مصاحبه| نگاه تحلیلی به نزول آیات سورۀ «علق» در ایام بعثت

یکی از محققان علوم قرآن و حدیث معتقد است که پیامبر(ص) قبل از بعثت دارای مقامات خاصی بوده و به موضوعات قرآنی اشراف کامل داشته، لذا روایاتی که در آن به عدم آشنایی پیامبر با جبرئیل و ترس ایشان از دیدار فرشته وحی می‌پردازد جای تأمل و خدشه بسیار دارد.

به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، همزمان با فرا رسیدن سالروز مبعث نبّی مکرم اسلام، به سراغ «محمدحسن حیدری» پژوهشگر علوم قرآن و حدیث رفتیم تا با وی درباره آیات ابتدایی نازل شده بر پیامبر اکرم (ص) و همچنین رفتار ایشان در قبال این اتفاق بزرگ گفت‌وگو کنیم.

  • وی دانش­‌آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث است که بنا به علاقه شخصی خود مطالعات تاریخی را نیز دنبال می‌­کند و پایان‌­نامه وی نیز در رابطه با جعل احادیث مهدویت در سال­‌های ابتدایی حکومت عباسیان و موضوعات درباره آن بوده است. او علاوه بر اجرای برخی طرح پژوهشی ــ دانشگاهی، داوری برخی مقالات مذهبی و تاریخی در همایش‌های سراسری کشور را نیز به‌ عهده داشته است. چندی پیش نیز مقاله‌ای از او در رابطه با معنای واژه «کظم» در مجله تخصصی واژه‌پژوهی به چاپ رسید.
  • * خبرگزاری تسنیم پیش از این در ایام شهادت امام کاظم(ع)، گفت‌وگویی با ایشان درباره «فتنه مهدویت دروغین در دوران امام کاظم(ع) و نقش ایشان در رفع این فتنه» داشته است که برای مطالعه آن می‌توانید روی اینجا کلیک کنید.

* در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید:

تسنیم: تاکنون نظرات مختلفی درباره نزول نخستین آیات قرآن کریم به رسول خدا (ص) مطرح شده است. لطفاً در این باره توضیح دهید.

یک رسول قبل از مبعوث شدن و بعد از مبعوث شدن دارای مراحل مختلف رشد است. به عنوان مثال، می‌­توان به مراحل رشد حضرت موسی(ع) اشاره کرد، طبق آیه 14 سوره قصص، حضرت موسی(ع) قبل از مبعوث شدن و حتی قبل از اینکه به سمت مدین و شُعیب(ع) حرکت کند، مقداری رشد یافته بود و حتی خداوند به او حکم و علم عطا کرده بود و البته بخش بیشتری از رشد او بعد از مبعوث شدن او واقع شد که تا اواخر عمر ایشان نیز ادامه داشت، این موضوع را به وضوح در ماجراهایی که در برخورد با حضرت خضر(ع) دارد می‌­توان یافت «قالَ لَهُ مُوسى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلى أَنْ تُعَلِّمَنی مِمّا عُلِّمْتَ رُشْدًا [کهف 66]».

بر این اساس حتماً رسول الله(ص) قبل از مبعوث شدن دارای مقاماتی بودند و حداقل به اندازه حضرت موسی(ع) از حکم و علم برخوردار بوده­‌اند، لذا این تصوّر که ایشان قبل از بعثت تنها یک شخص عادی بودند که اخلاقی خوب داشتند و تنها به عنوان شخصی خوب و امین در جامعه شناخته می­‌شدند صحیح نیست و حتماً ایشان قبل از بعثت با بسیاری از موضوعات آشنا بودند و این به دور از انصاف است که بعثت ایشان را مصادف با اولین برخورد و آشنایی ایشان با جبرئیل بدانیم. به نظر می­‌رسد برخی از روایات که به نقل از عایشه، همسر پیامبر است، با آیات قرآن همخوانی ندارد و حتی ماجراهایی که از دیدار حضرت با ورقه بن نوفل و ماجراهایی از این قبیل نمی‌­تواند صحیح باشد. از جمله مواردی که متخصصان علوم قرآنی بسیار به آن پرداخته‌­اند موضوع اولین آیات نازل شده بر حضرت است که قول معروف آیات ابتدایی سوره علق است.

