خراسان شمالی| شهر بلقیس اسفراین؛ دومین شهر تاریخی "خشتی" و "گلی" ایران + فیلم

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اسفراین٬ قلعه خشتی و گلی بلقیس نام دیگر شهر قدیم اسفراین است. شهر کهن اسفراین که از زمان قاجار به بعد از آن به عنوان شهر بلقیس یا سبا یاد کرده‌اند قدمتی دو هزار ساله دارد و یافته‌های باستان شناسی در آن نشان می‌دهد قدیمی‌ترین استقرار در این شهر به اواخر دوره ساسانی مربوط بوده و زندگی در آن نیز تا پایان دوره صفویه به طور مداوم جریان داشته است.

اکنون از این کهن شهر باصلابت٬ مجموعه ای از بقایای ارگ مرکزی، خندق پیرامون آن و شارستان شامل برج و بارو، مقبره شیخ آذری، ویرانه‌های معروف به منار تپه(مسجد جامع)، کوره سفالگری، آب انبار، بازار، کاروانسرا، بنای معروف به یخدان‌ها و یک گورستان وسیع در نزدیک دروازه شرقی شهر باقی مانده یا در حفاری‌ها کشف شده و آن گونه که باستان‌شناسان می‌گویند پس از ارگ تاریخی بم دومین بنای بزرگ خشت و گلی ایران محسوب می‌شود.

این مجموعه عظیم سال‌ها مورد تاخت و تاز سودجویان و قاچاقیچان عتیقه بود اما سرانجام در سال 1380 در فهرست آثار ملی کشور به شماره 4497 به ثبت رسید و پس از آن اندک اندک با ورود میراث فرهنگی به این مجموعه صدای تیشه و کلنگ نیز آرام آرام در این محوطه خاموش شد.

قدمتی به درازای تاریخ

بر اساس متون تاریخی، شهر کهن اسفراین پیش از ظهور اسلام شکوفا بوده و سال 31 هجری مسلمانان آن را فتح کرده اند؛ یافته‌های باستان شناسی در این مجموعه نشان می دهد قدیمی ترین استقرار در این شهر مربوط به اواخر دوره ساسانی و نزدیک ترین زمان استقرار جمعیت در آن نیز پایان دوره صفویه بوده که در آن زمان بر اثر حمله افغان‌ها ویران شده و جایگاه خود را از دست داده است، هر چند که پس از آن نیز تا اواخر دوره قاجار خانواده‌هایی به طور مستقل در این مکان زندگی می‌کرده‌اند.

پس از ویرانی شهر تاریخی بلقیس، جوانه شهر اسفراین امروزی از درون خاکستر جنگ و نفرت سربرآورد و رشد کرد و امروز اسفراین به یکی از شهرهای مهم صنعتی و تولیدی خراسان شمالی بدل شده است.

اما در شهر کهن اسفراین کاوش‌های باستان شناختی نخستین بار در سال 1352 توسط گروهی از باستان شناسان به سرپرستی مشیری، با عاملیت دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی خراسان انجام گرفت که گزارش مختصری از آن در بایگانی مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی کشور موجود است.

دومین شهر خشتی و گلی ایران

می‌گویند ارگ بلقیس اسفراین پس از ارگ بم دومین بنای گلی ایران است که بر اساس اصول معماری ساسانی ساخته شده و مهم ترین مصالح به کار رفته در آن خشت و گل است. این کهن‌دژ که اصلی ترین قسمت باقی‌مانده از شهر تاریخی بلقیس محسوب می‌شود دارای 29 برج بوده که ارتفاع هر کدام از آن ها حدود 11 متر است و این 29 برج از هر سو با خندق احاطه شده اند.

طی کاوش سال 86 در شهر بلقیس سفال هایی شبیه سفال های نیشابور قدیم کشف شد که به سفال‌های مرو و سمرقند شباهت زیادی داشت و احتمال وجود تمدن در قرون دوم هجری را در این منطقه قوت می‌داد. فضای داخلی قلعه با حفاری‌های قاچاق به کلی مضطرب شده و فقط از این ارگ بزرگ که زمانی دارای سه طبقه فضای معماری بوده تنها یک پوسته گلی باقی مانده است.

