سمنان| دروازه ارگ دریچه‌ای از تاریخ کهن شهر سمنان + فیلم
سمنان از دیرباز یکی از شهرهای چهاردهمین ایالت تاریخی (ورن) یا (ورنه) از تقسیمات ۱۶گانه باستانی بوده است و دروازه ارگ دریچه‌ای از تاریخ کهن شهر سمنان را به رخ می‌کشاند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از سمنان، برخی از محققان و مورخان شهر سمنان را جزو ایالت‌های مادها و برخی دیگر جزو ایالت‌های پارت‌ها به‌حساب می‌آوردند. شهرستان سمنان مرکز استان سمنان است. این شهرستان در 205 کیلومتری شرق تهران و بر سر راه تهران به خراسان واقع شده است.
سمنان با وسعتی در حدود 22 هزار و 119 کیلومترمربع در دامنه جنوبی رشته‌کوه‌های البرز واقع شده است و از شمال به استان مازندران از جنوب به دشت کویر از شرق به شهرستان دامغان و از غرب به شهرستان گرمسار محدود می‌شود.
ارتفاع آن از سطح دریا 11 هزار و 17 متر است سمنان نیز به‌مانند دیگر شهرستان‌های استان مهد و زادگاه شخصیت‌ها و مفاخر بزرگ علمی و فرهنگی و عرفانی بوده است و از گذشته‌های دوره همواره به‌عنوان شهری که صاحب بزرگان دین و علم بوده مطرح شده است.
بزرگانی مانند حاج ملاعلی حکیم الهی سمنانی، مشتاق سمنانی، شیخ محمد فانی سمنانی، ملا غلام‌حسین هراتی، شهاب سمنانی هنرمند و عارف قلندر مشهور و بسیاری از شخصیت‌های دیگر از بزرگان این منطقه هستند که در تاریخ دین و عرفان و هنر خوش درخشیدند.
دروازه ارگ سمنان کجا است؟
ارگ دولتی سمنان مجموعه‌ای بزرگ از ابنیه و اماکن مورد نیاز اداره شهر بوده است که در زمان حکومت حاجی بهمن میرزا بهاء الدوله فرزند فتحعلی شاه قاجار بنا شده است.
عناصر هویت‌بخش ارگ قدیم را اماکنی چون تلگراف‌خانه، قراول خانه، آب‌انبار، حمام، حسینیه و غیره تشکیل می‌دهد.
در داخل دیوارهای ضخیم ارگ اتاق‌هایی برای نگهبانی در نظر گرفته بودند. در سال 1284 هـ.ق زمانی که برای نخستین بار ناصرالدین‌شاه قاجار به‌قصد زیارت مشهد مقدس از ایالت «کومش» یا «سمنان» گذر می‌کند، به مدت سه روز در ساختمان ارگ دولتی سمنان اقامت می‌گزیند.
در آن زمان این ساختمان شامل 12 برج با عمارات و ابنیه بسیار زیبا بود ولی همچنان دروازه‌های شمالی و جنوبی ارگ ساخته نشده بودند گویا در همین سفر دستور ساخت دو دروازه به حاکم وقت سمنان داده می‌شود.
کار ساخت دروازه‌ها در سال 1302 هـ. ق در زمان حکومت «انوشیروان میرزا ضیاء الدوله» فرزند «محمدرحیم میرزا» پسر دهم عباس میرزا نایب‌السلطنه که در سال‌های 1300 تا 1305 ه. ق حاکم ایالت قومس بوده به اتمام می‌رسد.
به همین دلیل در سفر دوم شاه به مشهد که عکس‌های گویایی از آن باقی‌مانده تصاویر زیبایی از دروازه‌های شمالی و جنوبی ارگ سمنان دیده می‌شود.
دروازه شمالی ارگ سمنان تنها بازمانده دارالحکومه قدیم شهر است که در زمان رضاشاه به هنگام احداث و تعریض خیابان‌ها و ساخت ابنیه جدید باقی‌مانده است. از دروازه جنوبی نیز جز نمایی چند از عکس‌های دوره قاجار چیزی به یادگار نمانده است.
این دروازه دارای دو نمای شمالی و جنوبی است که در نمای شمالی دو اتاق در دو طرف و به قرینه یکدیگر، دو راهروی کوچک، ایوان‌هایی در جلوی اتاق‌ها و مدخل اصلی که محل عبور و مرور بوده قرار دارد.
