فخرالدین صدیق شریف: صدها کارگردان بیکارند و تنها شاهد تعداد محدودی از کارگردانها در تلویزیون هستیم

به گزارش خبرنگار فرهنگی تسنیم فخرالدین صدیق‌شریف بازیگر و مترجم ایرانی است که فعالیت خود را در تئاتر در سال 1350 و در سینما در سال 1367 شروع کرد. او در آثار سینمایی مانند ساکن طبقه وسط، مجموعه اخراجی‌ها، اخلاقتو خوب کن، دموکراسی تو روز روشن و... بازی کرد و آثار تلویزیونی ماندگاری مانند معمای شاه، کیمیا، کلاه پهلوی و تبریز در مه، در چشم باد، ابراهیم خلیل‌الله و مریم مقدس از او به‌یادگار مانده است. به‌بهانه نمایش سریال ایران‌دخت با او به گفت‌وگو نشستیم که می‌خوانید.

*شما سال 1351 زمانی که 17 سالتان بود وارد حوزۀ بازیگری شدید، از ورودتان بگویید و اینکه چه شد کهعلاقه‌مند شدید به سمت بازیگری بیایید؟

در آن سال‌ها فراگیرترین رسانه رادیو بود و استفاده از تلویزیون خیلی متداول نبود و در خانه‌ها به ندرت پیدا می‌شد، اما تدریجاً استفاده از آن گسترش یافت. من علاقه بسیاری به نمایش‌های رادیویی داشتم و شاید هم همین امر باعث شد که من به حرفه بازیگری علاقه‌ پیدا کنم. این علاقه در دوران مدرسه و بخصوص دوران دبیرستان بیشتر شد و تا جایی رسید که در مدرسه تئاتر اجرا می‌کردیم. این روند ادامه پیدا کرد تا این که در سال 1356 اولین کار حرفه‌ای‌ام را  با نام «خبرهای روز» در خانه نمایش اجرا کردم که نویسنده و کارگردان این اثر زنده یاد پرویز بشردوست بود. تئاتر «خبرهای روز» به این موضوع می‌پرداخت که خبرهای مهم اینهایی نیستند که روزنامه‌ها  چاپ می‌کنند، بلکه خبر‌های مهم خبرهایی هستند که در دل مردم وجود دارند.

این روند ادامه پیدا کرد تا اینکه در سال 57 نمایش«تحویدار» به کارگردانی آقای بشردوست را انجام می‌دادیم که تلویزیون آمد سر صحنه و کل تئاتر را فیلم برداری کرد و در تلویزیون به نمایش در آورد.

*یعنی حدوداً اثر تبدیل به یک تله­‌تئاتر شد؟

بله؛ ولی تله‌تئاتری که هنوز به صورت منسجم در نیامده بود. یعنی ما در استودیو حضور پیدا نکردیم و دکوپاژی صورت نگرفته بود؛ تنها یک دوربین در میان سالن گذاشته بودند که تمام تئاتر ما را به صورت لانگ شات ضبط کرد و بعد در تلویزیون به نمایش درآورد. در سال 1360  با آقای سعید نیک‌پور آشنا شدم و او در آن سالهای‌ تهیه‌کنندگی برنامه‌های تلویزیون را برعهده داشت. با کمک آقای نیک‌پور ما نمایشی به نام«افسانه ماشاالله خان» که یک تله‌تئاتر منسجم بود را در تلویزیون ضبط و پخش کردیم.

*جو تئاتر آن سالها چگونه بود؟

تئاتر همیشه طرفداران خاص خودش را داشت. طرفدارانی که اکثریت آن‌ها را تیپ روشنفکر و دانشجو تشکیل می‌داد؛ چرا که تئاتر همواره حامل یک پیام بود و مسائل جامعه را کالبد شکافی می‌کرد. مباحثی مثل سرمایه‌داری و مشکلات مردم؛ در مجموع تئاتر در آن سال‌ها بیانگر و روشنگر بخشی از مطالبات مردم بود.