در محدوده حصار شهر٬ آثاری از قبیل بقعه «شیخ‌آذری» شاعر قرن نهم در زمان شاهرخ تیموری مشاهده می‌شود و همچنین راسته بازار در بخش میانی شهر و باروی شهر نیز از دیگر قسمت‌های این شهر محسوب می شوند.

محل معروف این شهر تپه منار است که با توجه به نوشته‌های مورخین، جغرافی نویسان و نیز کاوش‌های باستان‌شناختی احتمالا محل مسجد و دارالاماره اسفراین در دوره بعد از مغول بوده که بخش‌هایی از آن مورد کاوش قرار گرفته است.

این شهر که روزگاری در حاشیه جاده ابریشم قرار داشته است، جزء عظیم‌ترین میراث‌های خشتی ایران پس از ارگ بم است. شهر بلقیس در 3 کیلومتری جنوب غرب شهر کنونی اسفراین قرار گرفته است که بالغ بر 180 هکتار وسعت دارد. این شهر از یک مجموعه آثار شامل بقایای ارگ و خندق پیرامون آن، شارستان شامل: برج و بارو، مقبره شیخ آذری، ویرانه‌های معروف به منار تپه (مسجد جامع)، کوره سفالگری، آب انبار، بازار، کاروانسرا، بنای معروف به یخدانها و یک گورستان وسیع در نزدیک دروازه شرقی تشکیل شده است.

از لحاظ قدمت استناد به متون تاریخی در قبل از اسلام‌آباد و شکوفا بوده و در سال 31 هجری توسط مسلمانان فتح می‌شود و طبق یافته‌های باستان شناختی قدیمی ترین استقرار در این شهر تاریخی که تاکنون شناسایی شده مربوط به اواخردوره ساسانی – صدر اسلام است و زندگی در آن تا پایان دوره صفوی به طور مداوم جریان داشته است.

بالاخره این شهر در اواخر دوران طهماسب دوم و ابتدای حکومت نادر یعنی در سال 1131 هـ. ق توسط افاغنه کاملاًویران و در هم کوبیده شد. به نحوی که جایگاه پیشین خود را از دست داد از این زمان کم‌کم اسم افسانه‌ای بلقیس بر روی خرابه‌های شهر قدیمی اسفراین گذاشته شد.

کاوش‌های باستان شناسی در بلقیس

در سال های اخیر این بازمانده تاریخی به عنوان پایگاه میراث فرهنگی تصویب شد و کاوش ها و گمانه‌ زنی‌ ها ادامه یافت. طی این کاوش ها به سازه خشتی شهر باستانی اسفراین یا ارگ که یک سازه بسیار بزرگ بوده دست یافتند. پژوهشگران معتقدند که این سازه احتمالا به قرن های ششم و هفتم و قبل از حمله مغولان تعلق داشته که بارها در دوره‌ سربداران و صفویه مرمت و بازسازی شده است.

عمده فعالیت باستان شناسان با هدف شناسایی فضاها و کارکرد بناها در تپه منار بود. اما پژوهشگران تاریخ این منطقه را فراتر از قرن های یاد شده می دانند و جغرافی دانان و تاریخ نگاران اسلامی بنیان گذار شهر بلقیس اسفراین را اسفندیار پسر گشتاسب می دانند. نویسنده تاریخ نیشابور در کتابش به کواذ یا قباد ساسانی اشاره کرده که این پادشاه علاقه زیادی به این شهر داشته و قباد به شهر بلقیس اسفراین، مهرجان می گفت.

بیهقی مورخ نامی، در اثرش اسفراین را «اسپرآئین» آورده و معتقد است این واژه مرکب از اسپر به معنی سپر و آئین به معنی راه و روش است. همچنین اسم این شهر به صورت‌های سبراین ، سفراین، اسپراین، اسپرایین و اسفرائین در تواریخ و کتاب های جغرافیایی گوناگون آمده است. طبق آنچه که در متون تاریخی ثبت شده شهر بلقیس اسفراین در دوره ساسانیان از شهرهای تابع نیشابور بوده و شهری مهم محسوب می شد.

