شعله ور؛ پرت و پلای پلات‌های جغرافیایی

خبرگزاری تسنیم- سید سجاد حسینی

چه خوب! بعد از مدت‌ها زاویه دید قصه مشخص است؛ اول شخص. دکوپاژ نیز همراهی می‌کند. فیلم بعد از یک پلان مبهم با چهره درشت فرید آغاز می‌شود. صدای خارج از قاب(Voice Over) برخلاف فیلم پیشین فیلم ساز-رگ خواب- به پرداخت بیشتر کاراکتر اصلی کمک می رساند. قصه به سرعت آغاز می‌شود.فردی که پیش تر معتاد بوده وارد دنیای جدیدی شده است. فیلم ساز به درستی میزانسن را از سمت او به دیگران تعریف می‌کند. اولین مسئله زندگی تازه او رخ می نماید؛ نگهداری از پسر جوانش که همه را عاصی کرده. پدر تن به چنین کاری نمی‌دهد. ذهن او همچنان آشفته است؛ خوش بختانه این مسئله در حد یک "فَکت" باقی نمی‌ماند و در بافت قصه تنیده می شود. طراحی صحنه، گریم و نورپردازی پیچیده فیلم به بیانِ سینمایی "آشفتگی" او کمک می کنند. او تلاش می‌کند تا شغلی برای خودش دست و پا کند. به کار قبلی خود باز می گردد. صحنه فرودگاه را به یاد بیاورید؛ بسیار منسجم و شخصیت پردازانه است و یکی از دو تعلیق مهم اثر است. رئیس از او شاکی می‌شود. نمای بسته چهره او که سعی دارد -برای بهبود زندگیش- خشمش را فرو بخورد. صدای خارج از قاب می‌گوید: "جوابش را نده، تحمل کن." لحظه‌ای مکث روی چهره او؛ چه مکث درستی. در کسری از ثانیه تعلیق شکل می گیرد.صدای درون در تضاد با چهره عمل می کند و تماشاگر آگاه از تضاد  است.نوعِ خاص میزانسن و نریشن، شخصیت پردازانه است و بی پروایی و کله شقی او را می رساند. در ادامه او به همراه پسرش برای پرواز هواپیما به دشت می روند که نوید آغاز پرداخت رابطه ی پدر و پسر را می دهد.چه خوب.

با سفر او به زاهدان و زابل فصل جدیدی در فیلم آغاز می شود.(که ای کاش نمی شد) به محض رسیدن به شهر، فیلم ساز از کاراکتر کَنده می شود و  هلی شات می گیرد. آیا این نماها صرفا معرفی موقعیت جغرافیایی ست و یا کارت پستالی و توریستی؟ هنوز برای قضاوت زود است. خرده قصه های بی ربط آرام آرام آغاز می شوند و ما نگران می شویم. قضیه ی سفر 200 کیلومتری برای یافتن متادون او را زابل می کشاند. به راستی چه چیز او را به این شهرستان می کشاند. مگر نه این که او کارش را از دست داده است؟علت این انتخاب جنبه های استتیک  است یا اقتضای درام؟ امیدواریم دومی.

از هنگام ورود به شهر جدید، زاویه دید از اول شخص به دانای کل تغییر می یابد.اگر این تغییر به درستی صورت بگیرد، اثر دوپاره نمی شود.خرده قصه ها یکی از پی دیگری می آیند. دیدار دوستانِ دبیرستان،آشنایی با دختر داروفروش،شراکت با دختر جوان برای تاسیس گل خانه، اعتیاد دوباره. هرچه جلوتر می رود اثر مبهم تر می شود. ای کاش فیلم ساز به پلات اصلی-رابطه پدر و پسر- وفادار می ماند و تا به انتها آن را روایت می کرد. به طور حتم عده ای بر می آشوبند که "امان از دست این منتقدان که این قدر کلاسیک می اندیشند" نکته ی اول این که پیش تر هم اشاره کردم که  متدولوژی تحلیل ما وام گرفته از فرم است. فیلم ابتدا به شیوه کلاسیک به طرح قصه می پردازد.اگر کلاسیک نگاه نکنیم می پذیریم که فیلم ساز تمایل دارد در پرده دوم سراغ پلات جدیدی برود. اما شیفت کردن از یک پلات به پلات دیگر، دشوار است و اگر به درستی صورت نگیرد به ابهام می انجامد.