تسنیم: آیا واقعاً آیات ابتدایی سوره علق اولین آیات نازل شده بر پیامبر(ص) است و طبق نقل عایشه آیا این نخستین برخورد پیامبر (ص) با جبرئیل (ع) بوده است؟

سیر قرائت قرآن یازده آیه دارد که می­‌توان به سه مرحله تقسیم کرد. 1- قرائت قرآن توسط خداوند بر مردم 2- قرائت قرآن توسط رسول الله(ص) بر مردم 3- قرائت قرآن توسط مردم، که به موضوع قرائت قرآن توسط خدا بر رسول الله (ص) خواهیم پرداخت. این مرحله دارای دو بخش است؛ یکی اینکه خداوند در آیه ششم سورۀ أعلی ﴿ سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسى‏﴾، می‏‌فرماید ما به زودی بر شما قرائت می‏‌کنیم، این یعنی هنوز خداوند قرائت نکرده، این آیه ساختار فکر انسان را تغییر می‏‌دهد. بسیاری از دانشمندان معتقدند که در هنگام بعثت، جبرئیل نازل شد، دو شانۀ رسول‏‏ الله(ص) را گرفت، فشار داد و گفت: بخوان! ایشان گفت: بلد نیستم. دوباره گفت: بخوان! حضرت فرمود: بلد نیستم، اما آیه 6 سوره أعلی تصویر دیگری را در ذهن ایجاد می­‌کند. خداوند دارد می‏‌فرماید: ما به زودی بر شما قرائت می‏‌کنیم، پس قبل از قرائت قرآن، رسول‏‏ الله(ص) با وحی آشنا بود، «سَ» یعنی به زودی، به زودی ما برایت قرائت می‌‏کنیم.

تسنیم: آیا جای این آیه نمی­‌تواند در جایی غیر از ابتدای نزول قرآن کریم باشد؟

دقت کنیم، در هنگام اولین ابلاغ وحی به مردم توسط رسول الله(ص) چه اتفاقی افتاده است؟ ابتداء جبرئیل باید بیاید و آیاتی را قرائت کند، بعد رسول ‏‏الله(ص) بر دیگران قرائت کند، پس قبل از اینکه ایشان بخواهند آیات را قرائت کند، جبرئیل باید برای ایشان قرائت کرده باشد، اما در آیۀ 6 سورۀ أعلی خداوند می‏‌فرماید: ﴿سَنُقْرِئُكَ‏﴾، این چه موقع است که خدا می‌‏فرماید به زودی ما برایت قرائت می‏‌کنیم؟ آیا امکان دارد که گوینده‌­ای که بارها با فردی صحبت کرده، در اواسط یکی از صحبت‏‌هایش بگوید ما به زودی چیزی را به تو می­‌خواهیم بگوییم. آیا سوال پیش نمی‌­آید که پس آیا تا به حال با من صحبت نمی­‌کردی؟!

تسنیم: پس آیا تعبیر ﴿ سَنُقْرِئُكَ‏﴾ می‌­تواند وسط قرآن باشد؟

اگر وسط قرآن باشد پس آن چیزهایی که قبلاً قرائت شده چیست؟! من وسط صحبتم می‏‌گویم به زودی می‏‌خواهم با شما صحبت کنم؛ شما می‌‏فرمایید: این صحبت‏‌هایی که تا الان گفتی چه بود؟ جمله من به زودی با شما صحبت می‏‌کنم چه زمان می­‌تواند باشد؟ قبل از شروع صحبت، قبل از اولین صحبت باید باشد؛ ﴿سَنُقْرِئُكَ‏﴾ نمی­‌تواند در نیمه قرآن و یا حتی سومین آیه باشد، این آیه یک وعده است، به زودی ما برایت قرائت می‏‌کنیم. علامه طباطبائی وقتی به این آیه ﴿ سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسى‏﴾ می‌‏رسد، می­‌گوید: وعده‌‏ای است از خدای تعالی به پیامبرش، به اینکه علم به قرآن و حفظ قرآن را در اختیارش بگذارد؛ با همین جملات مرحوم علامه جلو بیاییم، چه موقع خدا می‏‌تواند وعده داده باشد که علم به قرآن را به شما عطا می‏‌کنم؟ این وعده چه موقع باید باشد؟ وسط قرآن؟ آخر قرآن؟ یا اوایل؟ اینکه بگوییم: ﴿سَنُقْرِئُكَ‏﴾، به معنای قرائت بخش جدیدی از قرآن است، نمی‌­تواند صحیح باشد، چراکه معنای آیه صراحت دارد و خدا تخصیص و تفکیک نمی‌‏کند، صحبت سر این نیست که یک چیزهایی قبلاً قرائت شده، یک چیزهایی هم به صورت جدید مطرح خواهد شد، اگر به لحن آیه دقت کنید یا به سیاق نگاه کنید تخصیص مشاهده نمی‌­کنید.

