"مسجد جامع گرگان" تک مناری آجری، یادگاری برجای مانده از سلجوقیان+ فیلم
مسجد جامع گرگان را می‌توان موزه‌‌ای از ادوار گوناگون تاریخ استرآباد از سلجوقی تا امروز دانست که با معرق هایی بی نظیر در اطراف و سطوح کناری مرمت شده و منبر تیموری، کتیبه ها و همچنین دو لنگه در چوبی، از جمله آثار منقول این مجموعه محسوب میشود.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از گرگان، اگر چه بافت تاریخی گرگان به قول مهدی حجت خود گنجینه‌ای است که هر چه عمر بر عمر می‌افزاید مانند قالی کرمان، گرانبهاتر میشود اما مسجد جامع گرگان کنار همه ابنیه، مرکز محلات و کوی و برزن این بافت، چون لعل بدخشان جلوه‌ای دیگر دارد.
قصه‌ها می‌گویند که سازندگان و معماران این بنا ترکمن‌ها بودند. معمارانی که چنان نقش و طرح و هنر در این بنای سلجوقی به یادگار گذاشته اند که گرد قرن‌ها هم نتوانست چیزی از اهمیتش کم کند. اگر چه از کالبد آن روزگار تک‌مناری گرد آجری بیشتر به جای نمانده است که هنوز و بعد از گذشت قرن‌ها بر بالای بام جنوبی در محله کهن نعلبندان برای مردمانش جلوه گری می کند. مناری که به علت دوره تاریخی خاص و معماری ویژه و عناصر تزئینی منحصربه فرد، جایگاه کالبد مسجد را به عنوان مسجدی ویژه در معماری مساجد ایران تثبیت کرده است.
مسجد جامع گرگان را می‌توان موزه‌‌ای از ادوار گوناگون تاریخ استرآباد از سلجوقی تا امروز دانست، با معرق هایی بی نظیر در اطراف و سطوح کناری مرمت شده. منبر تیموری در کنار سنگ نوشته ها، کتیبه ها و همچنین دو لنگه در چوبی به یادگار مانده از دورههای تاریخی مختلف، از جمله آثار منقول این مجموعه محسوب میشود.
یادگاری از دوران سلجوقی
مسجد جامع گرگان واقع در بافت قدیم این شهر یکی از آثار و بناهای تاریخی و مذهبی است که در سده‌‌های پنجم و ششم یعنی اواسط دوره سلجوقی ساخته شده است. این مسجد دارای یک حیاط مرکزی به فرم دو ایوانی و چهار شبستان است که از تزئینات معماری خاص آن دوره نیز بهره می برد.
تزیینات معماری که در ساخت مسجد جامع گرگان بکار برده شده ترکیبی از آجر و کاشی و مناره آجری با خطوط کوفی مربوط به دوره سلجوقی بوده و مساحت آن حدود یک‌هزار و 600 مترمربع است.
85 سال قبل بنای تاریخی این مسجد قدیمی دقیقا در تاریخ هجدهم تیرماه سال 1311با شماره 181 به عنوان یکی از آثار تاریخی درفهرست آثار ملی به ثبت رسیده است
ویژگی معماری دوره سلجوقی
سلجوقیان از ترکان غز بودند که از ماورالنهر وارد ایران شده و توانستند پایه‌گذار امپراطوری بزرگ زمان خود شوند. در دوره سلجوقی ساخت آرامگاه های برجی و میل ها بسیار رواج داشت. سابقه حضور فضای ایوان که از دوره اشکانی در کاخ آشور وجود داشت در بناهای این دوره تکامل پیدا کرد به صورتی که مساجد، مدارس و کاروانسراها عموما به صورت چهار ایوانی ساخته می شدند. ایوان فضایی بود که استفاده از آن در این دوره بسیار متداول بود و بسیاری از مساجد شبستانی به چهار ایوانی دگرگون می شدند.
