گزارش تسنیم | نگاهی به مشاهیر مشترک ایران و ترکمنستان

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، علی‌رغم گذشت بیش از سه قرن از تشکیل واحدهای سیاسی دولت-ملت پس از عهدنامه وستفالی در 1648 و کشیده شدن مرزهای سیاسی- جغرافیایی میان کشورها، برسازی هویت ملی مستقل برپایه فرهنگ بومی، قطع پیوند میان ملت‌ها و تفکیک جوامع منطبق بر مرزهای جغرافیایی همچنان از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی دولت‌ها به حساب می‌آید. مهم‌ترین عامل این چالش پیوندهای فرهنگی، هویتی و تمدنی میان ملت‌هاست که به‌دلیل ماهیت و کارکرد زیربنایی در چارچوب مرزهای جغرافیایی نمی‌گنجد. این مساله به‌ویژه در روابط کشورهای تازه استقلال‌یافته با کشورهای مادر(به‌لحاظ فرهنگی-تمدنی) اهمیت خاصی می‌یابد. اما این اشتراکات باتوجه به شرایط سیاسی-اقتصادی می‌تواند کارکرد مثبت یا منفی در روابط دولت‌ها داشته باشد. طبیعتا وجود اشتراکات فرهنگی-تمدنی موجب مفاهمه بیشتر در فضای هنجاری روابط دولت‌ها شده و می‌تواند گرمی روابط را در پی داشته باشد. لکن در مواردی که کشور کوچکتر بنا به دلایل فرهنگی یا سیاسی از دست رفتن استقلال و ظهور نگرش‌های سلطه‌جویانه را در کشور مادر احساس کند، این اشتراکات می‌تواند به عاملی برای اختلاف میان دو کشور ظاهر شود. روابط جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در 1991 منطبق بر این الگو بوده که به‌دلیل ویژگی‌های خاص حکام ترکمنستان، فاکتورهای سیاسی بین‌المللی و البته برخی بی‌توجهی‌ها از جانب نخبگان سیاسی دو کشور، از این ظرفیت کمتر در راستای بهبود روابط فی‌مابین استفاده شده است. مشاهیر مشترک یکی از زمینه‌های پیوند فرهنگی-تمدنی میان ایران و ترکمنستان است که ذیلا به اختصار به بررسی مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازیم. البته باید اشاره داشت چهره‌ها و شخصیت‌های مشترک میان ایران و ترکمنستان بسیار فراتر از این تعداد محدود است و در این مجال ‌جز نام بردن فهرست‌وار نمی‌توان بیشتر از آن‌ها سخن گفت. 

1. ابوسعید ابوالخیر

شیخ ابوسعید ابوالخیر  که به «منه‌ بابا» معروف است از شاعران و عرفای بزرگ پارسی‌گوی و علمای شافعی است که بعضا اشعار وی هم‌راستای با مولوی و خیام قرار می‌گیرد. ابوسعید در عرفان و تصوف نیز مقامی والا داشت، چنان که ابن سینا پس از ملاقات تاریخی با وی در خانقاهش می‌گوید «هر چه من می‌دانم او می‌بیند». او در شهر میهنه در ترکمنستان امروزی چشم به جهان گشود و مزار وی نیز در زادگاهش، در 130 کیلومتری جنوب عشق‌آباد است.

2. شیخ نجم‌الدین کبری

شیخ نجم‌الدین کبری از برجسته‌ترین اندیشمندان صوفیه و سرسلسله طریقت کبرویه است که از شخصیت‌های تاثیرگذار و نوآور در حوزه عرفان نظری به‌حساب می‌آید. در تاریخ گزیده حمدالله مستوفی درباره وی آمده است که چنگیزخان مغول چون آوازه وی را شنیده بود دستور به همراهی وی می‌دهد، اما شیخ در پاسخ می‌گوید: «هفتاد سال با تلخ و شیرین روزگار در خوارزم با این طایفه به سر برده‌ام؛ اکنون که هنگام نزول بلاست، اگر بگریزم از مروت دور باشد». وی سرانجام توسط لشکریان مغول به شهادت رسید. مزار وی در شهر کهنه اورگنج در 540 کیلومتری شمال عشق‌آباد است.