نمای اصلی این قسمت از آجر است و راهروی اصلی با پلان مربع به‌وسیله فیل پوش ها به گنبد کم‌خیز منتهی می‌شود. یکی از عناصر جالب‌توجه نمای شمالی تزئینات کتیبه‌ای است که به شکل نیم‌دایره در بالای مدخل اصلی به خط نستعلیق زرد، بر زمینه کاشی‌های لاجوردی نوشته‌شده است و ابعاد این کاشی‌ها 15 در 15 سانتی‌متر مربع و در 11 ردیف افقی چیده شده است.
نمای جنوبی: این نما از حیث استفاده از تزئینات زیبای کاشی‌کاری پرکارتر و مفصل‌تر از نمای شمالی است. در تزئینات این نما کاشی‌های هفت‌رنگ و مناره‌های تزئینی زیبا به چشم می‌خورد. استفاده از نقوش هندسی و نقش و نگار اساطیری در این جبهه، اهمیت نمای جنوبی را به‌عنوان دروازه ورودی شهر بیشتر می‌کند.
به قرینه کتیبه نیم‌دایره نمای شمالی، طرح نیم‌دایره‌ای بر پیشانی نمای جنوبی کاشی‌کاری شده که در آن نبرد رستم و دیو سفید به تصویر کشیده شده است؛ و درست در بالای مدخل ورودی نقش سربازان قاجاری و تسلیحات ایشان کاشی‌کاری شده است.
از دیگر تزئینات کاشی‌کاری این نما که به قرینه شکل‌گرفته است نقوش افسران قاجاری و شیر و خورشید است. بر بالای دیوار دروازه کتیبه‌هایی در 5 سطر متوالی به خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی وجود دارد که در لابه‌لای سطور آن طرح گل و برگ‌های اسلیمی به چشم می‌خورد.
متن کتیبه بدین شرح است: «برحسب امر قدر بند قدرگان سکندرشان اعلی‌حضرت اقدس همایون شاهنشاه جم جاه فلک بارگاه و ملجأ السلاطین والخواتین السلطان ابن السلطان ابن السلطان و الخاقان ابن الخاقان بن الحاقان ناصرالدین‌شاه قاجار (با رنگ زرد) خلد الله ملکه و دولته بسعی و اهتمام جناب اشرف ضیاء الدوله انوشیروان میرزا حکمران سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام اتمام همت پذیرفت. فی شهر محرم‌الحرام سنه بیچی ئیل خیریت دلیل»؛ و با خط ریزتر در دو ردیف و در کنار همین سطر کتیبه آمده است: «محمدباقر ولد حاجی سید مهدی الطباطبائی السمنانی».
هنرمند و نقاش کتیبه‌های دروازه ارگ سمنان که نقاشی تصاویر خطاطی کتیبه‌ها از آثار هنری او به شمار می‌رود؛ مربوط به سید محمدباقر طباطبایی سمنانی است.
او از نوادگان مرحوم میر محمدخان طباطبایی سمنانی و از هنرمندان بنام سمنان در دوران قاجاریه است. حرفه اصلی سید محمدباقر طبابت بود و گویا در کار خود استادی و مهارتی نیز داشته است و به همین دلیل از طرف ضیاء الدوله حاکم ایالت قومس به دریافت لقب (حشمت الحکما) نائل شده، از تاریخ تولد و وفات او اطلاع دقیقی در دست نیست؛ ولی مسلماً تا تاریخ 1302 هجری قمری که تاریخ کتیبه‌نویسی دروازه ارگ است در قید حیات بوده است.
کار کاشی‌پزی کاشی‌های دروازه ارگ سمنان را نیز استاد حبیب‌الله فرزند استاد علی کاشی‌پز کاشانی انجام داده است.
مکان این دروازه که اکنون به میدانی تبدیل‌شده است در مرکز شهر سمنان و در خیابان طالقانی واقع است.
موزه گرمابه پهنه نمایشگاهی از آثار باستانی سمنان
این بنا که به‌عنوان گرمابه مورداستفاده قرار می‌گرفته در مجاورت راسته‌بازار قدیم شهر واقع و تاریخ نزدیک به 600 سال را پشت سر گذرانیده است. به استناد کتیبه سر در آن؛ بنا در زمان سلطنت میرزا ابوالقاسم بابر خان «پادشاه دوره تیموری» و به دستور وزیرش خواجه غیاث‌الدین محمد بن خواجه تاج‌الدین بهرام سمنانی ساخته‌شده است.