 تا به جایی تماشاگر گمان می‌کند قرار است قصه عاشقانه دختر داروفروش با کاراکتر اصلی را دنبال کند که بعد از مدت کوتاهی این خرده قصه هم رها می شود. پسر فرید به زابل می آید. چه خوب.اما برگشت به این پلات نیز دوام چندانی ندارد و پسر جوان مدام در حاشیه است. اما نهایتا می رسیم به پلات اصلی که تقریبا دو سوم فیلم را به خود اختصاص می دهد. با پیدا شدن سر و کله غواص معروف، تمِ حسادت رخ می نماید.این آفت سینمای ایران است؛ تعددخرده قصه هایی که لحن قصه را تکه تکه می کند.از او چه می دانیم؟ جسدها را از اعماق آب بیرون می آورد. همین.به راستی این شغل اصلی اوست؟ هیچ چیز دیگری نمی بینیم.آیا تشنه شهرت است یا مخلص و بی ریا ؟ اگر مخلص است چرا مراسم رئیس جمهور را مدام مطرح می کند و حتی پیداکردن اجساد دو جوان را به تاخیر می اندازد؟ میزانسن، اما او را بی غل و غش نشان می‌دهد.(تناقض؟) پسر فرید به او علاقه نشان می دهد. به همین دلیل آتش حسادت پدر شعله ور می شود. چطور است که پدر این قدر نسبت به پسرش حساس شده ؟ مگر او نبود که از نگهداری او مدام سر باز می زد. صحنه ی تصادف را به یاد بیاورید.از اجرای تصنعی که بگذریم به تناقضی در کاراکتر پدر برمی خوریم.او پسرش را پس از تصادف رها کرد و او را وادار کرد که تصادف را گردن بگیرد.حالا چطور است که پسرش این قدر مهم شده و چشم آن ندارد که او به هیچ کس نزدیک شود؟ اگر تم را حسادت در نظر بگیریم باید انگیزه حسادت را هم بشناسیم.در غیر این صورت باورپذیر نخواهد بود. غواص چه می کند؟ به راستی چنین شغلی مگر حسادت هم دارد؟ اوایل فیلم را به یاد بیاورید که فرید روی نقشه ها و طرح های پیچیده ی آب رسانی کار می کند. بنابراین او آدم عامی و بی سوادی نیست. چطور می شود به آدمی که زیر آب می رود و جنازه بیرون می کشد حسادت کند؟در این میان پلات دورگه ی هیبریدیِ پدر- پسر و حسادت چگونه امکان مخلوط شدن دارند؟ به علاوه اگر او پدری دلسوز است باید خوشحال باشد که پسرش به هدف زندگیش رسیده. آیا او به پسرش هم حسادت می کند؟نمی دانیم. قهرمان قصه به ضد قهرمان بدل می شود و دیگر سمپاتیک نیست.اصرار فیلم ساز اما شریک شدن در شارلاتان بازی های اوست.این اشتباه فیلم را از نفس می اندازد و تماشاگر را دل زده می کند.بله درست است، بدمن می تواند سمپاتیک باشد اما به شرط آن که جذاب باشد. با وجود این که حیایی در یک سوم فیلم خوب است و از بازی های بد سال های اخیرش بسیار فاصله گرفته، اما نمی تواند در هیبت ضدقهرمانی سمپاتیک قرار بگیرد.از طرفی اگر تماشاگر بخواهد از او فاصله بگیرد به چه کسی می تواند پناه ببرد؟ هیچ کس. پسرجوان که از ابتدا  خارج از میزانسن است، غواص که ابدا پرداخت نشده و به ورق می ماند و... واقعا چه کسی می ماند؟ناچاراً باید با فرید جلو برویم.

