مراعات احکام تلاوت در سبک ادایی «شیخ محمود‌البنا»/ تلمّذ در حوزه موسیقی و تواشیح دینی
آنها این توانایی را ناشی از فهم و درک آشکار وی نسبت به «موسیقی اداء» می‌دانند. علاوه بر این، تلمّذ او در حوزه موسیقی و تواشیح دینی را که زنگ موسیقایی و قدرت القاء ویژه‌ای برای تلاوت او فراهم آورده است در حصول این استعداد، سهیم فرض می‌کنند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، «شیخ محمود علی‌البناء»، قاری بزرگی است که در سایه عوامل نه چندان مرتبط با منزلت تخصصی فن تلاوت، به جایگاه والایی در عرصه قرائت قرآن کریم نائل آمد. او، در اثر تلاش و کوشش وافر برای تحقق آمال دوستان قاری‌اش و در پرتو اخلاق کریمانه و طینت پاک و قرآنی خود، منزلت لایقی در میان مقرئان قرن گذشته به دست آورد.
این موضوع، نشان می‌دهد که کسب شهرت و حصول محبوبیت عمومی و مکانت حرفه‌ای، صرفاً مربوط به برخورداری از سطوح عالی فنی در اداء یا بهره‌مندی از صدای فائق در میان سایر قاریان نیست؛ بلکه گاهی یک عامل به ظاهر غیرمرتبط با صلاحیت‌های تخصصی نیز می‌تواند مودی قرآنی را از شان و مقبولیت فراوانی بهره‌مند سازد.
با این حال، سطح حرفه‌ای احکام تلاوت نزد این قاری چیره‌دست نیز عاملی برای شهرت وی قلمداد می‌گردد، و بدین ترتیب ضمن افزایش تاثیرات عامل پیشین، او را در ردیف «قاریان عَبقَری» قرار می‌دهد و در زمره فهرست دوازده‌گانه مقرئان بزرگ نیمه ابتدایی قرن بیستم میلادی، احصاء می‌نماید.
بهره‌مندی از علوم قرآنی و غیرقرآنی
شیخ، «پس از حفظ قرآن کریم، راهی معهد منشاوی طنطا شد تا به یادگیری علوم دینی و قرآنی بپردازد. پس از این، به معهد‌الاحمدی ملحق شد و در آنجا، فراگیری قرائت‌های ده‌گانه را آغاز کرد. تحصیل دو ساله او در این موسسه، موجب تسلط وی در احکام تجوید و اصول قرائات گردید.
وی در سال 1946 م، جهت یادگیری و کسب تسلط در مقامات موسیقی عربی، در محضر شیخ درویش‌الحریری حاضر شد. بدین ترتیب، علاوه بر یادگیری مبادی موسیقی عربی، اصول اداء در تواشیح دینی و ابتهالات را نیز آموخت و به حفظ قصیده‌های دینی مشغول شد.
توصیف صدای شیخ به «صوت حریری براق»
ویژگی‌های فنی در صدا
به زعم صاحب‌نظران، صدای شیخ از زیبایی ویژه‌ای برخوردرا است. احمد همام (1999، ص 40)، این صدا را «صوت حریری براق» توصیف می‌کند؛ زیرا نرمی و درخشش منحصر به فردی دارد.
عده‌ای معتقدند، از آن جا که شیخ‌البناء تلاش آشکاری برای پرهیز از تقلید دیگر اسلوب‌ها صرف می‌کرد؛ ناگزیر بر «مساحت صوت» و تغییرات مکرر پرده‌های صدا در سبک خویش تکیه نمود. آنها ناظر بر همین استاد، صدای او را یک صوت استثنایی فرض می‌کنند.
صوت تلاوت شیخ‌البناء را را می شنوید:
طه عبدالوهاب در مورد صدای شیخ می‌گوید: «"امتیاز [و جذابیت] این صدا را «قرار» آن است". وی صوت شیخ را «باریتون متمایل به باس» توصیف می‌کند و می‌افزاید: «در قرار صدای او، لطافت و زیبایی بیشتری را نسبت به «جواب» احساس می‌کنیم؛ زیرا وی برای رسیدن به بالاترین درجات صوتی، ناگزیر از «حبس مقداری از صدا» [در جوابات] است؛ بدین شکل، صدای او [در جوابات] است؛ بدین شکل، صدای او [در این شرایط] به میزان صدایش در «قرار»، از جهاز صوتی وی خارج نمی‌شود.