پس از ثبت بنای آن در سال 1355 در فهرست آثار ملی در سال 1365 تعمیرات اساسی و زیربنایی آن آغاز و پس از بازپیرایی، در سال 1355 در فهرست آثار ملی در سال 1365 تعمیرات اساسی و زیربنایی آن آغاز و پس از بازپیرایی در سال 1373 به صلاحدید کارشناسان به موزه تغییر کاربری داده شد.
این بنا با مساحت تقریبی 1000 مترمربع که در شمال غرب پهنه ساخته‌شده دارای دوردگاه ورودی زنانه و مردانه است. در ورودی مردانه دارای دو صفه است که از سه طرف کاشی‌کاری‌ها زیبا آن را احاطه می‌کند و مجموعه کاشی‌کاری‌های سر در آن طبق آنچه در گوشه کار درج‌شده «عمل زین‌العابدین سمنانی» است.
سقف گرمخانه آن را گنبد زیبایی پوشانده است و نورگیرهای متعدد این محل را زیباتر نموده است. همین صحن به محل عرضه و نمایشگاه دائمی آثار باستان‌شناسی اختصاص دارد که از تپه حصار دامغان و خطیر کوه و تپه خندق سمنان منطقه خرند و... به‌دست‌آمده‌اند.
تکیه پهنه از دیگر جاذبه‌های تاریخی سمنان است و قدمت آن مربوط به دوره قاجار است. این تکیه زیبا از جنوب شرق به‌وسیله راهروی باریک و مسقف به مسجد امام و از شمال غربی به مسجد امام و از شمال غربی به مسجد جامع و حمام پهنه از جنوب غربی به امامزاده یحیی (ع) و از سمت شرق به تیمچه حضرت راه دارد.
در گذشته سقف تکیه پوشیده نبوده است اما گویا در دوره پهلوی سقفی از کلاف‌های چوب و فلزی به‌صورت شیروانی برای تکیه تعبیه می‌کنند. تکیه در دوطبقه ساخته‌شده که طبقه اول را مغازه‌ها و حجره‌ها تشکیل می‌دهد و طبقه دوم که خاص طبقه اشراف و بانوان بوده است به‌صورت ایوان است و در ایام محرم و تعزیه‌خوانی جهت تماشای مراسم از آن استفاده می‌کردند.
دورتادور و سر مغازه‌ها و ایوان‌ها کاشی‌کاری‌های زیبایی ساخته‌شده است. این تکیه در انتهای راسته‌بازار پایین (بازار حضرت) و مجاور امامزاده یحیی (ع) قرارگرفته است.
تکیه ناسار نیز ازنظر فرم و شکل ظاهر بسیار شبیه به تکیه پهنه است به‌جز آنکه در چند سال اخیر در وسط آن حوضی بزرگ ساخته‌شده است. طبقه پائین تکیه را مغازه‌های چند تشکیل می‌دهد و طبقه بالای آن ایوان‌هایی برای تماشای مراسم تعزیه است.
در جبهه جنوبی تکیه ناسار یکی از بهترین و بزرگ‌ترین نمونه‌های آب‌انبار سمنان به نام آب‌انبار ناسار قرار دارد که با پله‌های متعدد و غلام‌گردش‌ها به محل برداشت آب منتهی می‌شود.
سقف تکیه پوشیده است و یک شیروانی بزرگ و قرمزرنگ با پنجره‌های مشبک سبز بر روی آن ساخته‌شده است.
بازار شیخ علاءالدوله از قدیمی‌ترین بازارهای استان سمنان
این بازار یکی از کهن‌ترین بازارهای استان سمنان است که تاریخ بنای آن را به دوران ایلخانیان و پیش از آن منتسب می‌دانند. بنای بازار به‌وسیله شیخ علاءالدوله سمنانی از عارفان مشهور ایران در قرن هفتم و هشتم هجری قمری و هم‌زمان با بنای شبستان شیخ علاءالدوله مسجد جامع ساخته‌شده است. این بازار به جهت اینکه در قدیم به گورستان قدیمی علمدار متصل بوده است به بازار مرده‌ها نیز شهرت دارد. بازار دارای طاق‌های ضربی بلند است و سرتاسر آن با آجرکاری زیبا پوشیده است.
