قم| الماس‌های آسمان تاریخ قم؛ مدرسه‌ای از روزگار صفوی+ تصاویر
محله دروازه ری انتهایی‌ترین محله شهر قم در روزگار صفویه است که کاروانیان از آن راه رفتن به‌سوی تهران را پیش می‌گرفتند، این محله که امروز دستخوش تغییرات بسیاری به منظور اجرای طرح‌های ترافیکی هم شده٬ میزبان چند بنای ارزشمند تاریخی مربوط به آن دوره است
به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، از بازار کهنه شهر قم با تمام زیبایی‌ها و چشم‌نوازی‌هایش که یادگار دوران صوفی است اگر عبور کنید٬ وارد محله دروازه ری شده‌اید. چند قدم بیشتر راه نیست تا رسیدن به مسجد جامع قم که زیبایی و سادگی‌اش آوازه‌ای دارد. دقیقاً روبه‌روی درب مسجد جامع٬ درهای چوبی زیبایی به بنایی باز می‌شوند که شاید کمتر دیده‌شده باشد اما ارزش‌های معماری و تاریخی بسیاری دارد.
مدرسه جهانگیرخان٬ آنطور که پرونده ثبتی‌اش می‌گوید٬ در دوران صفویه بنا شده است. البته در این موضوع در تواریخ مختلف حرف‌های متفاوتی راجع این موضوع شنیده می‌شود. فیض قمی در گنجینه آثار قم، بنای مدرسه را همدوره بنای مسجد جامع و در اواسط قرن هشتم دانسته است. همچنین محمدحسین ناصر الشریعة در تاریخ قم، بنای مدرسه را قبل از دوره صفوی می‌داند و حسین مدرسی طباطبایی، معتقد است بنای مدرسه متعلق به قرن یازده و دوره صفوی است. میرزا عباس فیض قمی معتقد است این مدرسه یک بار در زمان صفوی از سوی عالم این عصر میرزا جهانگیر خان مدرّس مدرسه شاه اصفهان تعمیر شد و دارای کتابدار و کتابخانه شد.
هر چه هست این مدرسه در روزگاران صفوی و قاجار آباد و در کنار مدارس بزرگ دنیای تشیع اثرگذار بوده.
این روزها اگر به محله دروازه ری سری بزنید٬ هنوز این مدرسه را پر جنب‌وجوش خواهید دید. طلاب جوان هر چند تعدادشان زیاد نیست اما هنوز به این مدرسه رفت‌وآمد دارند و طنین صدای اساتید فقه و اخلاق و قرآن همچنان در میان در و دیوار زیبایش می‌پیچد.
از در که وارد می‌شوی٬ باید از دالانی کوچک عبور کنی. پا گذاشتن به حیاط یعنی پا گذاشتن به دنیایی از نور و رنگ. باد شاخ درختان را به رقص آورده و خورشید روی سطح شفاف آب حوض جلوه می‌کند. طبیعت اولین عنصری است که در این بنا به خوشامد تو می‌آید. پس‌از آن هم‌نشینی رنگ آجرها و کاشی‌ها تو را به بهشتی از زیبایی می‌برد.
محوطه مدرسه جهانگیرخان 20 حجره دارد. وارد هر کدام که بشوی٬ فضای ساده زندگی یک طلبه را خواهی دید. یک پله سنگی از حیاط تا ایوان هر یک از حجره‌ها فاصله است. دهلیز کوچک جلوی هر حجره با مقرنس‌های گچی و تزئینات آجری در حال خوشامدگویی به میهمان است. کتیبه‌هایی که با خطوط زیبا اسامی جلاله و ائمه را با خود دارند٬ از دیگر زیبایی‌های این ایوان‌های کوچک محسوب می‌شوند.
سر در اصلی اما در نوع خودش کم‌نظیر است. مقرنس‌های گچی با رنگ‌های لاجوردی٬ طلایی و ارغوانی میزبان نقش‌های اسلیمی شده‌اند و درب‌های چوبی با انعکاس زیبای ظهر زمستان شیشه‌های چهارگوش زیبایی سردر را دو چندان کرده‌اند.
اشکال هندسی مانند معماری تمام اماکن مذهبی در ایران یادآور وحدت وجود در دنیای کثرت هستند و زیبایی گره‌ها و لچکی‌ها هر کدام دنیایی از راز و رمز دارد.
از داخل سردر مدرسه که به حیاط نگاه کنی٬ زیبایی درختان همیشه سبز و حوض فیروزه‌ای وسط٬ دلت را به روزگار دور می‌برد. روزگاری که بزرگانی از مردم قم در این مدرسه تحصیل‌کرده و برای علم‌آموزی پا روی همین سنگ فرش‌ها و ایوان‌ها گذاشته‌اند.
سر در مدرسه با «کتیبه انا مدینه العلم و علی باب‌ها» هویت بنا را در همان ابتدای ورود روشن می‌کند و تمام دالان‌ها و راهروهای بزرگ و کوچک با نقاشی‌های روزگاری ناصری و نقوش اسلیمی تزئین شده‌اند.
