گزارش تسنیم | رقابت ژئوپلیتیکی چین و هند در آسیای مرکزی و موقعیت جمهوری اسلامی ایران
پروژه «یک کمربند، یک جاده» چین و پروژه «کریدور بین‌المللی شمال-جنوب» هند نمود بارزی از رقابت چین و هند با محوریت آسیای مرکزی است که جمهوری اسلامی ایران موقعیتی کلیدی در آن دارد.
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، با آغاز روند افول قدرت ایالات متحده در نظام بین‌الملل، قدرت‌های نوظهور سیاسی و اقتصادی بیش از پیش مطرح شدند. چین و هند دو نمونه از این قدرت‌های نوظهور جهانی هستند که پیش‌بینی‌ها نشان از روند فزاینده نفوذ این کشورها دارد. مهم‌ترین مولفه قدرت این کشورها اقتصاد پویا و رو به رشد آن‌ها می‌باشد. بر اساس گزارش بانک جهانی، تولید ناخالص داخلی چین از رقم 1.211 تریلیون دلار در سال 2000 با رشدی حدودا 10 برابری به رقم خیره‌کننده 11.199 تریلیون دلار در سال 2016 رسیده است[1]. در مورد هند نیز شاهد چنین رشد مشابهی، در مقیاس کوچک‌تر هستیم. تولید ناخالص داخلی این کشور در سال 2000 معادل 462 میلیارد دلار بوده که در سال 2016 با رشدی 5 برابری به 2.264 تریلیون دلار رسیده است[2].
مقایسه نمودار رشد تولید ناخالص داخلی هند و چین از سال 2000 تا 2016
همکاری و رقابت هند و چین
اما آنچه این دو قدرت نوظهور را بیشتر در عرصه‌های جهانی مطرح نمود، الگوی همکاری و رقابت آن‌ها در نظام بین‌الملل است. تشکیل بلوک قدرتمند سیاسی-اقتصادی بریکس(برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) در مخالفت با یکجانبه‌گرایی غرب و توسعه همکاری‌ها در این چارچوب، موجب قوام‌بخشی متقابل قدرت و نفوذ این دو کشور در عرصه جهانی شده است. مبادلات تجاری دو کشور در سال 2016 قریب به 70 میلیارد دلار بوده است[3]. اما آنچه کمتر به آن توجه می‌شود اختلافات و رقابت این دو قدرت اقتصادی در عین تعامل و همکاری‌های گسترده آن‌هاست. یکی از اصلی‌ترین زمینه‌های اختلاف چین و هند اختلافات مرزی دو کشور است. اختلاف اصلی دو کشور در منطقه زنگان است که هند ادعای مالکیت آن را دارد و چین آن را تبت جنوبی می‌خواند. این اختلافات دو کشور بیش از 20 سال است که ادامه داشته و بر تعاملات دو کشور تاثیر گذارده است[4]. مساله تاثیرگذار دیگر بر روابط دو کشور پاکستان است. در حالی که هند و پاکستان اختلافات گسترده سیاسی و نظامی دارند، چین روابطی راهبردی با پاکستان شکل داده و دو کشور مبادلات اقتصادی و به‌ویژه نظامی گسترده‌ای را شکل داده‌اند که موجب احساس خطر چین و ایالات متحده شده است[5]. این اختلافات موجب شده به‌رغم همکاری‌ها، رقابت دو کشور در حوزه منافع ژئوپلیتیک و اقتصاد افزایش یابد. آسیای مرکزی یکی از اصلی‌ترین حوزه‌های رقابت اقتصادی و ژئوپلیتیکی دو کشور به حساب می‌آید که جمهوری اسلامی ایران در این رقابت موقعیتی منحصر به فرد می‌یابد.
پروژه کریدور شمال-جنوب هند برای دسترسی به آسیای مرکزی از طریق ایران
آسیای مرکزی یک منطقه محصور در خشکی به حساب می‌آید که هیچ دسترسی به آب‌های آزاد جهانی ندارد. هند نیز هیچ مرز مشترکی با آسیای مرکزی و حتی افغانستان نداشته و تنها مسیر دسترسی‌اش به آسیای مرکزی می‌بایست از طریق پاکستان، چین و ایران صورت بگیرد. از این رو، جمهوری اسلامی ایران موقعیت منحصر به فردی برای هند خواهد یافت. پروژه ترانزیتی کریدور بین‌المللی شمال-جنوب[6] که توسط هند پیگیری می‌شود یکی از اصلی‌ترین برنامه‌های این کشور برای دسترسی به آسیای مرکزی به حساب می‌آید. از طریق این مسیر که از بمبئی به بندر چابهار و سپس به آسیای مرکزی و نیز آستاراخان روسیه و اروپا ادامه می‌یابد، هند می‌تواند علاوه بر این که 40 درصد در مسافت و زمان ترانزیت صرفه‌جویی می‌شود، هزینه‌ها نیز تا 30 درصد کاهش می‌یابد. علاوه بر این، دسترسی به منابع انرژی و مواد معدنی ارزشمند در ایران و آسیای مرکزی بر اهمیت استراتژیک این پروژه برای هند می‌افزاید. از این رو، به رغم مخالفت‌های ایالات متحده، هند به شدت پیگیری اجرایی شدن این پروژه بوده[7] و تلاش‌های زیادی برای سرمایه‌گذاری در مسیرهای ایران ازجمله بندر چابهار و مسیرهای ریلی صورت داده است[8].