برگردیم به پرسش آغازین این نوشتار: آیا سیستان و بلوچستان صرفا با دیدی توریستی انتخاب شده و یا به اقتضای درام؟ گمان می کنم که خوانندگان عزیز با تحلیل های صورت گرفته پاسخ را دریافته باشند. اما برای این که پاسخی عجولانه نداده باشیم به کند و کاو حقیقت می پردازیم. مهم ترین دلیل انتخاب سیستان و بلوچستان ،طبق ادعای فیلم، غواصی ست. همان طور که پیش تر ذکرش رفت، شغل غواصی ابدا باورپذیر در نیامده و ضرورت دراماتیک ندارد.به راستی چرا غواصی؟ چرا به جای غواص ، بازیگر ،دکتر ، مهندس نه؟ اصلا چرا زابل؟ چرا عسلویه نه؟ چرا بندرعباس نه؟ اگر قرار به حسادت باشد، پدر می تواند در تهران به بسیاری حسادت بورزد. فرید ابتدای ورودش به شهر پس از یافتن دکه، مونولوگی می گوید که می تواند به راحتی در این جا کاسبی کند و بی حاشیه و به دور از مادر و پسرش زندگی بگذارند.اما در همین جمله باقی می ماند و پی گرفته نمی شود.به علاوه در تمام طول مدت حضورش در این شهر،  ابدا دست به سیاه و سفید نمی زند؟ پس چطور امرار معاش می کند؟ قضیه سرمایه گذاری گل خانه چه می شود؟ وقتی هیچ شغلی نمی یابد و از طرفی دیگر در اتش حسادت به غواص می سوزد،  چرا دست پسرش را نمی گیرد و به تهران باز نمی گردد؟ چرا تمام طول روز را با گروه غواص سپری می کند و با دختر دارو فروش-که از قضا او را دوست دارد- وارد شراکت و کسب وکار نمی شود؟ مشخص است که سناریست شیفته ی تم حسادت شده و آن را به قصه و کاراکترها تحمیل می کند.کمی به عقب باز گردیم. نتیجه آن که جمله ی قبل از عنوان بندی "تقدیم به مردم سیستان و ..." باد هواست و حضرت فیلم ساز جز سودایِ نماهای توریستی برای خوش رنگ و لعاب شدن اثرش چیزی در سر ندارد و یا بهتر بگویم؛ سیستان و بلوچستان اینسرتی زیباشناسانه در میان خرده پلات های پرت و پلای اثر است. یک اثر زمانی یک موقعیتِ خاصِ جغرافیایی را اقتضا می کند که آدم ها و ماجرا در بسترِ کانتکست آن موقعیت جان یابند. در این میان انگیزه یِ باورپذیر شخصیت ها و روابط علت و معلومیِ معینِ پدیده ها متضمن  آن موقعیت خاصِ تاریخی یا جغرافیایی هستند.تصور کنید که راوی اول شخص پسر جوان(کاوه ) بود؛ علاقه او به آب و غواصی و انتخاب مسیر جدید زندگی اش ، ضرورت این موقعیت خاص جغرافیایی را ایجاد می کرد.

اما برسیم به یکی از مهم ترین لحظات فیلم؛صحنه ی اسیدپاشی به دستیار غواص در حمام. فرید از ابتدا تا پیش از این صحنه، به کودکی حسود می ماند که مدام لاف می زند. با چنین پیشینه ای ، این عمل وحشتناک از او بر نمی آید و بسیار غیر منطقی می نماید و تنها تاثیرش، شوکه کردن تماشاگر در جهت منفی و در جهت فاصله گرفتن هرچه بیشتر از اثر است؟خرده قصه های احمقانه یکی پس از دیگری می آیند؛ توطئه فرید برای بدنام کردن غواص را به یاد بیاورید که چطور سردستی پرداخت می شود و یا روی آوردن دوباره ی او به مواد.شوخی می کند فیلم ساز؟

پایان بندی کار اما تیر خلاص را به اثر می زند. فیلم ساز در پایان، پس از شیطنت های بسیار،نتیجه ای اخلاقی می گیرد. فرید باید مجازات شود.پسرش در آستانه ی مرگ قرار می گیرد.او با شنیدن خبر –به سبک فیلم های هندی- از صبح تا شب، تمام طول مسیر را می دود تا به کمپ برسد. نهایتا بر بالین پسرش می رسد که از مرگ نجات یافته .از قضا غواص معروف او را نجات داده است؟ پایان حسادت؟ فیلم ساز چیزی نشان نمی دهد و به جایش لانگ شات طولانی از خیره شدن فرید به افق می گیرد. درود. پس مسئله ی حسادت چه می شود؟ آیا این حادثه آبی بر آتشِ حسادت او می شود یا آن  را  بیش تر شعله ور  می کند؟نمی دانیم.فیلم با نمای بسته ی چهره فرید شروع می شود. اما در پایان که باید از درون او آگاهی یابیم با لانگ شات او بسته می شود.افسوس.

شعله ور امیدوارکننده آغاز می‌کند اما نهایتا به فاجعه ای می انجامد.کاش کمی بیشتر به قصه ها و کاراکترهای خود باور داشته باشیم.یک پلات مشخص را بگیریم و آن را عمیق کنیم. افسوس...

انتهای پیام/