جای خالی مردم و جامعه در برجام
دقیقاً یک هفته می‌گذرد که آمریکا از برجام خارج شده است. خارج از حرف و حدیث‌هایی که بعد از خروج آمریکا در بین پنج عضو امضاکننده برجام به‌وجود آمد، خروج آمریکا از برجام اثرات گسترده‌ای هم داشت.
به گزارش گروه رسانه‌های خبرگزاری تسنیم، دقیقاً یک هفته می‌گذرد که آمریکا از برجام خارج شده است. خارج از حرف و حدیث‌هایی که بعد از خروج آمریکا در بین پنج عضو امضاکننده برجام به‌وجود آمد، خروج آمریکا از برجام اثرات گسترده‌ای هم داشت. اثرات اقتصادی که باعث تلاطم در بازار ارز و رکود دلار در کشور شد و تأثیراتی که روی کسب‌وکارهای بین‌المللی و صادرات نفت خام به‌وجود آمد. در این میان اما خروج آمریکا از برجام تأثیر مهم‌تری هم داشت؛ تأثیری که برجام روی اذهان عمومی گذاشت. تأثیرات اقتصادی برجام مهم‌اند و روی آینده کشور تأثیر می‌گذارند، اما نباید به تأثیرات اجتماعی که خروج آمریکا ممکن است بر کشور ایجاد کند، بی‌توجه بود.
از همان ابتدای ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، او از بی‌ارزش خواندن توافق هسته‌ای گفت و در بسیاری موارد آن را سند ننگینی در تاریخ آمریکا نامید. بر همین اساس آمریکا بالاخره هجدهم اردیبهشت‌ماه97 با اعلام ترامپ به‌صورت رسمی از برجام خارج شد تا کلکسیون عهدشکنی‌های این کشور، برگ جدیدی در کتاب قطور خود ببیند. اما از سویی دیگر مردم ایران بعد از خبر خروج آمریکا، واکنش‌های متنوعی داشتند. واکنش‌هایی که «صبح‌نو» در گفت‌وگو با چند جامعه‌شناس، تلاش کرده است آن‌ها را تحلیل و بررسی کند.
این خروج بی‌خاصیت
دکتر «امیرمحمود حریرچی» جامعه‌شناس و استاد دانشگاه علامه طباطبایی در گفت‌وگو با «صبح‌نو» معتقد است که خروج آمریکا از نظر اجتماعی تغییری در حال مردم ایجاد نکرده است: «زمانی مساله برجام و خروج آمریکا از برجام را می‌توانید حس کنید که آن زمانی که برجام برقرار شد، مردم تأثیر آن را حس کرده باشند. برجام اجتماعی چیست؟ اقدام مشترک در رابطه با حل مشکلات جامعه انجام می‌شود. عموم مردم باید منتظر شکوفایی در وضعیت معیشتی باشند و نقش دولت‌ها برای برقراری ثبات و آرامش در زندگی مردم تعیین‌کننده و مهم است. اما سؤال اینجاست که در این چند سال، آیا این حس برقرار شده است؟ از نظر من، بودن یا نبودن آمریکا در برجام برای طبقه‌ای که در سخت‌ترین شرایط زندگی می‌کند، هیچ تفاوتی ندارد.»
او تأکید می‌کند: «برجام اجتماعی هیچ‌وقت برقرار نشده است که ما درباره تأثیرات آن صحبت کنیم. بسیاری از مردم در این قضیه واکنش اجتماعی خاصی نداشتند چراکه تأثیر آن را ندیدند. البته در بخش‌هایی برجام بخشی از مشکلاتی را که در زمینه تحریم‌ها ایجاد کرده بود، از بین برد و تا حدودی فضای جامعه را تلطیف کرد. اما این برای قشر خاصی از جامعه ملموس و مؤثر بوده و برای عموم مردم جامعه ثمره‌ای نداشته است. به عبارت بهتر تأثیری در زندگی آنان نداشته است؛ بنابراین واکنش اجتماعی قابل درک نیست چرا که تأثیر قبل و بعد از برجام را ندیده‌اند.»
با فرهنگ مقاومت تأثیرات منفی از بین می‌رود
دکتر «امیرعباس عبدالهی» جامعه‌شناس نیز در گفت‌وگو با «صبح‌نو» واکنش مردم در قبال خروج آمریکا از برجام را به چند بخش تقسیم‌بندی می‌کند. او می‌گوید: «در رابطه با برجام و نکاتی که پیرامون بحث برجام وجود دارد. اگر بخواهیم از بحث روابط بین‌الملل، اقتصادی و سیاسی بگذریم و اینکه چه تأثیراتی بر منطقه، بین‌المللی و درون منطقه خاورمیانه ممکن است داشته باشد، موضوع درون کشوری ماست. در بحث فرهنگی و اجتماعی در این بحث خیلی کم بررسی کردند و حتی در برخی مواقع چه سیاسیون ما و کسانی که برجام را نقد می‌کنند، نگاه نشده است.»