«واضحُ القرار» و «ناصحُ الجواب»
برخی دیگر از نویسندگان، صدای شیخ را «واضحُ القرار» و «ناصحُ الجواب» توصیف می‌کنند؛ زیرا از قراری آشکار و جوابی صاف و بی‌غبار بهره‌مند است.
ویژگی‌های فنی در اداء
اگرچه شیخ محمود‌البنا در ابتدای مسیر قرآنی و حرفه‌اش، متاثر از سبک شیخ محمد رفعت، و علاقه‌مند به اسلوب شیخ محمد سلامه بود؛ لیکن به گفته خود، در ابداع روش ادایی ویژه‌اش، از هیچ قاری دیگری تقلید نکرد. تحلیل‌گران نیز بر این باورند که روش لحنی او شیوه‌ای متمایز و ویژه است.
احمد همام او را بهره‌مند از اداء سرزنده و نوینی می‌داند که آمیخته با قوت است. دسته‌ای از صاحب‌نظران، وی را بهره‌مند از ویژگی «رقت» در تلاوت می‌دانند و این خصیصه را به مهربانی هموطنانش یعنی ساکنان استان منوفیه منسوب می‌کنند. علاوه بر این؛ دقت وی در قرائت قرآن را ناشی از اهتمام وافر اهل منوفیقه نسبت به حفظ و اتقان تلاوت می‌دانند.
طه عبدالوهاب، وی را «قاری حذر» توصیف می‌کند. به تعبیر او، شیخ‌البنا از «توغل در مقامات» یا فرو رفتن و غرق شدن در آنها پرهیز می‌کند و بدین ترتیب، از نوعی «حذر تنغیمی» پیروی می‌نماید. او در این باب می‌گوید: "شیخ‌البنا در مشتقات مقامات وارد نمی‌شود و عادتاً با مقام بیاتی آغاز [به خواندن] می‌کند و سپس به راست منتقل می‌شود. آنگاه بدون آن که در مقامات [یا نغمات فرعی] گردش کند و در آنها غرق شود، ضمن تکیه بر قوت [یا شدت] صدایش در قرار و اتقان در اداء مخارج حروف، به مقام بیاتی و صبا باز می‌گردد."
شیخ البناء در زمره عالمان تجوید به شمار می‌آید
التزام به احکام تلاوت
مراعات احکام تلاوت، یکی از ویژگی‌های بارز در سبک ادایی شیخ محمود‌البنا قلمداد می‌گردد. وی در این زمینه از جایگاه شاخصی در میان قاریان هم‌عصرش برخوردار بود. گفتنی است، او صاحب «اجازه تجوید» یا گواهی تحصیلی در زمینه احکام تلاوت از دانشگاه الازهر بود و از آنجا که این گواهی را با تفوق وافری کسب نمود، می‌تواند وی را در زمره عالمان تجوید به شمار آورد. همین امر، موجب شد تا او «ارکان قرائت صحیحه» در تلاوت خود بهره‌مند گردد.
قطعه ای از تلاوت محمود البناء را مشاهده می‌کنید:
زیباترین و دقیق‌ترین توصیف در شرح این خصوصیت، دیدگاهی است که شیخ مصطفی اسماعیل در مورد او ارائه کرده است؛ چنان که گفته است: «"سرور من، شیخ محمود علی البنا [اداء مخارج] حروفش زیباست و خوب قرائت می‌کند. [برخی از] حروفی که او به شکل بدیعی به اداء ممتاز آنها می‌پردازد، [عبارتند از] عین، [که آن را] مطاق حق‌اش [تلفظ می‌کند] و همچنین قاف، که در موضعی متمایز [ و ویژه] به تلفظ آن می‌پردازد. وی مشخص کننده [و مودی] بسیار قوی‌ای برای حروف، و عاملی پرکار، جدی و ممتاز [در این زمینه] به شمار می‌رود"» (سعد، 2009، ص 11).
موسیقی اداء در آثار شیخ، و نگاهی به جایگاه تنغیم در خلق بسترهای تعبیری
برخی از نویسندگان، صدای شیخ محمود را صوت مسلطی در تصویرگری معانی آیات تلقی می‌کنند.