نمایش برشی از جامعه است و بعد از انقلاب موضوع نمایشها تغییر کرد

*بعد از انقلاب اسلامی، هنرِ کشور به یک سمت دیگری می‌­رود، به سمت جمهوری اسلامی و استفاده از دین و مذهب در تئاترها و آثار تلویزیونی بیشتر می‌­شود، از این تحول بگویید، چه اتفاقی افتاد؟ قبل از انقلاب چه فضایی وجود داشت بعد از انقلاب چه اتفاقی در فضای هنری کشور رخ داد؟

طبیعی است بعد از انقلاب به هر حال معیارهای مذهبی هم مورد توجه قرار گرفت چون یک انقلاب اسلامی در سرزمین ما اتفاق افتاده بود و این اغلبِ کارها را متاثر می­‌کرد چون ناخودآگاه همیشه یک نکته­‌ای که وجود دارد نمایش اصولاً برگرفته از فضای یک جامعه است یعنی وقتی فضای جامعه از یکسری اتفاقات متاثر می­‌شود قاعدتاً نمایش هم چون یک بُرشی از زندگیِ مردم است، به همین ترتیب نسبت به وقایعی که در جامعه روی میدهد یا اتفاقاتی که در جامعه می افتد و یک بخشی از کارها طبیعتاً وارد مجرایی شد که ناخودآگاه انقلاب و مسائل مذهبی را کالبدشکافی می­‌کرد و تا الان هم ادامه دارد.

من یک تخصص دارم و آن بازیگری است پس به‌دنبال جنجال و هیاهو نیستم

* شما طی سالهای فعالیتتان همواره بازیگر بی‌حاشیه‌ای‌ بوده‌اید و در بسیاری از مسائل دخالت نمی‌کردید و اظهار نظر نمی‌کنید، علت این امر چیست؟

علت این است که تصور می‌کنم دلیلی ندارد که در هر موردی اظهار نظر کنیم، چون ما یک تخصص داریم و تخصص ما بازیگر است. از طرفی دیگر در زندگی شخصی‌ام همواره آدمی بوده ام که دنبال جنجال و هیاهو نبوده‌ام، به تبع در کار هنری‌ام نیز این خط و مسیر را پیش گرفته‌ام. برخی از دوستان ما شاید به وسیله شوآف‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی راه می‌اندازند، توانسته باشند موقعیتی را برای خود به ارمغان آورند، اما من به هیچ عنوان به دنبال این ماجرا نبوده‌ام. به نظرم ما اگر خیلی زرنگ باشیم می‌توانیم گلیم خودمان را از عرصه فرهنگ از آب بیرون بکشیم.

*در همین باب ما شاهد هنرمندانی هستیم که دربارۀ همه چیز نظر می‌­دهد آیا هنرمندی که تخصصش صرفاً هنر است می­‌تواند راجع به همه چیز نظر بدهد؟

به نظرم هر انسانی آزاد است هر طور که دلش می­‌خواهد زندگی  کند و هر کسی هم برای خودش یک تفکر و عقیده­­‌ای دارد، من شخصاً نیازی نمی­‌بینم که راجع به همه چیز اظهارنظر کنم، چون حرفۀ ما اینقدر مسئله دارد و ما اینقدر در عرصۀ تلویزیون و سینما و بخصوص در ارتباط با مسائل مالی دچار بحران شدیم که اگر بتوانیم این بحرانی که درواقع گریبان‌گیر کارهای هنری شده است از بین ببریم خیلی کارِ بزرگی کردیم البته دوستان دیگر مختارند هر طور که دلشان می­‌خواهد کار کنند هر کسی در واقع در یک فضای جامعه­‌ای که قاعدتاً شرایط خاصی پیش می­‌آید راجع به مسائل مختلف می­‌تواند اظهارنظر کند بخصوص اظهارنظر در مواردی که در ارتباط با کلِ جامعه می­‌شود چون بحث هنر هم به نوعی با کل جامعه مرتبط است یعنی همیشه هنر برگرفته از شرایط اجتماعی است، بنابراین بعضی وقت­‌ها فکر می­‌کنم شاید به شاخه­‌ای از آن تخصص افراد برخورد می­‌کند که اظهارنظر می­‌کند.

