نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی

به گزارش گروه رسانه های خبرگزاری تسنیم، مقاله دکتر محمد رضا شهیدی پاک را در ادامه میخوانیم:

1-علوم اسلامی، شیعه ، تمدن اسلامی:                                                                                         

علوم اسلامی، بخش کالبدی  و  اصلی تمدن اسلامی است که اجازه می‌دهد از هویت اجتماعی و سیاسی جوامع اسلامی در قرون وسطی و دوره مدرن و اکنون سخن گفت. علوم اسلامی شامل طیف گسترده‌ای از معارف در زمینه علوم پایه، فلسفه،کلام،دین شناسی، تاریخ ، جغرافیا، علوم غریبه ، تعلیم وتربیت، شناخت قران و حدیث است . سهم شیعه در پیدایش و تاسیس و  بنیاد و گسترش  وانتشار  این علوم،  هم در مابعدالطبیعه علوم اسلامی و هم در شکوفایی و گسترش آن  نقش کالبدی است و به همین  دو علت   نقش شیعه در پیدایش و  گسترش  علوم اسلامی نقش  تاسیسی و بنیادی  است.

این  نقش  در  آثا ر متقدم مانند الفهرست ابن ندیم  منعکس شده است.  این اثر هم تاسیس و بنیاد تاریخ‌نگاری علوم اسلامی در همه دوران‌ها است، و هم  نمودار  نمادین گسترش علوم اسلامی است، اثری که بوسیله  ابن ندیم شیعه دوازده امامی تولید شد  و  فرج المهموم فی علما النجوم از  سیدبن طاووس 664 و نقض از عبدالجلیل رازی و  در اثار دوره  معاصر،  تاسیس الشیعه و آثار علامه طهرانی  نماد نقش تاسیسی و انتقال و گسترش علوم بوسیله شیعه است.  در پژوهش حاضر که بخشی از  درسنامه مولف در 1390 دانشگاه ادیان  در درسی با همین عنوان نقش شیعه  در پیدایش و گسترش علوم اسلامی  است  . نمونه های ذکر شده  تا حد بالای نشانه نقش کالبدی شیعه در تاریخ علم بشری است .............................                                                                                                                                               

2-   نقش شیعه در گسترش در پیدایش و گسترش علوم پایه:                                                

پدر علم شیمی معدنی  الف: جابر ابن حیان

کراوس مححق خاورشناس در مورد تاریخ  شیمی مسلمانان از جابر شیعه دوازده امامی شاگرد امام صادق (ع) با عنوان  پدر علم شیمی معدنی یاد کرده است.                                                                                                                          

 ب: ابن سینا:

در جایگاه کالبدی ابن سینا نسبت به فلسفه و طب صدها کتاب و مقاله نوشته شده است و سخن بزرگترین احیا گر معاصر فرهنگ و اندیشه و تمدن اسلامی در مورد ابن سینا  که  فرمود :  لم یکن له کفوا احد،  در مورد  نقش مستمر او در تمدن اسلامی کفایت می‌کند.

 ج- ابن هیثم: پدر علم نور، اپتیک:

سارتن مورخ علم قرن بیستم از او به عنوان دانشمند همه دوران ها یاد کرده است. شخصیتی که  به نوشته مورخان معاصر تاریخ علم بدون او راجر بیکن  که نقش بنیانگزار در تاریخ علوم جدید  دارد،  بوجود نمی‌آمد  ( بخشی از کتاب تاریخ مصر وشام وجزیره ).

  د- ابن یونس  مصری: منجم و ریاضی دان مصری فاطمیان:

ابن یونس 1009م منجم از دانشمدان عصر فاطمی که نقش اساسی در توسعه علوم پایه ایفا کرد. به فرمان عزیز 975-996 م رصد خانه جزیی از دارالحکمه دومین فرهنگستان اسلامی پس از بغداد که درعهد حاکم بن عزیز به نام زیج حاکمی تمام شد زیج او حاوی کسوف ها  ،اقتران ها، اصلاح اقدار قدیم و جدید کواکب ثابته و...بود (سارتن700).                                                                                                                               .      

