همدان| "ماه مبارک رمضان"؛ از رسم "کلوخ‌اندازان" تا پخت انگشت پیچ، کماج و شیره در همدان
مردم مؤمن پایتخت تاریخ و تمدن ایران از دیرباز آداب و رسومی را در ماه مبارک رمضان اجرا می‌کردند که شامل کلوخ اندازان، دوختن کیسه برکت، تهیه و توزیع آجیل مشکل‌گشا، پخت انواع شیرینی و نان‌های مخصوص است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از همدان، ماه مبارک رمضان نام نهمین ماه سال قمری است که این ماه نزد مسلمانان به ویژه شیعیان، یکی از ماه‌های ارزشمند و پربرکت است که به همین سبب آن را رمضان المبارک می‌نامند، ضمن اینکه این نام از اسماء خداوند است.
اهمیت ماه رمضان از چند جهت است؛ نخست اینکه در این ماه مسلمانان روزه می‌گیرند و ضمن خودداری از خوردن و آشامیدن از زمان اذان صبح تا اذان مغرب و عشا از محرمات بسیاری پرهیز می‌کنند، دوم اینکه شب‌های قدر که تقدیر انسان‌ها در این شب‌ها رقم می‌خورد در این ماه واقع‌شده و بنا به نص صریح قرآن در سوره انا انزلنا ارزش هر یک از این شب‌ها از هزار ماه بیشتر است و سوم اینکه ولادت مسعود امام حسن مجتبی(ع) امام دوم شیعیان جهان با نیمه این ماه مصادف است و چهارم اینکه پیشوای یکتاپرستان علی بن ابیطالب(ع) نخستین امام شیعیان جهان در این ماه به شهادت رسیده است.
ماه مبارک رمضان در گذشته و حال در هر گوشه‌ای از کشور علاوه بر حفظ شکل اصلی، با آیین‌های خاص آن مردم برگزار می‌شود، حتی اقوام مختلف مردم ایران از لر، ترک، کرد، فارس زبان، اهالی جنوب، شمال کشور و غیره در برخی آداب و سنن با یکدیگر مشترک و تنها اختلاف در نام آن آیین به دلیل تفاوت در گویش‌ها است.
قبل از آغاز ماه مبارک رمضان، مردم در تدارک مواد غذایی لازم و اقلام اساسی برای روزه‌داری هستند به همین سبب بازارها پررونق بوده و به همین مناسبت نیز نمایشگاه طرح ضیافت به همراه جشنواره غذا از تاریخ 23 تا 28 اردیبهشت‌ماه در محل نمایشگاه‌های بین المللی استان برپا است که مردم به خوبی از آن استقبال کرده‌اند در این گزارش به معرفی چند رسمی که از قدیم در بین مردم همدان وجود داشته پرداخته‌ایم که به شرح زیر است:
متداول‌ترین سنتی که در شهر و روستاهای نهاوند با گذشت زمان هنوز دست خوش تغییر نشده، تهیه نان محلی، گرده و کلوا است، هنوز هم بسیاری از کدبانوهای شهری و روستایی در تنورها یا فرهای خانگی، اقدام به طبخ این نان شیرینی سنتی برای سفره افطار می‌کنند ترحلوا، زولبیا و بامیه محلی آش رشته، شله زرد قرمه سبزی، ترخینه و سوپ غذای بیشتر سفره‌های افطاری ماه رمضان است.
در تعدادی از روستاهای نهاوند به یاد مظلومیت حضرت علی (ع) در شب‌های قدر و به مدت 3شبانه‌روز شیر گاو خود را نذر می‌کنند و به مساجد یا خانواده‌های کم‌بضاعت می‌دهند زیرا گاو آنها را پر خیر و برکت و از مریضی‌ها دور می‌کند.
در آخرین روزهای ماه شعبان عده‌ای از مردم ملایر عصر آخرین روز از ماه شعبان با فراهم کردن خوراکی‌های متنوع به دارچم و دارالبهشت ازناو و سایر دره‌های سرسبز اطراف شهر رفته و به تفریح می‌پرداختند، ضمن اینکه برخی به پیشواز ماه رمضان رفته و برخی مراسم کلوخ‌اندازان را اجرا می‌کنند. دوختن کیسه برکت نیز از آداب و رسوم مردم ملایر در ضیافت الهی است که طی آن در روزهای پایانی ماه رمضان، در روز 27 زنان و دختران روزه‌دار که آرزویی در سر دارند با نخ، سوزن و پارچه به مسجد می‌رفتند و بین نماز ظهر و عصر کیسه‌ای می‌دوختند و دهانه‌اش را لیفه گذاشته نخ کش می‌کنند و در آن سکه‌ای می‌اندازند آنان اعتقاد دارند که این کیسه و سکه درون آن برکت به همراه دارد و موجبات رفع گرفتاری‌های آنان را فراهم می‌کند.