سینما و تلویزیون آیینه جامعه است و ما انعکاس فضای جامعه را در آنها می بینیم

*موضوع سلبریتی­‌ها که راجع به منش­‌ها و برخوردهای اجتماعی مردم تصمیم می­‌گیرند ولی چیزی که جالب بود این بود که هنرمندان پیشکسوتی که سالهای بسیاری است در این حرفه هستند کمتر در این عرصه­‌ها ورود می­‌کنند این تغییر منشِ هنری است یعنی هنرمندی که دو سه دهه قبل فعالیتش را شروع کرده است و سابقه دارد با هنرمندی که 10 سال است فعالیتش را شروع کرده است، آنها خیلی بیشتر به این جنجال­‌های عمومی اهمیت می­‌دهند، نامش را می­‌گذارند مشارکت­‌های اجتماعی منتها جهت­‌گیری فکری خودشان را تزریق می­‌کنند و جامعه هم دارند از اینها الگوپذیری می­‌کنند. این پدیده را شما می­‌پسندید؟

اتفاقاتی که شاهد آن هستیم و در حال رخ دادن است، چه در بین آدم­‌هایی که در عرصۀ هنر هستند چه در سایر مسائل، اینها همه برگرفته از کل جامعه است یعنی من فکر می­‌کنم جامعه ما را به این سمت و سو می­‌کشاند یک بحثی بود یکی از خبرنگاران به من زنگ زده بود که این فیلم 50 کیلو آلبالو اصلا شایسته است در سینمای ما با این ویژگی­ها و شرایط اکران شود؟ گفتم نگویید این فیلم شایسته است که در سینمای ما اکران شود بروید یقۀ آن کسانی را بگیرید که سطح فرهنگ جامعه را اینقدر تنزل دادند؛ سینما آینۀ جامعه است، تلویزیون آینۀ جامعه است اتفاقاتی که در شبکه­‌های اجتماعی رخ می­‌دهد همه برگرفته از بطن جامعۀ ما است، وقتی ما سطحِ سلیقۀ مردم را اینقدر پایین می­‌آوریم و اصلاً توجه نمی­‌کنیم به خاطر اینکه ما اصولاً این انحصارگرایی در عرصۀ بخصوص کارهای تلویزیونی و مسائلی که ما در سینما می­‌بینیم، انحصارگرایی محدودیتِ فرهنگی ایجاد می­‌کند یعنی به این معنا که ما اصولاً نمی­‌توانیم و تحمل این را نداریم که به مخاطبین خودمان احترام بگذاریم، مخاطبین ما هیچ وقت دسته­‌بندی نشدند بنابراین ما فقط برای یک عده خاص به صورت انحصاری فیلم می­‌سازیم.

علت اینکه برخی اوقات می­‌بینیم برخی از برنامه­‌های تلویزیونی دچار بحران مخاطب می­‌شود و مخاطبان آنها را نمی­‌بینند این است که نگاهِ ما محدود است نگاه ما انحصاری است، این نگاهِ انحصاری باعث می‌شود بسیاری از طبقات جامعه را نادیده بگیریم و وقتی که طبقاتِ مختلف جامعه را نادیده می­‌گیریم آنها هم ما را نمی­‌بینند و فرار می­‌کنند و به سمت و سوی شبکه­‌های ماهواره­ای پناه می­‌برند؛ من بارها عرض کردم ما صدها کارگردان داریم که اینها در خانه‌هایشان بیکار نشستند و در طول سال شما بیشتر از 7، 8 نفر را نمی­‌بینید که در تلویزیون دارند کار می­‌کنند شما اگر از ابتدای سال یک آماری از کارهایی که در تلویزیون ساخته می­‌شود بگیرید 7، 8 کارگردان بیشتر کار نمی­‌کنند، جامعۀ ما خیلی بیشتر از 7، 8 کارگردان نیاز دارد، ما باید نگاه­هایمان را گسترش بدهیم، گسترۀ نگاه و فرار از انحصارطلبی است که جامعه را به سمت ترقی پیش می­‌برد بخصوص در جوامع هنری ولی وقتی ما همه چیز را محدود می­‌کنیم فقط یک طیف خاصی قدرت اظهارنظر دارند و یک طیف خاصی فقط قدرت فیلم­سازی دارند و کارهایش برای پخش مجوز می­‌گیرد بالاخره باقی را که نادیده می­‌گیریم، نادیده گرفتن برخی از مردم و برخی از جامعه کمکی نمی­‌کند که دیده نشوند و بالاخره خودشان را نشان می­‌دهد.

