«گرنت»، «الکلمه»، «تدا» طرح‌هایی برای جهانی شدن ادبیات کشورها
ناشران خارجی برای کمک به ورود آثارخارجی به بازار نشر خود باید هزینه‌های خرید کپی رایت از ناشر اصلی، هزینه ترجمه و چاپ را متحمل می‌شوند، لذا دولت‌های مبدا تصمیم گرفتند در بخشی از هزینه‌ها با ناشران خارجی مشارکت کنند.
خبرگزاری تسنیم- مجید جعفری اقدم*
از زمان‌های دور انتقال میراث، داشته‌ها و یافته‌های فرهنگی، تمدنی و ادبی به فرامرزها در راستای تحقق اهداف صدور ارزش‌های ملی و میهنی و بسط و تقویت روابط فرهنگی با سایر فرهنگ‌ها و ملت‌ها با استفاده از کانال فرهنگ مکتوب جزو دغدغه‌های تصمیم‌سازان و کارگزاران فرهنگی دولت‌های حاکم در هر کشوری بوده است. این امر ابتدا با ترجمه و چاپ آثار بومی به زبان‌های مختلف و سپس ارسال آنها به کشورهای مقصد انجام می‌شد. از آنجاییکه مرزهای فرهنگی هر کشوری محدودیت‌ها و ملاحضات خود را داشت، سعی می‌شد در مقابل این پدیده مقاومت شود. از طرف دیگر چون بازارهای نشر و کتاب در هر کشوری قواعد و استاندارده‌های خود را داشت، لذا ورود کتاب‌های خارجی ترجمه و چاپ شده به زبان کشور مقصد به بازار نشر و دایره توزیع به سختی امکان‌پذیر می‌شد. از این رو کتاب‌های خارجی وارداتی اغلب در محدوده مراودات فرهنگی سفارتخانه‌ها و رایزنی‌های فرهنگی کشورها قرار می‌گرفت و بیشتر کارکردی در حد و اندازه فعالیت‌های سازمانی و اداری رایزنی‌های فرهنگی پیدا می‌کرد.
اما در دهه‌های اخیر با رشد اقتصاد نشر جهانی و گسترش همکاری‌های مشترک بین عموامل نشر از کشورهای مختلف، به ویژه بروز و ظهور معاملات کپی رایت و ترجمه آثار، دولت‌ها متوجه شدند که برای عملیاتی کردن سیاست‌های خود در صدور داشته‌های فرهنگی و تمدنی خود به فضاهای فرهنگی دیگر کشورها باید از قابلیت و امکان‌های بوجود آمده در اقتصاد نشر جهانی بهره ببرند و با تمهید سیاست‌هایی هم از همکاری و مشارکت عوامل نشر خارجی در ترجمه و نشر آثارشان استفاده کنند و هم موجبات تسهیل ورود عوامل نشر داخلی خود به بازارهای نشر جهانی را فراهم آورند.
از این رو تقریباً از 30 سال پیش برنامه‌ها و پروژه‌هایی با عنوان گرنت(حمایت از ترجمه و نشر آثار بومی در کشورهای خارجی از طریق حمایت از ناشران خارجی) در بیشتر کشورها تعریف و طراحی شد. از این طریق هم ناشران خارجی انگیزه مالی بیشتری برای خرید کپی رایت آثار و ترجمه و نشر آنها به زبان‌های بومی در کشورهای خود پیدا کردند و هم کتاب های ترجمه و چاپ شده در دایره توزیع بازارهای کتاب در کشورهای مقصد قرار گرفت و بدست مخاطبین هدف رسید.
از آنجاییکه ناشران خارجی برای کمک به ورود آثار کشورهای دیگر به بازار نشر خود باید هزینه‌هایی همچون هزینه خرید کپی رایت از ناشر اصلی کتاب‌ها، هزینه ترجمه به زبان بومی و هزینه چاپ و توزیع، را متحمل می‌شدند، لذا دولت‌های کشورهای مبدا تصمیم گرفتند در بخشی از این هزینه‌ها با ناشران خارجی مشارکت کنند.
هم‌اکنون بیش از 100 طرح گرنت در کشورهای مختلف برای حمایت از ترجمه و نشر آثارشان در بازارهای بین‌المللی نشر فعالیت می‌کنند.این برنامه‌ها تاثیر و انگیزه زیادی در ناشران در اقصی نقاط جهان برای خرید کپی رایت و ترجمه و نشر کتاب‌های خارجی در کشورهای خود داشته است و از این طریق هم اقتصاد نشر جهانی رونق قابل توجهی داشته است و هم قرابت‌های فرهنگی زیادی بین ملت‌ها ایجاد شده است.