درب‌ها هم برای خود داستانی دارند. کوچک و به جنس چوب با پنجره‌های شفافی که نور را به داخل منتقل می‌کند. هر کدام کوتاه‌تراز یک انسان با قد متوسط است و راز و رمزش در همین خم کردن سر به احترام پیش استاد و هم‌کلاسی زیباتر می‌شود.
داخل مدرسه اما اثری از روزگار گذشته نیست. همه جا ساده اما تقریباً امروزی است و اثری از کیفیت بی‌نظیر معماری مدارس علمیه در روزگار دور باقی نمانده است.
این مدرسه 20 حجره یک طبقه به صورت 20 ضلعی دارد که در هر ضلع یک فرورفتگی دیده می‌شود و خود دارای دو ضلع است. در هر زاویه از زوایای چهارگانه آن‌هم ایوانچه‌های مورب به صورت قرینه قرار دارند.
مقرنس‌های لطیف در سقف و آرایش کاشی گرهی در لچکی‌های پیشیانی از ویژگی‌های معمارانه مدرسه جهانگیرخان است. عرصه اصلی مدرسه 1300 متر که 830 متر بنا دارد.
تصاویر پرونده ثبتی نشان می‌دهد این مدرسه در روزگاری تا حدی تخریب‌شده اما در زمان آیت‌الله بروجردی بازسازی‌شده است. البته این بازسازی تنها در یک نوبت اتفاق نیفتاده. نخستین تعمیر توسط جهانگیرخان٬ استاد مدرسه امام اصفهان بوده و بار دیگر در دوره فتحعلی شاه و بعد در دوره ناصرالدین‌شاه در سال 1278 ه.ق. به وسیله «میرزا نصر الله خان مستوفی گرگانی». به همین دلیل پس‌ازآن گاهی به نام «مدرسه ناصری» از آن یادشده است.
دل کندن از این فضا و بنا کار آسانی نیست اما بیرون که بیایی و نگاهی به آسمان بیندازی٬ دو سر در زیبا را خواهی دید که هر کدام سر به آسمان می‌سایند. سر در مدرسه جهانگیرخان و مسجد جامع قم که مانند دو نگینی در کنار هم می‌درخشند و جلوه می‌کنند.
سید محسن محسنی٬ پژوهشگر تاریخ قم می‌گوید مدرسه جهانگیرخان آنچنان پرونده قطوری در کتب تاریخی شهر قم ندارد با این حال به نظر می‌رسد در روزهای گذشته در میان مدارس علمیه٬ سرآمد و مهم محسوب می‌شده است.
«از این مدرسه به عنوان مدرسه جانی خان٬ مدرسه ناصری و مدرسه جهانگیرخان در متون یادشده است. همچنین چند دوره مرمت برای این مدرسه در تاریخ ذکرشده است. یکی از این مرمت‌ها در عصر صفویه و به دست جهانگیرخان مدرس مدرسه شاه اصفهان رخ‌داده که وجه تسمیه این مدرسه شده است. یک مرمت هم در عصر قاجار اتفاق افتاده که سبب شده این مدرسه را به عنوان مدرسه شاهی بشناسند.» آنطور که محسنی می‌گوید٬ یک نظر دیگر درباره وجهه تسمیه این مدرسه از سوی برخی مورخان این است که بازسازی آن در زمان آیت‌الله بروجردی اتفاق افتاده و ایشان نام استاد خود جهانگیرخان قشقایی را بر وی گذاشته است.
وی با اشاره به اینکه برخی متون هم قدمت این مدرسه را به دوره قاجار نسبت داده‌اند اظهار داشت: کتاب خطی 1231 هجری قمری در این مدرسه کتابت شده که نشان دهنده اهمیت و قدمت این مدرسه است.
این تاریخ‌پژوه افزود: در زمان صفویه این مدرسه همزمان با بازسازی دارای کتابخانه هم شده که از این اتفاق اهمیت و اعتبار این مدرسه را نشان می‌دهد. در متون تاریخی بیان‌شده که بسیاری از علمای بزرگ و معتبر قم در قدیم شاگرد مدرسه جهانگیرخان بوده‌اند.
مدارس علمیه در شهر قم به‌نوعی نماد این شهر و مهم‌ترین ساختمان‌های تاریخی محسوب می‌شوند. در تاریخ ذکرشده پس از سقوط آل بویه و دورانی که در تمام کشور ترویج و تولید علم دچار رکود بود٬ شهر قم 9 مدرسه علمیه داشت. اگر نگاهی به متون اصیل بیندازیم متوجه می‌شویم ساخت و فعالیت مدرسه جهانگیرخان در قم دقیقاً به دوره‌ای مربوط می‌شود که تدریس علوم دینی و احداث مدارس علمیه در شهر قم قوت گرفته بود تا مردم دنیا فرهنگ تشیع را از زیر همین سقف‌های گنبدی و کنار همین حوض‌های فیروزه‌ای دریافت کنند.
انتهای پیام/ ز