غبارروبی از مساجد و منازل
یکی از رسومی که در این ماه بین مردم استان مشترک است، غبارروبی مساجد در روستاها و شهرهای همدان است که متولیان مساجد در روستاها و شهر قبل از آغاز ماه مبارک مساجد را غبارروبی می‌کنند و مبلغان دینی به مساجد روستاها و شهرها اعزام می‌شوند.
امر غبارروبی منازل در برخی خانواده‌های همدانی نیز مشاهده می‌شود که طبق آن بانوان همدانی قبل از آغاز این ماه مشغول خانه‌تکانی و غبارروبی منازل می‌شوند تا در این ماه علاوه بر دل‌های خود ظاهر محل زندگی‌شان را نیز آراسته و غبارهای آن را بزدایند.
رسم کلوخ‌اندازان
یکی از رسومی که در همدان و اطراف آن متداول است رسم « کلوخ‌اندازان» است به این ترتیب که اگر ماه شعبان 30 روز است روز 30 آن را برای کلوخ‌اندازان در نظر می‌گیرند و در صورت مناسب بودن هوا به ویژه از اواخر اردیبهشت تا آخر مهرماه به باغ و دشت و صحرا می‌روند و ناهار را با دوستان و خانواده صرف می‌کنند و چند نوبت چای، میوه و آجیل می‌خورند و هنگام عصر به خانه بازمی‌گردند و در فصول سرد سال این مراسم را در خانه به جا می‌آورند و در صورتی که ماه شعبان 29 روز باشد برخی در روز 29 این مراسم را برگزار و برخی نیز به سبب اینکه در این روز با روزه مستحبی به پیشواز ماه رمضان می‌روند این رسم را چند روز قبل برگزار می‌کنند.
همچنین افطاری دادن داماد به نوعروسش نیز از دیگر رسومی است که در دوران نامزدی و یا عقد بستگی انجام می‌گیرد و طی آن خانواده داماد هدایایی را تقدیم عروس می‌کنند، ضمن اینکه خانواده‌هایی که دختری را به شوهر داده باشند در نخستین ماه مبارک رمضان بعد از عروسی پدر و مادر دو خانواده یک افطاری کامل میهمان عروس و داماد هستند و هدایایی را برای عروس و داماد تقدیم می‌کنند.
سحرخوانی توسط جارچیان روستاهای همدان برای اطلاع از آغاز و پایان سحر
از آنجا که در سال‌های گذشته رادیو، تلویزیون و حتی ساعت وجود نداشت، مردم به شیوه‌های مختلف آغاز و پایان سحر را به یکدیگر اطلاع می‌دادند، یکی از این راه‌ها این بود که در هر کوی و برزن همسایگانی برای مناجات به پشت‌بام‌ها می‌رفتند و با صدای خوش و بانگ بلند مناجات می‌کردند و مردم پس از پایان مناجات آنان متوجه می‌شدند که زمان خوردن سحری است.
گروهی با تماشای ماه و ستارگان در شب‌های غیر ابری حدود ساعت را تشخیص می‌دادند و با دقّ الباب کردن درب خانه همسایگان و یا کوبیدن به دیوار اتاقهای مجاور صاحبان آن منازل رابرای خوردن سحری از خواب بیدار می‌کردند، از دوره قاجار که توپ به همدان آمد توپ‌هایی را بالای تپه مصلی همدان تعبیه می‌کردند و دهانه آنها را باروت و پارچه می‌گذاشتند و با سمبه می‌فشردند و در سه نوبت؛ نوبت اول هنگام بیدار شدن و آماده کردن سفره سحری، نوبت دوم برای تناول غذا و نوبت سوم نشان از پایان سحری در شب‌های ماه رمضان آتش می‌زدند و توپ درمی‌کردند.
در مواقعی نیز زمان سحر به وسیله صدای جارچی که معتمد اهالی روستا و فرد خداشناس و مؤمنی خوانده می‌شد اطلاع داده می‌شد که با سحر خوانی اهالی روستا را از آغاز سحر مطلع و روزه خود را آغاز می‌کردند، ضمن اینکه به همین ترتیب از زمان اذان مغرب آگاه و روزه خود را افطار می‌کردند.
بعدها با آمدن ساعت، تلفن و تلویزیون مردم برای تعیین وقت از این شیوه‌ها استفاده می‌کردند.