یکبار من یک مصاحبه­‌ای با یکی از شبکه­‌های تلویزیونی کردم که البته از یک ساعت و نیم مصاحبه من 6 دقیقه آن پخش شد گفتم همۀ آدم­‌هایی که دارند کار می­‌کنند شعور این را دارند که خط قرمزها را تشخیص بدهند بخصوص در عرصۀ تلویزیون و سینما، گفتم همۀ  آدمهایی که کار میکنند خط قرمزها را تشخیص میدهند من حتی به برنامه حالا خورشید آقای رشیدپور رفتم رسماً در آنتن زنده اعلام کردم. خوشحالم که کارِ شوخی کردم آقای مدیری با اینکه این کار قبلاً در شبکه خانگی تولید شده بود ولی از شبکه 5 دارد پخش می­‌شود چون ما موظفیم، یکی از وظایف رسانه ایجاد نشاط در جامعه است وقتی که شما می­‌بینید یک آدمِ خسته با شرایط اجتماعی­­‌ای که همه به خوبی آن را می­‌شناسیم و شرایط جامعه را الان می­‌دانیم که مردم در چه فشاری دارند زندگی می­‌کنند، یک آدم خسته وقتی وارد خانه می­‌شود و می­‌خواهد یک کارِ متنوع ببیند، یک کار کمدی و شاد ببیند این نشاط را فردا با خودش به جامعه می­‌برد و جامعه از غم­‌زدگی نجات پیدا می­‌کند، به طیف­‌های مختلف بها داده می­‌شود، وقتی ما به طیف­­‌های مختلف بهاء داده می­‌شود ناخودآگاه می­‌بینیم که مخاطبین ما بیشتر می­‌شوند، آدم­‌های دیگر هم توجه می­‌کنند کما اینکه ما وقتی یکسری کارهای متنوعی را می­‌بینیم پخش می­‌شود در نظرسنجی­‌هایی که می­‌کنیم قاعدتاً مخاطبانش بیشتر می­‌شود.

*تفکری که الان فرمودید به ذهن مدیران صدا و سیمای ما می­‌رسد که به تولیدات تنوع دهیم، تنوع دیدگاه داشته باشیم، دلیل اینکه این اتفاق رخ نمی­‌دهد چیست؟ من می­‌گویم خط­ قرمزهای وهمی صدا و سیما یعنی خط­ قرمزهایی که اصلاً ننوشته است مانند لوگوی باشگاه آ.اس.رم که برای ما داستان شد و ما چقدر هزینه دادیم تمام رسانه­‌های خارجی این موضوع را منتشر کردند و این واقعاً سلیقه­‌ای است و این سلیقه­‌ها همیشه باعث می­‌شود ما آسیب ببینیم، چرا این اتفاق نمی­‌افتد؟

این نگاه­های مدیریتی است، چند اتفاق می­‌افتد حتی این نگاه­‌های مدیریتی باعث می­‌شود کارها ضعیف شود مثلاً به خوبی روی خط­ قرمزهای مذهبی و سیاسی کار می­‌کنیم اما هیچ وقت به یک نکته توجه نکردیم، خط قرمز هنری یعنی در بسیاری از موارد ما باید مدیریتِ هنری داشته باشیم، یعنی وقتی که می­­‌بینیم تلویزیونی با این پوشش و حجمِ وسیع بیننده که می­‌تواند در کلِ جهان دیده شود ما باید یک استاندارد تعریف کنیم از آدم­هایی که در مقابل دوربین قرار می­‌گیرند یعنی حداقل و حداکثر باید مشخص شود یعنی این آدم استاندارد لازم برای قرار گرفتن در مقابل دوربین تلویزیون را ندارد، استاندارهای بازیگری را به خوبی نمی­‌شناسد، بعضی وقت­ها می­‌بینیم نگاه­مان این است که بازیگر جدید وارد نشود نه اصلاً بازیگری یک غریزه است ممکن است یکدفعه یک بچه 8 ساله بیاید یک بازیگر 40ساله را داخل جیب کوچکش بگذارد، استاندارد لازم یعنی باید یک مدیریت هنری و یک طیف قوی وجود داشته باشد تا این استانداردسازی را انجام بدهد که آدم­‌هایی که قدرتِ لازم برای قرار گرفتن در مقابل دوربین و بازی را دارند، بیایند و بازی کنند.