بازار بزرگ سمنان زیبا از بناهای دوره قاجار است و بر روی طاق‌های جناغی زیبایی استوارشده است. نور داخل بازار به‌وسیله نورگیرهای شیشه‌ای بزرگی که بر بالای هر طاق ساخته‌شده است تأمین می‌شود. عناصر کالبدی بازار سمنان را کاروانسرا، حمام، مسجد، تیمچه و تکیه تشکیل می‌دهند.
سردرب شمالی بازار، آجرکاری شده و دارای پایه‌های سنگی و پشت بغل‌های زیبای کاشی‌کاری است. کتیبه‌ای از کاشی لاجوردی که قسمتی از سوره مبارکه (اقراء) به خط ثلث را در بردارد بر بالای سردر به چشم می‌خورد.
بازار جنوبی یا بازار حضرت از خیابان امام خمینی شروع و به تکیه بزرگ پهنه و محله اسفنجان ختم می‌شود. سر در شمالی بازار حضرت مشابه سردرشمالی بازار جنوبی است. بازار طوری ساخته‌شده که در تابستان خنک و در زمستان نسبتاً گرم است.
لازم به ذکر است راسته‌بازار شهر و بازار حضرت کنونی در اصل به هم متصل بوده و راسته‌بازار اصلی شهر را تشکیل می‌داده است ولی در زمان پهلوی اول به دلیل خیابان‌کشی و شهرسازی آن دوران، بازار بزرگ به‌وسیله خیابان امام خمینی فعلی به دو قسمت تقسیم‌شده است که اکنون به آن بازار شمالی و بازار جنوبی یا بازار حضرت می‌گویند.
این مکان از امکان تجاری بسیار مهم گذشته و حاضر سمنان است. بازار سمنان از خیابان شهدا شروع و تا خیابان امام خمینی ادامه می‌یابد.
خانه تدین سمنان جزء خانه‌های باارزش قاجار است که به‌صورت دوبخشی بیرونی و اندرونی شامل قسمت‌های تابستانی و زمستانی و همچنین تعدادی اتاق کوچک و بزرگ است. بنای فعلی خانه تدین اکنون به‌عنوان محل اداره میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان سمنان مورداستفاده قرارگرفته است. بادگیری بلند نیز زینت‌بخش این بنای تاریخی است.
تیمچه حضرت یکی از بناهای دوره قاجاریه است که در جوار مسجد امام و تکیه حضرت سمنان بنا گردیده، این تیمچه داری دوطبقه و حجره‌های متعدد است که باهدف کاربری تجاری ساخته‌شده است.
مسجد جامع سمنان قدیمی‌ترین مسجد کشور و یادگار دوره سلجوقیان
مسجد جامع سمنان یکی از مساجد بسیار قدیمی کشور است که سابقه موجود آن به دوره سلجوقی می‌رسد. این بنا یکی از مساجد تک ایوانی است که دارای دو ورودی است. این بنا دارای سه شبستان است. شبستان شرقی ستون‌ها مدور و طاق‌های جناغی و ورودی آن مربوط به دوره قاجار است مناره زیبایی آن در حدود 32 متر ارتفاع دارد و با گره چینی آجری مزین گشته و همچنین با آیاتی از کلام‌الله مجید به خط کوفی مزین گشته است. شبستان جنوبی همانند شبستان شرقی است و با طاق‌های جناغی و کاسه پوش یا چهاربخشی پوشیده شده و موسوم به شبستان چهل‌ستون است.
این شبستان که مربوط به دوره سلجوقی است در قسمت زیرزمین خود نیز شبستانی با ستون چهارگوش قرار دارد. ایوان این مسجد مربوط به دوره تیموری است و ارتفاع آن حدود 25 متر است و گنبد اصلی که در پشت این ایوان قرار دارد مربوط به دوره سلجوقی است. این بنا به شماره 163 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. ابعاد این بنا حدود 50 در 73 متر است. مسجد امام یکی از مساجد چهار ایوانی دوره قاجار و نمونه‌ای کامل ازلحاظ معماری این دوران است.
مسجد امام در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته‌شده است. عناصر تشکیل‌دهنده مسجد را ایوان‌های متعدد، شبستان‌های وسیع، حجره‌ها و کاشی‌کاری‌های زیبا و هفت‌رنگ تشکیل می‌دهد. ارتفاع ایوان غربی مسجد امام 19.5 متر است و بزرگ‌تر از ایوان‌های دیگر مسجد ساخته‌شده و مزین به کاشی‌کاری‌ها و کتیبه‌های کوفی بنایی و ثلث است. ارتفاع ایوان شرقی 18.5 متر، ارتفاع دو ایوان رو به شمال و رو به جنوب هر یک 11 متر است. در بالای همه ایوان‌ها سوره‌های مبارک قرآنی و اسم خاقان فتحعلی شاه و تاریخ بنا بر روی کاشی نقش بسته است.