تسنیم:پس اگر این موضوع صحیح باشد، تصوّر انسان درباره آغاز بعثت تغییری اساسی می­‌کند.

بله درست است، تصوّر عموم مردم این است که در خلال دوران حیات رسول الله(ص) صحنه‏­‌هایی پیش می‏‌آمد و ایشان نمی‏‌دانستند که در این صحنه باید چکار کرد، یک دفعه جبرئیل نازل می‌‏شد و یک یا چند آیۀ قرآن نازل می‌­کرد، حضرت می‌‏فرمود که عجب! در این صحنه باید این کار را کرد! و از آن به بعد مردم نیز به آن موضوعات مقید می­‌شدند.

می‌­توان گفت که آیه ﴿ سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسى‏﴾ قبل از آیات ﴿ لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ﴾، ﴿ إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ﴾، ﴿ فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾، ﴿ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ﴾ است و همچنین قبل از آیه ﴿ وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضى‏ إِلَیْكَ وَحْیُهُ﴾ نازل شده است. به معنای آیات 16 تا 19 سورۀ قیامت توجه کنید: خداوند در آیۀ 17 می‌­فرماید، یا رسول‏‏ الله! وظیفۀ ماست که قرآن را جمعش کنیم؛ خب خداوند کاری دربارۀ قرآن انجام می‏‌دهد به نام جمع قرآن؛ ﴿ وَ قُرْآنَهُ﴾، وظیفۀ ماست که قرائتش کنیم، پس خداوند تا اینجا دو کار را به خودش نسبت می‌‏دهد: اول جمع قرآن و بعد قرائت قرآن، سپس در آیۀ 18 قیامت می­‌فرماید: ﴿ فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾، هر موقع که چند آیه چند آیه برایت قرائت کردیم، شما برای دیگران قرائت کن؛ اینکه خداوند قرآن را چند آیه چند آیه به واسطۀ جبرئیل بر رسول‏‏ الله(ص) قرائت کرده، واژۀ قرآنی این رفتار ﴿ فَرَقْ﴾ است که در آیۀ 106 سورۀ إسراء ﴿ وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى‏ مُكْثٍ﴾ آمده است، ﴿ مُكْثٍ﴾، یعنی با مکث و به این خاطر است که ﴿ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزیلاً﴾، بله ما قرآن را نازل کردیم، اما قرآن را به خاطر اینکه شما مرحله مرحله برای مردم مطرح کنید، ما آن را به صورت ﴿ فَرَقْناهُ﴾ قرار دادیم. پس خداوند ابتدا قرآن را جمع کرده؛ بعد بر رسول ‏‏الله (ص) قرائت کرده است؛ چطور قرائتی؟ به صورت ﴿ فَرَقْناهُ﴾؛ یعنی چندتا چندتا قرائت شده است، بعد از اینکه خداوند بر ایشان قرائت کرد، ایشان باید برای دیگران قرائت کند. پس در اینجا به پیامبر می‌­فرماید ﴿ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾ که این در مرحلۀ دوم است؛ یعنی آن جایی که رسول‏‏ الله(ص) باید برای دیگران قرائت کند.

تسنیم: مگر آیات قرآن متفّرق بوده که خداوند بخواهد آن را در برهه‌ای از زمان جمع کند؟

بله ابتدا خداوند قرآن را جمع و سپس نازل کرد. خداوند تمام قرآن را در یک شب قدری بر قلب رسول ‏‏الله(ص) نازل کرد، ﴿ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی‏ لَیْلَةٍ مُبارَكَةٍ﴾، ما در یک شب مبارکی کلّ قرآن را نازل کردیم و در آیه دیگری داریم ﴿فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ﴾ که همه قرآن بر قلب رسول‏‏ الله(ص) نازل شده است. ابتدا تمام قرآن بر قلب حضرت نازل شده، سپس در طی 23 سال رسالت حضرت ﴿ فَرَقْناهُ﴾، چند آیه چند آیه، یا یک سوره یک سوره جبرئیل می‌‏آید و از جانب خداوند ﴿ قَرَأْناهُ﴾ قرائت می‏‌کند؛ با چه روشی؟ با روش ﴿ فَرَقْناهُ﴾، لذا خداوند می‌­فرماید بعد از اینکه برایت قرائت شد، آن موقع شما همین قرائت را دنبال کن. ﴿ فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾.