در دوره سلجوقی ساخت بنا و تزئینات آن به طور یکپارچه و هم زمان ساخته می‌شد، به همین منظور تزیینات غالب بناها آجر بوده که گاهاً از آجرهای لعابدار فیروزه ای نیز استفاده می شد (نمونه ای از آن در استان گلستان مقبره امامزاده نور (ع) است). از تزئیناتی که در این دوران بسیار رواج داشت کاربرد خط بنایی و کوفی با آجر و آجر لعابدار بوده که همه این‌ها در مسجد جامع شهر گرگان بکار گرفته شده است.
مسجدی به قدمت هزار سال
"گلشن مقسمی"، کارشناس مرمت آثار تاریخی درباره این بنا می گوید: سابقه تاریخی مسجدجامع به قبل از زمانی برمی‌گردد که مذهب شیعه در ایران رسمی شده و رواج یافته است. کتیبه‌ها و مناره آجری آن گویای این مطلب است که پایه این بنا زمانی گذاشته شده که در آن زمان مردم ایران سنی مذهب بودند. برای همین اختلافاتی در جهت قبله وجود دارد. در این بنا قبله اصلی در جهت غرب قرار دارد که با قبله شیعیان اختلاف جهت داشته برای همین عده ای معتقدند که این بنا توسط ترکمن‌ها بنا شده در حالی که نه می‌توان این ادعا را رد و یا تأیید کرد.
وی می افزاید: آنچه که مسلم بوده اینست که بنای این مسجد در دوره سلجوقی گذاشته شده است. یکی دیگر از ویژگی های خاص این مسجد، برخلاف فلات مرکزی و خراسان، نداشتن گنبد بوده و سقف آن به صورت شیروانی است.
این کارشناس با بیان اینکه اکثر مساجد ایران به صورت چهار و دو ایوانی ساخته می‌شدند، می‌گوید: مسجد جامع گرگان دارای دو ایوان در غرب و شرق است. البته معتقدم این مسجد در ابتدا تک ایوانی بوده و بعدها ایوان شرقی ( ایوان دوم) به آن اضافه شده است.
در کتب تاریخی مختلف بانی ساخت مسجد را به افراد مختلفی نسبت دادند. قدیمی ترین سند مربوط به کتاب "مقدسی" است که در کتاب خود آورده "جامع در بازار و دم در آن نهری است". این خود نشان می‌دهد که سابقه ساخت این مسجد سابقه‌ای هزار ساله دارد و قدیمی‌ترین دوره ساخت آن را با توجه به مناره آجری، می‌توان به دوره سلجوقی نسبت داد.
مقسمی درباره ویژگی‌های این بنا می گوید: مسجد متشکل از دو ایوان شرقی و غربی و شبستانی در دورتادور حیاط است و می‌توان گفت از معدود مساجد دو ایوانی باقی مانده کشور است. این مسجد فاقد گنبد است و سقف آن شیروانی است که از ویژگی‌های معماری شمال کشور به حساب می آید. که در طی دورههای مختلف تیموری، صفوی و افشاری مرمت شده‌اند. 19 کتیبه در ایوان غربی وجود دارد که شامل فرمان ها و وقفنامه های متعدد هست. که قدیمی ترین آنها مربوط به دوره آق قویونلوها و متاخرترین آنها مربوط به دوره قاجار است. ایوان غربی بر اثر زلزله‌های متعددی که در دوره های پهلوی و قاجار اتفاق افتاده بود دچار خرابی‌های بسیاری شد. به صورتی که ایوان غربی امروزه شامل گچ‌بری‌هایی بوده که گویای مرمت آن در دوره پهلوی است.
امروزه این مسجد مرمت شده است که متاسفانه از ظاهر و ویژگی‌های تزیینی زمانه خود فاصله دارد. تزئینات کاشیکاری و آجرکاری که در آن صورت گرفته مطابق با ویژگی‌های معماری منطقه استرآباد نیست.