او تأکید می‌کند که مقام معظم رهبری پیش‌ازاین هم این اثرات را پیش‌بینی کرده‌اند: «مقام معظم رهبری چه در زمان مذاکرات و چه پس از امضای برجام میان ایران و گروه 1+5 هشدارها و پالس‌هایی را به مردم می‌دادند که مراقب باشید و این، توافق‌نامه‌ای نیست که بشود به آن اعتماد کرد. به عبارت بهتر ایشان بار اجتماعی و فرهنگی برجام را نیز در بیاناتشان پیش‌بینی می‌کردند.»
عبداللهی درباره تأثیرات اجتماعی که خروج آمریکا از برجام در داخل کشور به‌وجود آورده است، می‌گوید: «نکته دیگر شانتاژهایی است که برای طرفدارهای تجاری ایران به‌وجود آمد. کشور ما، کشور اسلامی است و با فرهنگ مقاومت و اقتصاد مقاومتی روبه‌رو است. خروج آمریکا ممکن است که یک ضربه کوتاه‌مدت به بعضی از اقشار جامعه وارد کند و باعث تغییر بعضی از ارزش‌ها و نگرش‌های جامعه باشد ولی چون فرهنگ ما بر مبنای فرهنگ مقاومت است و آموزه‌های دینی است سریع خود را بازسازی می‌کند و آرام‌آرام با این قضیه کنار می‌آید.»
این البته تنها مسأله اجتماعی نیست: «تب تحریم‌هایی که در کشور به‌وجود آمده است و این تب بعد از تب اقتصادی که در کشور راه افتاده است سریع فروکش خواهد کرد باز مجدد به ثبات خواهیم رسید. نکته بعدی بحث دیپلماتیک این خروج است. این بحران درست است که در مجموعه دیپلماتیک به‌وجود آمده است اما تجربه به ما ثابت کرده است که مردم ایران از بحث دیپلماسی عمومی با دیگر مردم دنیا یک سر و گردن بالاتر هستند. درک فرهنگی و سیاسی ما نسبت به مردم دیگر کشورها یک رتبه بالایی دارد.»
عبدالهی درباره تأثیرات کم‌شدن ضریب فرهنگی و نفوذ آمریکا در منطقه خاورمیانه نیز می‌گوید: «مردم ایران مردم استکبارستیز و منسجم هستند که در برابر تهدید خارجی ید واحده دارند. ممکن است از نظر اختلاف‌های داخلی، زمزمه‌هایی شنیده شود اما در برابر حمله خارجی فرهنگ استقامت، پایداری و عزت‌طلبی جای خود را باز می‌کند و مردم را به‌عنوان یک ید واحده در برابر بیگانه نشان می‌دهد.»
کارشناس جامعه‌شناس تأکید می‌کند: «یکی از بحث‌هایی که آمریکایی‌ها دنبال می‌کردند، جدا کردن مردم از نظام است. در بحث برجام برخی از عناصر معاند مانند اپوزیسیون سلطنت‌طلب در میان مردم تفرقه ایجاد کردند و سعی کردند که مردم را از آن ید واحده‌ای که وجود دارد، دور کنند که موفق نشدند. خود آمریکایی‌ها می‌گویند که ما سال‌ها وقت می‌گذاریم و می‌خواهیم که ایران را شکست دهیم اما با سخنرانی رهبری تمام زحمات 10 ساله ما نقش بر آب می‌شود. آن‌ها می‌خواستند که مردم را از نظام جدا کنند تا تجربه عراق را در ایران ایجاد کنند غافل از اینکه ایران، عراق و افغانستان نیست. ایران یک هویت دارد و یک مرکزیت فرهنگی در اسطوره‌های ایرانی دارد و در برابر هجوم متجاوزین می‌ایستد و مقاومت می‌کند.»