در کلاته سارو بر فراز دو رشته‌کوه دو قلعه مربوطه به قبل از اسلام و دوره اسلامی قرار دارد. قلعه شمالی نسبت به قلعه جنوبی کوچک‌تر است. چهار طرف دو قلعه برج‌های مدوری به‌منظور دیده‌بانی ساخته‌شده است. در ساختمان قلعه‌های سارو از سنگ، گچ، آجر و ساروج استفاده‌شده است. وجود مجراهای زیرزمینی که آب کلاته سارو را به بالای قلعه می‌رسانند از ویژگی‌های قلعه است. این قلعه‌ها توسط گروه اسماعیلیه مورداستفاده قرار می‌گرفته است.
منطقه پیغمبران سمنان
در شمال شرق شهر سمنان و در ادامه راه شوسه ای که روستاهای جنوبی البرز در شمال سمنان را به این شهر وصل می‌کند، منطقه زیارتی و سیاحتی «پیغمبران» قرار دارد. مقبره پیغمبران در قله کوهی به همین نام در 21 کیلومتری از جاده اصلی تهران – مشهد، در نزدیکی سمنان واقع‌شده است. بر اساس اطلاعات موجود، در این مقبره، «سام» و «لام» از فرزندان نوح پیغمبر مدفون هستند.
گردنه آهوان سمنان کجاست؟
آهوان منطقه‌ای است که از حدود 30 کیلومتری شرق سمنان و 87 کیلومتری غرب دامغان شروع و تا انتهای منطقه کوهستانی ادامه دارد. این منطقه در زمستان سرد و در تابستان معتدل ییلاقی است. در اطراف آهوان چند روستای پای کوهی معروف به «کلاته» وجود دارد که به باغ‌ها، کشتزارهای مختلف و استخرهای آبیاری، مناظر زیبایی را خلق می‌کند در کنار جاذبه‌های طبیعی، اهمیت گردشگری منطقه به دلیل وجود دو کاروانسرا یا رباط تاریخی به نام رباط سنگی انوشیروانی و کاروانسرای شاه‌عباسی است.
خانه کلانتر سمنان متعلق به اواسط قاجار است و در قسمت جنوبی سمنان در محله اسفنجان و در نبش میدان ابوذر (پاچنار) واقع است. بنا متعلق به خانواده رجبی (کلانتر وقت سمنان) بوده است. بنا دارای یک حیاط مرکزی و باغچه و فضاهایی ازجمله راهرو، اتاق‌های تابستانی و زمستانی، بادگیر و غیره است. این بنا دارای یک بادگیر بلند و منحصربه‌فرد درروی قسمت جنوبی است که از روی سقف قسمت تابستان نشین بیرون آمده است. این بنا به شماره 1787 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. ابعاد این بنا حدود 49 در 36 متر است.
کویر دلازیان سمنان
در شمال کویر مرکزی ایران (دشت کویر) و جنوب روستای دلازیان قرار دارد. روستای دلازیان در هشت کیلومتری جنوب سمنان قرار دارد. در قسمت عمده کویر پوشش گیاهی بسیار ضعیف و عمدتاً گیاهان خشکی‌پسند و شور پسند قابل‌مشاهده است.
تنوع اقلیم این شهر همچنان که در کل استان مشهود بوده توانسته انواع صنایع‌دستی و درهای سنتی را در دل مردمی که در دل مردمی که در این خطه زندگی می‌کردند ایجاد و باعث رونق اقتصادی و بروز احساسات و تجلی آن در هنرهای بومی منطقه و صنایع‌دستی و تا به امروز این هنرها سینه‌به‌سینه با افت‌وخیزهای فراوان به عصر حاضر منتقل شود.
به‌طوری‌که درگذشته هنرهای کاربردی گیوه‌بافی، کلاه مالی، مهرسازی و نمدمالی سفال‌گری و غیره از رونق بسیاری برخوردار بوده و به همراه سوغاتی همچون – نان سنتی، شیرمال، کماج، گل نرگس و غیره توشه راه مسافران رهگذر این شهر می‌شود.
انتهای پیام/ح