نقشه دسترسی هند به آسیای مرکزی از طریق کریدور شمال-جنوب
پروژه «یک کمربند یک جاده» چین رقیب قدرتمند طرح کریدور شمال-جنوب هند
در همین حال چین که مسیرهای دسترسی زمینی مناسبی به آسیای مرکزی دارد و طی سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های بسیاری در حوزه انتقال انرژی و کالا به آسیای مرکزی داشته است، به دنبال استفاده از موقعیت منحصر به فرد این منطقه برای دسترسی بیشتر و بهتر به مسیرهای ترانزیتی است. از این رو، پروژه یک کمربند یک جاده و کریدور اقتصادی از مسیر پاکستان را به منظور دسترسی آسان‌تر و ارزان‌تر به بازارهای اروپا و آسیای جنوب غربی آغاز کرده است. ایران نیز مجددا در این پروژه نقشی کلیدی دارد. در پروژه دیگر، مسیر کریدور اقتصادی چین از مسیر پاکستان و بندر گوادار به اقیانوس هند می‌رسد و درواقع آلترناتیوی برای کریدور شمال-جنوب هند است. چین سرمایه‌گذاری 45 میلیارد دلاری برای این مسیر پیش‌بینی کرده است.
البته باید اشاره کرد که اهداف چین از این پروژه‌ها صرفا منافع اقتصادی نبوده و نفوذ سیاسی-امنیتی را نیز مد نظر داشته است. چین در این برنامه بیش از 9 تریلیون دلار وام را به‌منظور توسعه زیرساخت‌های کشورهای ترانزیتی در نظر گرفته است که می‌تواند زمینه‌ساز نفوذ اقتصادی قابل توجهی در این کشورها شود[9]. این کشورها نیز رقابت شدیدی برای جذب سرمایه‌گذاری‌های چین از طریق اعطای امتیازات سیاسی-اقتصادی کرده‌اند. علاوه بر این، چین طی سال‌های اخیر در صدد تثبیت نفوذ سیاسی-امنیتی خود از طریق سازمان همکاری شانگهای و تقویت پیوندهای دوجانبه با کشورهای آسیای مرکزی بوده است.
به هر ترتیب رقابت هند و چین برای دسترسی به بازارهای بین‌المللی تنها محدود به مسیرهای ترانزیتی نبوده و این کشورها از تمام ابزارهای نفوذ خود در این منطقه بهره می‌برند. در این رقابت جمهوری اسلامی ایران به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی منحصر به فرد و برخورداری از اشتراکات فرهنگی و تمدنی گسترده با آسیای مرکزی اهمیتی راهبردی یافته و می‌تواند از طریق ایفای نقشی میانجی‌گرانه، منافع خود را به صورت حداکثری تامین نماید.
پی‌نوشت‌ها:
[1] The World Bank, China, Available from: https://data.worldbank.org/country/china.
[2] The World Bank, India, Available from: https://data.worldbank.org/country/india.
[3] OEC, India, Available from: https://atlas.media.mit.edu/en/visualize/tree_map/hs92/import/ind/chn/show/2016/.
[4] Steve George and Anish Gawande, China holds live fire drills, as border dispute with India enters fifth week, Available from: https://edition.cnn.com/2017/07/19/asia/india-china-border-standoff/index.html.
[5] Catherine Wong, China-Pakistan military ties set to get even closer as ‘iron brothers’ eye new alliance, http://www.scmp.com/news/china/diplomacy-defence/article/2127106/china-pakistan-military-ties-set-get-even-closer-iron.
[6] International North–South Transport Corridor
[7]خبرگزاری تسنیم، ترفند دیپلماتیک هند برای توسعه بندر چابهار ایران بدون مخالفت آمریکا، قابل دسترسی از: https://www.tasnimnews.com/fa/news/1392/02/25/57730.
[8] پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، امضای تفاهم‌نامه ریلی 2 میلیارد دلاری بین ایران و هند/ انعقاد قرارداد توسعه راه‌آهن چابهار- زاهدان و تولید 200 لکوموتیو و ریل مشترک، قابل دسترسی از: http://news.mrud.ir/news/48203.
[9] خبرگزاری تسنیم، گزارش تسنیم|منافع کشورهای اوراسیا از پروژه «یک کمربند، یک جاده» چین، قابل دسترسی از: https://www.tasnimnews.com/fa/news/1397/02/03/1707865.