عبدالهی درباره تأثیر دیگر خروج آمریکا از برجام توضیح می‌دهد: «نکته بعدی ایجاد ناامیدی و یأس در جامعه است. فرهنگ یأس در جامعه وارد می‌کنند و فرهنگ پوپولیستی را ایجاد می‌کنند. می‌خواهند کاری کنند که مردم در برابر استکبار واکنشی نداشته باشند و از حرکت‌های اتحادی دور کنند.» او تأکید می‌کند: «ایجاد شوک در جامعه بعد از خروج آمریکا پیش‌بینی می‌شد. با تیزبینی مقام معظم رهبری اما این موضوع به حاشیه رفت و شوکی که به حساب ارز و جنگ و ایجاد ناامنی و آشوب می‌خواستند ایجاد کنند؛ موفق نشدند. هرچند که تک‌مضراب‌هایی را در جامعه شاهد هستیم.»
طبق قانون باید اثرات اجتماعی-فرهنگی دیده می‌شد
دکتر «محمدحسین ساعی» استاد علوم‌اجتماعی و ارتباطات و عضو هیات علمی دانشگاه صدا و سیما در گفت‌وگو با «صبح‌نو» با اشاره به بحث‌های سیاسی که در حوزه برجام وجود دارد، مهم‌ترین مسأله را اما اثرات دیگری می‌داند: «برجام یک اتفاق بزرگ ملی است که تأثیرات فرهنگی، اجتماعی بزرگی دارد؛ در بحث برجام روحیه اضطراب ملی، افسردگی‌های ملی یا هیجان ملی مطرح‌شده است، بخشی از اتفاقاتی که در جامعه ما افتاد معطوف به برجام است.»
ساعی دلیل این رخداد را تنها یک چیز می‌داند: «مدیریت این‌ها چیزی به‌غیر از خود پروژه برجام است. به نظر می‌رسد که دولت و رسانه‌ها در مدیریت این بخش اشکال داشتند و دلیلش هم این بود که دوستان برجام را یک پدیده صرفاً سیاسی خارجی می‌دانند و با آن با ادبیات سیاست برخورد می‌کردند؛ نه اینکه برجام سیاسی نباشد، از زاویه‌ای سیاسی است. زمانی که شما برنامه‌ریزی می‌کنید و مشاوران حقوق بین‌الملل و اقتصادی دارید باید در کنارش یک تیم جدی فرهنگی، اجتماعی و رسانه‌ای هم داشته باشید. نه به معنای اینکه خود برجام را پرزنت کنید، به معنای اینکه به تأثیرات جانبی برجام توجه کنید. بخش زیادی از آثار برجام به‌غیراز مسائل اقتصادی و سیاسی، مسائل فرهنگی و اجتماعی هستند.»
ساعی تأکید می‌کند: «طبق قانون پروژه‌های بزرگ ملی باید پیوست فرهنگی داشته باشد. برجام به‌عنوان یک پروژه عظیم ملی پیوست فرهنگی‌اش کجاست؟ همین حالا هم که فضای برجام به شکست خورده و آمریکا از برجام خارج شده است هم همین‌طور است، باید یک‌جایی باشد تا اضطراب و افسردگی کاهش پیدا کند. باید بخش‌های مثبتش که تجربه‌های ما در قبال برخورد با کشورهای استعمارگر است در غالب یک فضای جامعه‌ای مدیریت شود.»
استاد ارتباطات بر جوی که بر جامعه حکم‌فرماست هم اشاره می‌کند: «در‌حال‌حاضر دوستان دولت بیانیه می‌دهند که الآن وقت وحدت است. به نظرم اتفاقاً وحدت باید از همین نقطه شروع شود؛ یعنی در طراحی فرهنگی-اجتماعی باید طوری رفتار کرد تا جامعه کمتر دچار هیجان و اضطراب شود و از طرفی این تجربه تاریخی در ذهنش ثبت شود. در این نقطه باید مدیران به برجام نگاه کنند و از این نقطه باید توجه کنند تا خلأهایی هم که ایجاد شده است،
از بین ببرند و این نقطه‌ای است که دوستان به آن کمتر توجه می‌کنند.» ساعی البته راهکاری هم دارد: «اگر بنده نماینده مجلس بودم، حداقل بحث سؤال از رییس‌جمهوری درباره برجام را در صحن مجلس مطرح می‌کردم. باید حداقل گفت‌وگویی ملی در این حوزه شکل بگیرد. ما مجموعه رسانه‌هایی داریم که در جناح‌های مختلف و در حوزه‌های مختلف کار می‌کنند و اتفاقاً همان‌ها هم از وحدت می‌گویند.