تسنیم: اگر این سیر نزول قرآن باشد، پس ﴿ سَنُقْرِئُكَ‏﴾ کجا باید قرار گیرد؟ این وعده‏ که، ما به زودی برایت قرائت می‏‌کنیم، کجا می‌­تواند باشد؟

به نظر می‌رسد کلّ این ماجراها باید قبل از بعثت واقع شده باشد؛ یعنی جمع قرآن ﴿ جَمْعَهُ﴾ بر قلب رسول ‏‏الله(ص) قبل از بعثت بوده، همچنین ﴿ سَنُقْرِئُكَ﴾ نیز قبل از بعثت بوده و با نزول اولین آیات بعد از بعثت، ﴿ قُرْآنَهُ﴾ واقع شده است. پس ابتدا ﴿ جَمْعَهُ﴾، جمع تمام قرآن بر قلب رسول ‏‏الله(ص) و بعد وعده به اینکه ما به زودی برایت قرائت می‌‏کنیم ﴿ سَنُقْرِئُكَ‏﴾ و بعد از آن، قرائت تدریجی قرآن توسط جبرئیل بر رسول ‏‏الله(ص) در طی 23 سال.

قدری به معنای آیۀ 16 سورۀ قیامت توجه کنیم ﴿ لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ﴾، قرآن در قلب رسول‏‏ الله(ص) بود، کلّ قرآن با تمام توضیحات، ایشان می‏‌دانست که این زمان جبرئیل می‏‌خواهد بیاید قرآن را نازل کند. مثلاً اول یک آیه واژه «قُل» بوده، حضرت قبل از اینکه آیه نازل شود دهانش را به آن صورت در می‌‏آورد ـ شما می‏‌خواهید بگویید قُل دهان‏تان را چکار می‏‌کنید؟ ـ حضرت این کار را انجام می‌‏داد، شخص چه وقتی این کار را انجام می‏‌دهد؟ آیۀ 16 سورۀ قیامت را در ذهنتان تصویر کنید، زمانی که فرد کلاً می‏‌داند ماجرا چیست، کاملاً با آیه آشناست، می‏‌داند این لحظه می‏‌خواهد وحی نازل شود، می‏‌داند موضوع آیات چیست و حتی واژگان آیات را هم می­‌داند، لذا دهانش را آماده می‌­کند. خداوند در این آیه می‌­فرماید، یا رسول ‏الله، صبر کن، صبر کن، عجله نکن. چرا زبانت در دهانت را یک طوری حرکت می‏‌دهی که واژه را بگویی؟ صبر کن، صبر کن، بگذار جبرئیل بیاید حرفش را بزند؛ یا در آیۀ 114 سورۀ طه خداوند چه می‏‌فرماید؟ ﴿ وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضى‏ إِلَیْكَ وَحْیُهُ﴾، قبل از اینکه وحی قرآن برایت تمام شود عجله نکن. چه وقت آدم عجله می‏‌کند؟ زمانی که کاملاً اشراف داشته باشید. ایشان به آیات اشراف دارند، حتی زمان نزول این آیات را می‏‌داند و اینکه چه آیاتی نازل خواهد شد، کاملاً می‌‏دانند و طوری که دهانش را مناسب آن آیات است آماده می‌­کردند. چون مشتاق هدایت بودند عجله داشتند که زودتر به مردم ابلاغ کنند.

تسنیم:چرا آیاتی که شما در سیر نزول قرآن مطرح کردید در اولین سوره قرآن نیامده و آیا این خللی در بحث ایجاد نمی‌­کند؟

همانطور که می­‌دانید ترتیب نزول آیات با ترتیبی که در قرآن توسط رسول الله(ص) چیده شده تفاوت دارد و ایشان به کاتبان وحی می‌­فرمود که این یک آیه، یا چند آیه را در فلان سوره قرار دهید و عموم علماء به توقیفی بودن جای آیات در درون سوره‌­ها اعتقاد دارند و البته به موضوع توقیفی بودن مکان آیات در سوره مریم (س) تصریحی خاص شده است «وَ اذْكُرْ فِی الْكِتابِ مَرْیَمَ» [مریم16]که در آنجا خداوند به رسول الله (ص) فرمان می­‌دهد که در این سوره (مجموعه) فلان ماجرا را اضافه کن. نتیجه بحث را می­توانیم اینگونه مطرح کنیم که سید ما رسول الله(ص) قبل از بعثت دارای مقامات خاصی بوده و حداقل همچون موسی(ع) رشد کرده بود و به موضوعات قرآنی اشراف کامل داشت، لذا روایاتی که در آن به عدم آشنایی پیامبر با جبرئیل و ترس ایشان از دیدار فرشته وحی می‌­‌پردازد جای تأمل و خدشه بسیار دارد.

--------------------------

مصاحبه از امیرمحسن شیخان

--------------------------

انتهای پیام/