3. جارالله زمخشری

جارالله زمخشری از بزرگترین مفسرین و علمای ایرانی به‌حساب می‌آید که آثار متعددی در تفسیر قرآن و زبان و ادبیات عربی دارد. کتاب تفسیر او که «کشاف» نام دارد از مشهورترین تفاسیر تاریخ اسلام است که تاکنون بیش از پنجاه شرح، رد و حاشیه بر آن نوشته شده است. او در اوگنج(که به عربی به جرجانیه معروف است) به دنیا آمد و مزار وی در 30 کیلومتری شهر داش‌آغوز در شمال ترکمنستان واقع شده است.

4. شیخ ابوعلی دقاق

شیخ ابوعلی دقاق از عالمان و عارفان بزرگ قرن چهارم هجری قمری به‌حساب می‌آید که عطار در تذکره‌الاولیاء او را چنین توصیف می‌کند: «آن استاد علم و بیان، آن بنیاد کشف و عیان، آن گمشده عشق و مودت، آن مخلص درد و اشتیاق، شیخ وقت، ابوعلی دقاق، امام وقت بود و شیخ عهد و سلطان طریقت و پادشاه حقیقت و زبان حق بود». شهید مطهری نیز درباره او می‌گوید: «ابوعلی دقاق نیشابوری جامع شریعت و طریقت به شمار می‌رود؛ واعظ و مفسر قرآن بود و از بس در مناجات می‌گریسته او را شیخ نوحه‌گر لقب داده‌اند». آرامگاه شیخ ابوعلی که در ترکمنستان به شیخ الوبابا مشهور است در 20 کیلومتری عشق‌آباد قرار دارد.

5. شیخ ابوالفضل سرخسی

شیخ ابوالفضل سرخسی از مشایخ، محدثان و بزرگان تصوف به‌حساب می‌آید. وی استاد ابوسعید ابوالخیر بوده و ابوسعید درباره وی می‌گوید: « معدن شادی است این و منبع جود و کرم/ قبله ما روی یار و قبله هرکس حرم». وی که جایگاه و منزلی رفیع میان مردم ترکمنستان دارد، مزارش در شهر سرخس است و از این رو به «سرخس بابا» معروف است.

6. سلطان سنجر سلجوقی

سلطان سنجر سلجوقی آخرین پادشاه سلسله سلجوقیان است که در میان مردم ترکمنستان جایگاهی رفیع دارد و حتی تصویر وی بر روی اسکناس‌های ترکمنستان نیز نقش بسته است. آرامگاه وی در شهر مرو قدیم واقع در 30 کیلومتری مرو امروزین قرار دارد و به ثبت میراث جهانی یونسکو رسیده است. طی سال‌های اخیر ترکیه نسبت به بازسازی و تعمیر آرامگاه وی مبادرت نموده است.

7. خواجه یوسف همدانی

خواجه یوسف همدانی در همدان به دنیا آمده و از بزرگان طریقت و از مشاهیر و عرفای بزرگ خراسان قدیم است. خواجه یوسف که به «کعبه خراسان» لقب یافته، شاگردان بسیاری را طی دوران زندگی خود تربیت کرد که معروف‌ترین آن‌ها خواجه احمد یسوی است. آرامگاه خواجه یوسف که میان مردم ترکمنستان به «خواجه یوسف بابا» معروف است در مرو قرار دارد.

8. مختومقلی فراغی

مختومقلی از بزرگترین شاعران و عارفان ترکمن است که در روستای آجی‌قوشان در شرق گنبدکاووس چشم به‌جهان گشود. اشعار وی به‌لحاظ ادبی(به زبان ترکمنی) و  نیز به‌لحاظ مضمون و محتوا جزو فاخرترین آثار به ‌زبان ترکمنی به‌حساب می‌آید و از این حیث محمدعلی جمالزاده وی را فردوسی ترکمانان می‌نامد.

منابع:

1. دانشنامه جهان اسلام

2. اسلام در آسیای مرکزی؛ حبیب زمانی محجوب

3. تاریخ نهضت‌های فکری ایرانیان: از آغاز قرن چهارم تا پایان قرن ششم هجری (از ظهور رودکی تا شهادت سهروردی)؛ عبدالرفیع حقیقت

4. ویژه‌نامه جرجان اوغلی

امید رحیمی

کارشناس مسائل آسیای مرکزی