از آن‌ها این انتظار را داریم که در این فضا از هیجان و اضطراب مردم کم کنند، خارج از فضای سیاسی و انتقادهایی که در فضای بین جناحی وجود دارد؛ درباره تجربه تاریخی برجام بحث کنند. نه اینکه از یک طرف دست وحدت دراز کنند برای اینکه مورد سؤال قرار نگیرند و از طرف دیگر اجازه ندهند تا این تجربه تاریخی شکل گیرد و در شورای عالی امنیت ملی، در کمیسیون امنیت ملی و مجلس بحث‌های اجتماعی و اثرات آن بر مردم مطرح شود.»
این‌ها ناشی از افسردگی است
در میان اضطراب و تشویش‌هایی که مردم درباره خروج آمریکا از برجام داشتند، اما یک نکته قابل‌تأمل بود. درست مانند دی‌ماه سال94، زمانی که همه نگاه‌های مضطرب ایرانیان، به اخبار دوخته شده بود تا نتیجه نشست‌های 5+1 را ببینند، شوخی‌های متفاوتی در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌شد. از لطیفه‌هایی که ساخته شدند تا شعرها و عکس‌هایی که در جشن شادی امضای برجام دست‌به‌دست پخش می‌شدند. حال که آمریکا هم از برجام خارج شد، شوخی‌ها از جنس دیگری شکل گرفتند. نخستین و بامزه‌ترین شوخی اما قبل از شروع صحبت‌های ترامپ بود، زمانی که یکی از کاربران ایرانی در جواب ترامپ که ساعت دو تصمیم خود درباره برجام را اعلام می‌کند، نوشته بود: « ساعت قدیم یا جدید؟» بعد از برجام اما شکل دیگری از شوخی‌ها در فضای مجازی شکل گرفتند. «تو اگر بری شمعدونی‌ها دق می‌کنند» در جواب خروج پخش شد و بسیاری نیز گفته بودند: «مردم ایران را از خروج از برجام می‌ترسانی؟ ما همه پراید سواریم.»
ساعی درباره واکنش‌های طنزآمیز مردم درباره برجام می‌گوید: «برجام بالاخره مسأله مهمی در کشور بود. نه فقط برجام که کل پروسه هسته‌ای، مهم‌ترین اتفاق سیاسی کشور بعد از جنگ بود و تعداد زیادی از مردم را درگیر خودش کرد. از نظر اقتصادی و روانشناسی اجتماعی مردم با این موضوع درگیر بودند و به حداکثر خود رسید، حالا چرا این «چرا» این‌قدر مهم شد؟ بخشی از آن به حرکت‌های غلط طبقه‌ای از مدیران سیاسی و طبقه‌ای از نخبگان ما برمی‌گردد که مسیر ورودی را به این مسیری که حالا افتاده، قرار دادند.»
او تأکید می‌کند: «شاید اگر از این مسیر وارد نمی‌شدند، این‌قدر ذهن مردم درگیر نمی‌شد و کما اینکه در همان فصل پاییز94 که برجام منعقد شد، یک تحلیل محتوایی را می‌دیدم راجع به اینکه در حمایت از برجام در شبکه‌های اجتماعی وجود داشت.»
کارشناس ارتباطات مثال می‌زند: «اتفاقاً یکی از اساتید دانشگاه هم در این حوزه کار کرده است و تحلیل محتوا کرده بود یا دوستان یک کتابی در پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات وزارت ارشاد درآورده بود که بخشی از اساتید مطرح کشور عکس‌ها و پوسترهایی را که در شبکه اجتماعی به شوخی منتشر شده بود، تحلیل کرده بودند.»
ساعی توضیح می‌دهد: «اگر بخواهیم درباره خود اتفاق بگوییم، ما یک تئوری داریم به‌نام فاجعه‌زدگی تاریخی که ذیلش یک افسردگی ملی را ایجاد می‌کند. به نظر می‌رسد که ما در این موارد به‌نوعی افسردگی ملی رسیده‌ایم و اگر فکت‌ها را بخوانیم به نظر همین افسردگی می‌آید. این‌ها بیشتر یک نوع واکنش‌های صریح نسبت به عملکرد افرادی بود که شاید تا پیش‌ازاین امیدی در به ثمر رسیدن برجام نداشتند.» عبدالهی درباره واکنش‌ها و هشتگ‌‌گذاری‌هایی که بعد از خروج به‌وجود آمده است، می‌گوید: «مردم ایران سیاسی‌ترین مردم جهان هستند و با کوچک‌ترین نکته‌ای واکنش نشان می‌دهند. مردم درواقع می‌خواهند یک فرافکنی در مقابل غربی‌هایی که با فرهنگ ایرانی آشنا نیستند ایجاد کنند.»
منبع: صبح نو
انتهای پیام/