برنامه‌های حمایت از ترجمه و نشر آثار در بازارهای بین المللی نشر غالباً بصورت پروژه‌هایی در بازه‌های زمانی مشخص تعریف می‌شوند تا در صورت نیاز ادامه آنها با اصلاح و ایجاد تغییرات لازم با توجه به نتایج حاصله صورت گیرد. برای نمونه پروژه تدا در کشور ترکیه (طرح حمایت از ترجمه و نشر آثار ترکیه ایی در کشورهای دیگر) از سال 2005 در قالب برنامه‌ای 15 ساله تعریف شد. این برنامه نقش مهمی در جهانی شدن ادبیات ترکیه ایفا نموده است و ناشران خارجی با بهره‌مندی از حمایتهای مالی این طرح تاکنون بیش از هزار عنوان کتاب ترکی را به زبان‌های مختلف ترجمه و در سراسر جهان نشر داده‌اند.
مورد دیگر از این نوع برنامه‌های حمایتی می‌توان به طرح الکلمه در کشور امارات متحده اشاره کرد. این طرح از هر ناشر خارجی که کپی‌رایت آثار به زبان عربی(چاپ شده در هر کشور عربی) را خریداری و در کشور خود ترجمه و نشر دهد، بابت خرید رایت هر عنوان کتاب 1000 دلار حمایت می‌کند و هر ناشر در هر سال می‌تواند برای حداکثر 10 عنوان تقاضای حمایت کند. این طرح هم در ترجمه و نشر کتاب‌های عربی در سراسر جهان نقش بسزایی داشته است. همچنین طرح حمایتی"یک جاده ،یک کمربند"در کشور چین توانسته است توجه ناشران خارجی زیادی را در ترجمه و نشر آثار چینی به زبان‌های مختلف ایفا کند و از این نمونه‌های موفق حمایتی فراوان می‌توان مثال آورد.
طرح‌های گرنت در کشورهای مختلف از طرق متفاوت خود و برنامه‌هایشان را در معرض توجه و اطلاع ناشران خارجی قرار می‌دهند و از جمله آنها حضور فعال در رویدادهای بین‌المللی نشر، به ویژه نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب است. آنها با اعلان فراخوان‌های مختلف شرایط بهره‌مندی ناشران خارجی متقاضی را اعلام می‌کنند. در پروسه اجرای طرح‌های گرنت معمولاً روال و جریان کار بدین صورت است که ناشران خارجی متقاضی حمایت برای ترجمه و نشر آثار کشورهای خارجی در کشور خود با ارسال فرم تقاضا، مجوز نشر و کاتالوگ آثار آمادگی خود را به دبیرخانه‌های طرح‌های گرنت در کشورهای مختلف اعلام آمادگی می‌کنند. در صورت تایید و تصویب تقاضاها در شورای هر گرنت از ناشر متقاضی درخواست می‌شود، مدارک تکمیلی خود از جمله تصویر قراداد خرید کپی رایت اثر/آثار،قرارداد با مترجم ،رزومه مترجم و ... را تهیه و تسلیم کند.
موضوعی که یادآوری آن ضروری است عدم اطلاع و استفاده ناشران ایرانی از طرح های حمایتی کشورهای دیگر برای ترجمه و نشر کتاب های خارجی به زبان فارسی است.از طرف دیگر،از آنجاییکه بیشتر ناشران ما اغلب بدون خرید کپی رایت و حتی اجازه و اطلاع ناشران اصلی کتاب های خارجی اقدام به ترجمه و نشر فارسی آنها در کشور می کنند، مشمول این نوع حمایت‌ها نمی شوند.اطلاع گرنت‌ها در کشورهای خارجی از این موضوع باعث شده است آنها محدودیت‌ها و شرایط دیگری برای ناشران متقاضی ایرانی اعمال کنند، از جمله الصاق قرارداد خرید کپی رایت اثر مورد تقاضا در ابتدای اقدام به تقاضای حمایت یا گرفتن مجوز نشر از وزارت ارشاد ایران و .....
طرح های حمایت از ترجمه و نشر آثار ایرانی در خارج
در کشور ما نیز متولیان فرهنگی همیشه دغدغه صدور میراث فرهنگی و اسلامی کشور به جهان را داشته‌اند و برای این منظور بیشتر تلاش کرده‌اند از مسیر ترجمه و چاپ آثار داخلی به زبان‌های مختلف، آنهم اغلب از طریق نهادهای دولتی و یا موسسات نشر شبه دولتی و ارسال آنها به رایزنی‌های فرهنگی ایران در خارج و یا بعضی موسسات و تشکل‌های فرهنگی و مذهبی در کشورهای مختلف اقدام نمایند. این کار در دوره‌ای توسط سازمان تبلیغات اسلامی و در سال‌های نزدیک توسط سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و یا موسسات اقماری وابسته به این سازمان انجام گرفته است.البته موسسات دیگری همچون جامعه المصطفی(ص) و موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام(ره) نیز در این حوزه فعالیت های قابل توجهی داشته‌اند.
در این شکل از عملکرد برای توسعه ترجمه و نشرآثار ایرانی در خارج هزاران عنوان کتاب،اغلب در موضوعات معارف اسلامی و علوم انسانی، در داخل کشور ترجمه و چاپ و به رایزنی‌ها فرهنگی و برخی موسسات در کشورهای مختلف ارسال و در دسترس مخاطبان خاص و محدودی قرار گرفته است.در مواردی هم این نوع کتاب‌ها با سفارش و هزینه رایزنی‌های فرهنگی توسط بعضی ناشران در کشورهای خارجی ترجمه و چاپ و در اختیار رایزنی ها قرار گرفته است. ضمن تقدید از تلاش‌های صورت گرفته باید اذعان داشت که علی‌رغم فعالیت‌های خوب و هزینه‌های قابل توجه صرف شده این روش کار برای تلاش در ورود آثار ایرانی و اسلامی به بازارهای نشر جهانی توفیق زیادی نداشته است.