مناره آجری، در چوبی و منبری منبت کاری شده
این مسجد دارای یک مناره آجری است که با توجه به تزیینات موجود دورتادور بدنه آن که با خط بنایی نوشته شده است تاریخ ساخت آن را می‌توان به دوره سلجوقی نسبت داد.
این مناره از نوع آجری، ملات بوده و بعدها براثر مرمت گچ و ساروچ نیز به آن افزوده شده است. نمای بیرونی آجری دارای تزئینات بوده و بازتاب معماری آجری سبک سلجوقیان است. مناره دارای راه پله مارپیچ است که به بالای مناره هدایت میشود و قسمت پائین مناره آیه 32 سوره مبارکه « فصلت» نقش بسته است. دورادور و در گردش بیرونی مناره کتیبه‌ای به خط کوفی بنایی در نمای بیرونی آن مشخص است و تزئینات آجری زیبا در نمای بیرونی یادمان سبک معماری آجر چینی عصر سلجوقیان از شاخص‌ترین ویژگی‌های این مناره به شمار می‌رود. کتیبه مناره مسجد جامع به خط کوفی است که متاسفانه بخش‌هایی از کتیبه آن از بین رفته و آنچه باقی مانده بدین شرح است: « من اله و له و لقد عمرها و... احسن قولامه ... ».
همچنین یک در دولنگه به همراه چهارچوب آن و منبر چوبی متعلق به دوره تیموری در صحن یکی از شبستان‌ها قرار دارد که متاسفانه به صورت مطلوبی نگهداری نمی‌شود و همانند آثار باقی مانده از مساجد شهرهای دیگر امکان بازدید مناسب آن برای مردم فراهم نیست.
ارتفاع منبر در حال حاضر 3 متر و 8 سانتی متر وطول آن 2 متر و 93 سانتی متر است. محل درگاه منبر تا محل استقرار خطیب 8 پله دارد و در ساخت منبر از فنونی چون گره چینی، منبت کاری و مقرنس استفاده شده که این ویژگی‌ها آن را به یکی از خاص‌ترین منابر کشور تبدیل کرده است. در سنگ نوشته‌‌ها و کتیبه‌های مسجد جامع، اسناد و توضیحات زیادی از تاریخ شکل‌گیری بنا و الحاقات و مرمت‌های دورههای مختلف وجود دارد. برخی از این کتیبه ها حکایت این منبر را این طور تعریف می‌‌کنند: منبر یک بار در سال 895 هجری قمری و در زمان پادشاهی معین الدین ابوالقاسم بابر، حاکم هرات، از سوی امیر بابا حسن، فرماندار استرآباد و بار دیگر در سال 1081 هجری قمری و در زمان شاه عباس اول از سوی قطب الدین احمد بن ملأ علی استرآبادی و سرانجام در سال 1157 هجری قمری و در زمان نادر شاه افشار از سوی حاجی قربان آقا، ناظر محمد حسین خان قاجار بیگلربیگی استرآباد، تعمیر و بازسازی شده است.
گورستانی قدیمی
با توجه به اینکه در کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم نوشته مقدسی آمده است (جامع در بازار و دم در آن نهریست) گویای این مطلب است که مسجد جامع در بازار قرار داشته است. اما باید گفت که در گذشته مسجد از سه جبهه شمال، شرق و جنوب توسط گورستانی محصور بوده و به این ترتیب می‌توانسته از جبهه غربی آن به بازار متصل بوده باشد.
این گورستان قدیمی در دهه‌های گذشته از بین رفته، به گونه‌‌ای که اکنون قسمتی از این گورستان در حاشیه غربی و جنوبی مسجد، ضمیمه بازار «نعلبندان» شده است. بخش‌هایی از این گورستان که در قسمت شمالی و شرقی مسجدجامع گرگان واقع شده که در زیر مدرسه عنصری و ساختمان کتابخانه مسجد جامع مدفون شده‌ند.
انتهای پیام/