وقتی نقش سیدجمال­‌الدین اسدآبادی را بازی می‌کردم کتاب، رساله و نامه­‌هایی که سیدجمال‌­الدین به ناصرالدین­‌ شاه نوشته بود را خواندم

ما خیلی وقت­ها کارهایی را می­‌بینیم که من احساس می­‌کنم که حتی در برخی از موارد بازیگر مفاهیمِ دیالوگ را نفهمیده است، وقتی من مفهومِ یک جمله را نفهمم نمی­‌توانم یک کاری کنم که مخاطب من بفهمد، مثلاً یکی از کارهایی که آن زمان می­‌کردم وقتی که نقش سیدجمال­‌الدین اسدآبادی را بازی کردم، قبل از اینکه جلوی دوربین بروم چقدر کتاب، رساله و نامه­‌هایی که در یک کتاب چاپ شده بود را مطالعه کردم و خواندم و نامه­‌هایی که سیدجمال‌­الدین به ناصرالدین­‌ شاه نوشته بود را یکی یکی خواندم، چون شما وقتی مکتوبات یک انسان را می­‌بینید بخصوص نامه­‌های دوطرفه را، می­‌توانید شکل ارتباطش را با آن آدم حس کنید، بنابراین می­‌فهمید وقتی این شخصیت به ملاقات ناصرالدین­‌شاه می­‌رود در چه درجه­‌ای از ارتباط قرار دارد آیا خیلی در موضع قدرت قرار دارد؟ آیا در موضع ضعف قرار دارد و باید از پایین به بالا نگاه کند؟ حتی راه رفتن یک آدم، عصبی بودن یک آدم از دست­خط­‌هایش مشخص می­‌شود.

بنابراین شما باید شخصیت را کالبدشکافی کنید و من آن زمان این کار را می­‌کردم، لغت­نامه همیشه بالای سر من بود که اگر یک زمانی به جمله­‌ای برخورد کردم که درست برایم معنی نمی­‌شود بروم در لغت­نامه جستجو کنم و مترادف آن را پیدا کنم و ببینم چه معنی­‌ای دارد که بتوانم خوب ادا کنم که مفهومش را خوب فهمیدم و به همان نسبت به مخاطب و بیننده القاء کنم الان خیلی وقت­‌ها می­‌بینیم این اتفاق رخ نمی­‌دهد، بازیگر جمله را خوب نمی­‌فهمد.

*این اتفاق به خاطر مطالعۀ کم است؟

یکی به خاطر مطالعۀ کم است یکی اینکه بالاخره سواد هنری باید داشته باشیم، وقتی کسی سواد هنری ندارد، کسی راجع به مسائل مختلف مطالعه نمی­‌کند جامعه را نمی­‌شناسد ما باید جامعه را بشناسیم مگر می­‌شود من نقش یک رانندۀ تاکسی را بازی کنم ولی همیشه در خانۀ خودم روی مبل تکیه بزنم و رانندۀ من هم همیشه من را دم در سوار کرده باشد و برده باشد؟! غیرممکن است تا زمانی که من آن راننده تاکسی را حس نکنم و دریافت نکنم در زندگی این آدم چه می­‌گذرد، درواقع نمی­‌توانم نقش او را بازی کنم، آدم‌ها یا در دلِ تاریخ هستند یا در جامعه هستند، اگر بخواهید نقش آدم­‌های جامعه­‌تان را بازی کنید باید به آنها نزدیک شوید، آنها را بشناسید و لمس کنید برای آنها وقت بگذارید یا مثلاً آدم­های تاریخی را باید بروید در دلِ تاریخ، آدم­‌ها را از دلِ تاریخ بیرون بکشید.

*در شخصیت تاریخی هم شما فقط راجع به شخصیت تاریخی شنیدید که این آدم چگونه است؟ این شما را اذیت نمی­‌کرد؟

واقعاً باید روی آن تحقیق کرد مثلاً من نقش دعبل را در سریال ولایت عشق بازی کردم که در مورد زندگی امام رضا(ع) بود واقعاً من همه چیز این آدم را درآوردم این آدم پابرهنه آمده از بغداد آمده مرو که امام را ببیند، این آدم به چه درجه­‌ای از عشق باید برسد که باید پای برهنه این همه راه را بیاید که امام را زیارت کند! و این آدم آدمِ معمولی نمی­‌تواند باشد این آدم وقتی که امام را می­‌بیند باید عاشقانه ببیند یعنی آن رنجِ راه، آن شیفتگی، آن آشفتگی و شوریدگی تمام اینها را باید به نوعی در وجود خودش بریزد که بیرون بدهد. این است که این مسئلۀ اساسی است که باید به آن توجه کنیم.

---------------------------------------------

گفت‌وگو از امیرحسین مکاریانی و امید سهرابی

---------------------------------------------

انتهای پیام/