خوشبختانه در چند سال اخیر متولیان فرهنگی کشور ما نیز متوجه استفاده از امکان و فرصت مشارکت عوامل نشر در کشورهای خارجی برای ترجمه و نشر آثار ایرانی در خارج شده‌اند و تصمیم گرفته‌اند با تعریف و اجرای برنامه‌های حمایتی از فرصت مشارکت ناشران خارجی در این خصوص بهره‌مند شوند.
قریب 5 سال پیش طرحی با عنوان طرح"تاپ" در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی رونمایی شد.مطابق آیین‌نامه این طرح قرار شد از ناشران خارجی برای ترجمه و نشر آثار ایرانی در خارج حمایتهای مالی شود. ابتدا کتاب‌هایی شناسایی و در اولویت قرار گرفت و در سال‌های بعدی به تعداد آنها افزوده شد. سایت نیم‌بندی هم برای معرفی طرح ایجاد گردید(که متاسفانه همان سایت نیم‌بند به همان صورت ابندایی هنوز موجود است و گویا دوستان مسول طرح فرصت بروز کردن و کارآمد کردن آن را هنوز پیدا نکرده‌اند).همچنین در نمایشگاه کتاب تهران و غرفه‌های رایزنی‌های فرهنگی در برخی نمایشگاه‌های کتاب خارجی برای تبلیغ طرح استفاده شد و می‌شود. با اینکه امید زیادی برای تاثیرگذاری این طرح در اصلاح روش‌های قدیمی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی برای توسعه نشر آثار ایرانی-اسلامی در خارج وجود داشت، اما متاسفانه به جهت اشراف اندک مسولان طرح به نحوه عملکرد و کارکرد طرح های گرنت در جهان و همچنین عدم آشنایی کافی با ساز و کارهای ورود به بازارهای بین المللی نشر، همان روش‌های قدیمی با نام طرح تاپ و به شیوه‌های دیگر جاری و ساری است. از این جهت این طرح نه مورد استقبال ناشران و آژانس‌های ادبی در داخل قرار گرفته است و نه مورد استقبال ناشران و آژانس‌های ادبی در خارج. همچنان مثل گذشته کتاب‌ها با هدایت، حمایت و نظارت مرکز ساماندهی ترجمه و با سفارش رایزنی‌های فرهنگی در خارج توسط برخی ناشران خارجی ضعیف و اکثراً بی نام چاپ و در اختیار رایزنی ها قرار می‌گیرد.
طرح دیگر،طرح گرنت در معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که از 3 سال پیش فعالیت خود را آغاز نموده است.این طرح نیز در سال اول دچار کج فهمی دوستان مسول از فلسفه و کارکرد طرح‌های گرنت در جهان شد. بدین معنی که به جای حمایت از ناشران خارجی برای خرید کپی رایت، ترجمه و نشر آثار ایرانی در کشورهای خارجی، حمایت ها بیشتر معطوف آن دسته از ناشران داخلی شد که کتاب‌های ایرانی را به زبان‌های خارجی ترجمه و در داخل کشور چاپ می‌کردند. عدم کارآمدی طرح در سال اول به گونه‌ای بود که کمتر تقاضایی از ناشران خارجی برای اعلام آمادگی جهت ترجمه و نشرآثار ایرانی به دبیرخانه طرح واصل شد.
خوشبختانه هوشمندی معاون امور فرهنگی وقت وزارت ارشاد و همچنین مسول طرح مانع ادامه خطا رفتن مسیر طرح شد. در سال جاری این طرح با تشکیل شورای برنامه‌ریزی اقدام به تدوین آیین‌نامه و شیوه‌نامه جدید و کارآمد گرفت. این اقدام مثبت و همچنین همکاری و همراهی ناشران و آژانس‌های ادبی در داخل با دبیرخانه طرح در معرفی آن به ناشران و آژانس‌های ادبی خارجی موجب شد، در یک سال اخیر بیش از صد درخواست حمایت از طرف ناشران خارجی برای خرید کپی‌رایت و ترجمه و نشر کتاب‌های ایرانی به دبیرخانه طرح واصل شود. طرح گرنت ایران طرحی نوپاست و نیازمند اهتمام به مراقبت و کارآمدتر کردن دارد و از جمله اقدامات بنیادی و تاثیرگذار وزارت ارشاد اسلامی در کمک به جهانی کردن نشر ایران است و امید می‌رود بوروکراسی اداری حاکم در دبیرخانه آن و همچنین تغییرات در معاونت امور فرهنگی و سایر مدیریت‌های مرتبط با این طرح موجبات کندی و کاستی آن نشود.
*رئیس آژانس ادبی و ترجمه پل
انتهای پیام/