سزاوار توضیح است که موسیقی اداء یا آنچه که با عنوان «تنغیم» در مهارت‌های ادایی شناخته می‌شود، مدخل مهمی در تعبیر معنا به شمار می‌رود. زیرا استقرار صدای مناسب بر هر حرف کلمه، معنای لایق و آشکاری را برای واژه فراهم می‌سازد. برهمین اساس، صاحب‌نظران، «تنغیم» را در یکی از معانی‌اش، تغییرات «ارتفاع» و «انخفاض» صورت در خلال کلام توصیف می‌کنند. آنها، کلام را مبتنی بر یک طبیعت یا پرده صوتی واحد تلقی نمی‌کنند؛ بلکه مقاطع مختلف آن را برخوردار از پرده‌ها یا نت‌های صوتی گوناگون می‌دانند.
در کنار این مباحث، بیان این مطلب نیز ضروری است که «شدت تنغیم» در کلام نیز آثار متفاوتی در تاثیر و تعبیر معنا دارد. برای مثال، کلام بی‌حس و دارای آهنگ عادی، معنای مناسبی را برای شونده فراهم نمی‌سازد. اما «رتوریک» - که فن اقناع شنونده یا هنر سخنوری در کلام به شمار می‌رود - تاثیر معنایی مناسبی بر مستمع باقی می‌گذارد. اضافه بر این، «القاء منغم جاف» - که انتقال مفهوم با آهنگ اندک است - اثرات معنایی بیشتری بر شنونده دارد. سپس، «القاء منغم» یا انتقال مفهوم با آهنگ متوسط، نقش روشن‌تری در اظهار معنا ایفا می‌کند. پس از این، «القاء منغم آلی» - که انتقال مفهوم با آهنگ بیشتر قلمداد می‌شود - اثرات معنایی افزون‌تری را حاصل می‌کند.
چنانکه از مرز خوانش‌های «گفتار محور»نیز فراتر رویم، تنغیم «هجایی» یا به کارگیری یک نت برای هر هجاء، نقش بیشتری نسبت به درجات پیشین، در پررنگ کردن معنا ایفا می‌کند. آنگاه، «نئوماتیک» یا استفاده از دو یا سه نت برای تنغیم هر هجاء، تاثیر و نفوذ تعبیری بیشتری بر مخاطب دارد و سرانجام، «ضبط‌النغم» «پرآهنگ» یا بهره‌گیری از نت‌های متعدد در تنغیم یک هجاء می‌تواند بیشترین تاثیر معنایی را برای شنونده مهیا کند.
پیداست که درجات طیف مذکور - که میزان شدت تنغیم در کلام را به تصویر می‌کشند - به شکل رایجی در فعالیت‌های ادایی عادی یا هنری انسان، مورد استفاده قرار می‌گیرند. از آنجا شیوه تنغیم در فن تلاوت، مبتنی بر روش «ملیسماتیک» یا «پرآهنگ» است، تاثیرات تعبیری بیشتری را می‌توان از به کارگیری آن توقع داشت؛ لیکن توفیق در این امر، مشروط بر رعایت «لهجه صحیح قرائت»، یا استقرار صحیح «فواصل» و «تکیه‌ها» بر روی کلمات و همچنین، روشنایی با شیوه‌های مختلف «لحن بیان» در مضامین گوناگون کلاماست. حصول این توانایی‌ها، توفیق قاری در القاء مفهوم - نظیر آنچه که در آثار برخی از مشاهیر قراء دیده می‌شود - را میسر می‌نماید.
فعالیت در عرصه انشاد دینی
شاگردی و مهارت‌آموزی محمود‌البنا در محضر شیخ درویش‌الحریری که به منظور آشنایی با نغمات و اتقان در اداء صورت گرفت، شرایطی را برای او فراهم آورد تا اصول انشاد دینی و اداء‌ابتهالات را نیز بیاموزد. وی در این راستا، به حفظ قصیده‌ها و موشحات دینی پرداخت و فعالیت در زمینه اجرای آنها را نیز آغاز کرد.
اگرچه وی صاحب آثاری در این حوزه است؛ لیکن با توجه به آن که اداء انشادی، نیازمند موهبت و استعداد ویژه است و تفاوت‌های آشکاری با توانایی‌های لازم برای قرائت قرآن دارد؛ میراث شیخ‌البنا در حوزه ابتهالات و تواشیح دینی، آثار در خور توجهی در دنیا نغمات دینی به شمار نمی‌روند. براین اساس، می‌توان جولان اندک او در این عرصه را نوعی تفنن هنری قلمداد کرد.
انتهای پیام/