دیگر کوچکتر است و پی بنا در عمق 7.5 متر با استفاده از مصالح سنگ سیاه و گل آهک ساخته شده و قطر دیوارهای اصلی آن از سطح زمین تا سقف بین 50 تا 80 سانتی متر است.

سربینه حمام به 8رواق، صحن و رخت‌کن به شکل قرینه تقسیم شده و تناسب طول و عرض و ارتفاع در آن رعایت شده است و این سربینه با کاشی‌های هفت رنگ و با طرح‌های متنوع تزئین شده و تمام سطوح داخل آن نیز با کاشی و طرح‌های اسلیمی و ختایی مزین شده است.

گنبد اصلی سربینه برروی 8 ستون اصلی قرار دارد و این ستون‌ها نیز به شکل هنرمندانه‌ای کاشی‌کاری شده و دارای پیچک‌های بسیار زیبایی است.

از دیگر ویژگیهای معماری سربینه علاوه بر قرینه‌سازی و رسم‌بندی‌های آن، کاشی‌کاری‌های قالبی و پیچکی است و تمام سطح سربینه مردانه به وسیله همین کاشی‌ها تزیین شده است.

طرح­‌های اسلیمی نظیرگل و بوته، درختان سرو، صنوبر و انگور و نیز منظره‌های طبیعی مثل چشمه‌های آب، رودخانه و گیاهان وحشی که در میان آنها پرندگانی مثل کبوتر و قرقاول در حالت نشسته یا در حال پرواز دیده می شوند از جمله نقوش و مجالس زیبای کاشی‌کاری این حمام است.

سربینه زنانه نمایش فرهنگ معماری ایرانی

یکی از زیباترین بخش‌های این حمام قسمت سربینه زنانه است که گنبد آن بدون برپا داشتن ستون بنا شده و این  مسئله از نظر معماری با توجه به امکانات کم آن دوران قابل توجه است.

حمام زنانه و بخش اقیلت‌های  مذهبی یا خصوصی دارای یک سربینه زنانه است اما گرم‌خانه آن دارای بخش خصوص و عمومی است که شاید بتوان گفت در نوع خود بی نظیر است.

بخش های اصلی موزه چهار فصل 

بخش باستان شناسی که این بخش بیشتر درگرم‌خانه مردانه و تون و هشتی‌­های ارتباطی ایجاد شده است و آثاری از قبیل ظروف سفالی، شیشه‌ای، آثار مفرغی هزاره اول قبل از میلاد، سکه‌های تاریخی نمایش داده شده است.

بخش مردم شناسی که این بخش بیشتر درسربینه‌های مردانه و زنانه تشکیل گردیده است و در آن آداب و رسوم مربوط به مراسم‌های مختلف، پوشش‌های سنتی به همراه لوازم مربوط به استحمام در دوره‌های گذشته نمایش داده شده است.

گزارش از آیدا حبیبی

انتهای پیام/