غذاهای رایج افطار و سحر و پخت انواع شیرینی در بین مردم همدان
روزه‌داران معمولاً افطار خود را با نان، پنیر و سبزی، گرده انگشت‌پیچ و کماج و مانند آن باز می‌کردند و پس از خوردن چای شیرین به خوردن غذاهایی که برای افطار آماده‌شده بود می‌پرداختند، غذاهای افطار را بیشتر، حلیم، آش رشته، حلوا، کوفته، شامی کباب و غیره تشکیل می‌داد.
غذاهای سحری را اغلب؛ آبگوشت، چلومرغ، چلوخورش، مخمل پلو(مخلوطی از برنج و رشته بو داده) و غیره تشکیل می‌دهد در پای سفره افطار نیز یک بشقاب زولبیا و بامیه شیرینی مخصوص ماه رمضان است وجود دارد. شیرینی‌های حلوا زرده که به نام همدان به ثبت ملی رسید و همچنین کماج همدان، انگشت‌پیچ، شیرمال یوخا، نان روغنی، گرده و غیره از شیرینی‌های معروف همدان در ماه مبارک محسوب می‌شوند.
"انگشت پیچ" از سوغاتی‌های رایج همدان و ماه رمضان
در این میان یکی از سوغاتی‌های پرطرفدار در رمضان همدان که سفره‌های افطار را سفیدی برکت می‌بخشد "انگشت‌پیچ" است. نام خاص آن بر مبنای خاصیتی است که این شیرینی سنتی دارد و کش آمدن آن هنگامی‌که انگشت بر آن می‌پیچد را یادآور می‌شود چراکه در گذشته‌های دور که تولید این محصول رونق داشته برای مصرف آن از انگشت استفاده می‌کردند.
به این صورت که انگشت خود را در ظرفی که آغشته به انگشت‌پیچ بود می‌پیچیدند چون در آن زمان استفاده از قاشق و چنگال مرسوم نبوده است، این سوغاتی شیرین که طرفدار بسیاری هم دارد، بیشتر به دلیل تأمین قند خون روزه‌داران در همدان رایج شده و در ماه مبارک رمضان تهیه می‌شود.
مراسم شب‌های احیاء
در شب‌های احیاء مردان و زنان پیش از رفتن به مسجد اغلب غسل می‌کنند و یکی دو ساعت بعد از افطار با قرآن، جانماز، کتاب دعا و یا مفاتیح‌الجنان روانه مسجد محل و یا بقاع متبرکه می‌شوند.
رسم است که در یک یا چند شب بزرگ خانواده از اقوام دعوت می‌کند تا افطار را در کنار هم صرف کنند و بعد از مدتی پس از افطار شام را صرف می‌کنند اگر دختری را به تازگی عقد یا نامزد کرده باشند؛ بستگان داماد عروس و خانواده‌اش را دعوت و از آنها به بهترین نحو پذیرایی کرده و هدیه‌ای را به رسم یادبود به عروس تقدیم می‌کنند در برخی خانواده‌ها نیز رسم است که افطارانه ای را شامل انواع خوراکی‌ها را با زینت به خانه عروس می‌فرستند.
عید فطر و زکات فطریه
عید فطر بعد از ماه مبارک رمضان یکی از بزرگ‌ترین عیدهای ما مسلمانان است که مردم همدان در این روز به طور دسته‌جمعی در صف‌های منظم در مصلا همدان جمع شده و نماز فطر را به جا می‌آورند و مادران همدانی نیز در این روز غذای آبکی و مقوی برای اهل خانه پخت می‌کنند.
زیارت اهل قبور، شرکت گسترده در آیین‌های شب‌های احیا و قدر، برگزاری ایام سوگواری شهادت مولی‌الموحدین امام علی (ع)، راه‌اندازی دسته‌های سینه‌زنی، نوحه‌خوانی، زنجیرزنی و عزاداری از دیگر آداب مردم شهرها و روستاهای استان همدان در ماه ضیافت الهی است.
برگزاری نمازعید سعید فطر در مکان‌های روباز و مساجد از آیین‌هایی است که روزه‌داران همدانی با شور و شوق خاصی در آن شرکت می‌کنند که دیدو بازدیدها و عیدی دادن توسط افراد بزرگ‌تر خانواده به کوچک‌ترها از دیگر آداب روز عید فطر است.
روزه‌داران و کسانی که به دلایل شرعی روزه نگرفتند و تمام اعضای خانواده باید زکات فطریه بپردازند هنگام پرداخت زکات فطریه از غروب آخرین روز ماه رمضان تا ظهر روز عید فطر است میزان زکات فطریه بنا به فتوای بسیاری از مجتهدین جامع الشرایط است که برخی فطریه را مستقیما به مستحقان می‌پردازند.
گزارش از مریم رحیمیان انور
انتهای پیام/م