3-   نقش شیعه در گسترش در پیدایش و گسترش  مراکز تولید علم، دارالعلم و جامع:

دارالعلم و مراکز اموزش ال بویه در  شهر های ایران ودر بغداد  پیشگام مراکز اموزشی  در جهان اسلام ا ست . موج مدرسه سازی عصر فاطمی با یعقوب بن کلس شروع شد؛ که بدستور العزیز مدرسه بنا کرد و وزرای مصری در ساخت مدارس رقیب بودند. سیاست اموزشی فاطمیان در بنای مجتمع اموزشی پژوهشی = مدرسه – جامع - دارالعلم است. دارالعلم حاکم استمرار دارالعلم های ایرانی  است که  مفید و رضی در بغداد عصر بویهی  ایجاد کردند بود. نخسین اقدام فاطمیان  در مصر تاسیسات تمدنی اموزشی است الازهر پس از جامعه نجف و جامعه قرویین سه موسسه شیعی قرون وسطی هستند که توسعه پایدار موسسه اموزش اسلامی در سه دولت – شهر جهان اسلام را به خوبی نشان داده‌اند. نویسنده کتاب الازهر فی الف عام این حقیقت را در نگارش سیر هزارساله اموزش در الازهر به خوبی نشان داده است.کتاب  الازهر  فی الف عام گزارشی از هزار سال خدمات اموزشی و پژوهشی الازهر در تولید ونشر علوم ومعارف است ( بخشی از کتاب تاریخ مصر وشام وجزیره ) .                                                                                               

4- نقش شیعه در ارایه اسناد تعلیم و تربینت در جهان اسلام :کتاب منیه المرید  :

  در طول عمر تمدن اسلامی تاکنون ده‌ها سند تعلیم، ارائه شده است که به نام شهرها و مناطق آموزشی جهان اسلام که دارای ساختارها و گونه‌های متنوع آموزشی بوده‌اند، پدید آمده است. سند تعلیم مدینه بوسیله صادقین، سند تعلیم مصر و شام، سند تعلیم ایران و سند تعلیم افریقیه از مهمترین اسناد تعلیم است. در این بین شکل کلاسیک سند تعلیم افریقیه از اهمیت بیشتری برخوردار است زیرا مبنای انتقال مراکز وساختار آموزش از افریقیه قرون وسطی به اروپا است. این اسناد چنان عام و انسانی و نه شرقی ونه غربی و جهانی است که مبنای نظری شایسته تعلیم و تربیت جهانی است میراث جهانی قابل ثبت یونسکو است که در نوشتن تاریخ سند تعلیم اهمیت حیاتی دارد.

سند تعلیم مصر وشام وجزیره، منیه المرید فی آداب المفید و المستفید سند تعلیم جهانی:

هنوز تمدن اسلامی وارد قرن چهارم نشده بود که چندین اثر با عنوان آداب المعلمین در نقاط مختلف جهان اسلام پدید آمد که خود سند آموزش و پرورش و تحصیل برای نوع انسان است. نگارش اسناد تعلیم، نوعی سنت علمی در جهان اسلام شد که بزرگانی از فقها و دانشمندان جهان اسلام آن را انجام دادند. امام سحنون، قابسی، خواجه نصیرالدین طوسی و در نهایت در اوج سند تعلیم نگاری شهید ثانی کتاب منیه المرید فی آداب المفید و المستفید را نوشت که سند جامع تعلیم وتربیت اسلامی در سه قسمت سبک زندگی آموزشی را به طور جداگانه بررسی کرده است. منیة المرید فی آداب المفید و المستفید که به عنوان گزارش شکوه تعلیم و تربیت اسلامی در یکی از ادوار آن در فهرست آثار ماندگار شیعه امامیه در تعلیم و تربیت جهان اسلام ثبت شده است و تاکنون بارها منتشر شده است، بدون تردید یکی از انسانی‌ترین اسناد تعلیم جهانی است که روزی اگر یونسکو بفهمد آن را به عنوان مبنای نظری سند جهانی تعلیم و تربیت ثبت می‌کند.

5- نقش شیعه در گسترش در پیدایش و گسترش علوم  جغرافی:

 فاطمیان  بانی  توسعه و استمرار مکتب و معارف جغرافیایی اسلامی هستند که در قرن سوم بوسیله خردادبه و یعقوبی و مسعودی تاسیس شد. این کار را مهلبی جغرافی دان دربار العزیز فاطمی (365-386) انجام داد.  خاورشناس  در مورد  جایگاه فاطمیان در  تاریخ توسعه جغرافیای اسلامی می‌نویسد: در مصر فاطمی کتابی پدید آمد که در مولفات بعدی نفوذ فراوان داشت. کار مهلبی تا روزگار تیموریان معروف و موجود بوده و در آغاز قرن پانزدهم میلادی / نهم هجری مصدر اساسی حافظ ابرو است( بخشی از کتاب تاریخ مصر وشام وجزیره )  .