در قسمت جنوبی شارستان بلقیس٬ یک سازه آجری با سردر و پله کشف شده که کارشناسان باستان شناس آن را آب انبار شهر می دانند. این سازه دارای مخزن اصلی بزرگ و دایره ای شکل است که از  آجر و شفته و آهک است. کوره سفالگری شهر بلقیس اسفراین قدمتش به قرن ششم هجری قمری می رسد و این کوره دارای آتشدانی در قسمت پایین کوره، طاقچه ها و گنبد است.

بقعه شیخ آذری در شهر بلقیس

مقبره یکی از شعرای قرن هشتم هجری به نام شیخ فخرالدین حمزه طوسی اسفراینی معروف به شیخ آذری هم از دیگر آثار این مجموعه است. بنای بقعه شامل دو بخش است که یکی به سمت جنوب و به عنوان نمازخانه است و دیگری در شمال و بخش اصلی و مدفن و آرامگاه این شاعر است. قطعه‌های گچ ‌بری های کشف شده از منار تپه در بخش شارستان است و قطعات کاشی کشف شده بیانگر رواج هنر کاشی کاری در شهر بلقیس اسفراین است.

فخرالدین حمزه بن علی ملک اسفراینی، متخلص به آذری، شاعر و عارف و نویسنده پارسی‌گوی شیعه در قرن هشتم و نهم (784-866 ق) در اسفراین، واقع در جنوب شرقی مرکز کنونی استان خراسان شمالی پای به جهان نهاد که بعدها با توجه به زادنش در ماه آذر، تخلص آذری را برای خود برگزید. پدرش، علی ملک، که نسبش به معین صاحب‌الدعوه احمد بن محمد مروزی می‌رسد از رجال و امرای سربداران سبزوار بود که به این دلیل او بعضا به نامهای بیهقی و مروزی نیز شناخته شده است.

شیخ آذری از جوانی به شاعری پرداخت و با کسب شهرت در این بخش به دربار شاهرخ تیموری راه یافته و در کار مدح به جایگاهی رسید که به او حکم ملک‌الشعرایی دادند. شیخ در اندک زمانی پس از گرفتن حکم ملک الشعرایی دچار تغییر حال و دگرگونی درونی شده و به تصوف روی آورد که پنج سال در نزد شیخ محی‌الدین غزالی طوسی به تحصیل علوم حدیث و تفسیر پرداخت.

آذری پس از فوت شیخ غزالی در بازگشت از حج به خدمت شاه نعمت‌الله ولی، پیشوای فرقه نعمت اللهیه رسید و از او اجازه ارشاد و خرقه تبرک گرفت و این بار پس از سیر و سلوک و ریاضت و مجاهدت و درک محضر اولیاءالله دو نوبت با پای پیاده به حج رفت و در مرتبه دوم یک سال در مکه مجاور شده و کتاب سعی الصفا را در آنجا نوشت.

این شاعر و عارف نامی خطه خراسان پس از بازگشت از سفر حج به هندوستان رفت و وارد دربار سلطان احمدشاه بهمنی شده به مقام ملک الشعرایی دربار رسید و بنا به درخواست احمدشاه منظومه بهمن نامه را نگاشت و پس از آن راهی خراسان شد. بهمن نامه، منظومه‌ای حماسی تاریخی است که به تقلید از شاهنامه فردوسی و اسکندرنامه نظامی در بحر متقارب و در قالب مثنوی سروده شده و از دیگر آثار شیخ می توان به جواهرالاسرار، مرآت و دیوان اشعار با پنج هزار بیت اشاره کرد.

آذری با کسانی چون علی شهاب ترشیزی، معین‌الدین جوینی، محمدحافظ بخارایی، شرف‌الدین علی یزدی و فاضل حسین خوارزمی معاصر بوده و شاگردانی همچون امیر نظام‌الدین شیخ احمد سهیلی و طالب جاجرمی را در مکتب خود تربیت کرده است

آذری در اواخر عمر به مدح و منقبت پیامبر (ص) و خاندان عصمت و طهارت (ع) پرداخت و در سال 866 ق در 82 سالگی در اسفراین از دنیا رفت و همانجا به خاک سپرده شد. آرامگاه او از سال 1368 شمسی به بعد بر اثر بی‌توجهی مورد دستبرد دزدان عتیقه قرار گرفت و ویران شده بود که در آستانه برگزاری همایش نکوداشت او توسط میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مورد مرمت قرار گرفت.

انتهای پیام/ح