   6- نقش شیعه در گسترش در پیدایش و گسترش  علوم دولت وتشکیلات اسلامی: تاسیس خلافت فاطمیان:

تاسیس خلافت به نام فاطمیان  و آشکارسازی شعارهای سیاسی تشیع دوازده امامی در افریقیه مصر و مغرب و تلاش برای اشکار سازی ان در اسپانیا وایبری دوره اسلامی از رخدادهای بی نظیر تاریخ اسلام است که  کمر خلافت تسنن عباسی را شکست. وجه اهمیت خلافت عباسیان تاسیس تشکیلا ت مستقل اسلامی در مصر در برابر تشکیلات عباسی و ا موی  در بغداد و قرطبه است. تصرف مصر که ارزوی سنتی تشیع بود که بنی امیه با ترور و تهدید و کشتار مردم مصر که از علاقمندان به اهل بیت بودند  ان را  با شکست مواجه ساختند.  تاسیس  دولت تشیع در مصر بوسیله  فاطمیان  با ساختار ی از تشکیلات اسلامی در مصر همراه شد  که در دوره دولت های نظامی  ایوبیان و ممالیک  مورد استفاده قرار گرفت و از علل اقتدار و لستحاکام دولت ایوبیان و بویژه دولت نظامی ممالیک استفاده از تشکیلات اسلامی فاطمیان است. فاطمیان تشکیلات نظامی زمینی و دریایی قدرتمندی ایجاد کردند و ناوگان ان ها برای نخستین بار همه مدیترانه غربی و شرقی را تحت کنترل و نفوذ خود در اورد( بخشی از کتاب تاریخ مصر وشام وجزیره ).                                      

 7- ادبیات عرب                                                                                                                         

الف: دعبل خزاعی :

 از معاصرا جاحظ از بزرگان ادبیات عرب است   امروزه از اثار دعبل به عنوان شاهکارهای ادبیات عرب یاد کرده‌اند. او  پیشگام  ادبیات عرب  در نظم قصاید بلند است.   

ب: ابن ابار اندلسی :  درر السمط و قصیده سینیه در نجات اندلس :                                                                     

ابن ابار از دانشمندان و علماب اندلسی است که  بزرگترین قصیده سیاسی را در استمداد از دولت حفصیان برای نجات  اندلس از سقوط در برابر  دول صلیبی سروده است. این دانشمند اندلسی در کتاب درر السمط  یکی از ماندگارترین میراث ادبیات عرب در مرد اهل بیت را پدید اورده است که میراث مشترک اسلام و تشیع و اسپانیا است.

8- نقش خواجه نصیرالدین طوسی در توسعه عوم پایه و فلسفه  :       

 شخصیت جامع العلوم خواجه نصیر الدین طوسی(597-672 ق)زمانی در عرصه‌ی تمدن اسلامی ظهور کرد که این تمدن در حال سقوط بود. مسأله‌ی اصلی نوشته‌ی حاضر اثبات این موضوع است که فعالیت‌های علمی خواجه نصیرالدین طوسی در نجوم،ریاضیات،حساب،مثلثات،معدن،جواهر،فیزیک نور،حرکت و مبانی نظری فیزیک آخرین گام در علوم پایه و نخستین مراحل تولید علوم پایه به وسیله‌ی محققان اروپایی است. در نوشته‌ی حاضر به بررسی اجمالی این مورد بسنده می‌کنیم؛ بیان خواجه در مورد حرکت اجسام به میل طبیعی خود(قوانین لختی)و ارائه‌ی الگوی جدید حرکت سیارات،تناهی سرعت نور،آخرین گام در علم حساب و بنیان مثلثات و اهمیت مؤسسه‌ی علمی-پژوهشی مراغه. مؤسسه‌ی علمی-پژوهشی مراغه و شخصیت جامع العلوم خواجه نصیر الدین طوسی تلاش‌های ایرانیان در علوم پایه در سومین بیت الحکمه‌ی تمدن اسلامی در مراغه،پایتخت دولت ایلخانی،به ثمر نشست. حرکت علمی ایران در علم فلک به رهبری خواجه نصیر الدین طوسی منجر به سه دستاورد بین المللی   شد که آثاری گسترده و عمیق در تاریخ علم به همراه داشت و جزو شاخصه‌های ثابت و مظاهر اصلی علم هیئت اسلامی شد: فراهم‌سازی زمینه‌ی نقد و تردید در نظریه‌ی بطلمیوس در فلک و ارائه‌ی الگوی جدید حرکت سیارات؛ استفاده از ریاضیات و حساب مثلثات در مسائل هیوی و محاسبه‌ی حرکات کواکب(نصر،118)،او با نگارش و تحریر متوسطات،ریاضی کاربردی نجوم را به صورت کلاسیک به وجود آورد. 

   ویژه‌ی نجوم دوره‌ی اسلامی (  ص10تا 15  / بهمن 1388 - شماره  122                                                     

 مقاله:نقش خواجه نصیر الدین طوسی در آخرین مرحله‌ تکامل علوم پایه  در تمدن اسلامی و تأثیر آن در تمدن غرب مسیحی .

دکتر محمد رضا شهیدی پاک