البرز| ویترین آداب و رسوم ماه رمضان در ایران؛ از "هِلنگو" تا "ماه دَر مِه"

به گزارش خبرگزای تسنیم از کرج،  ماه رمضان چون سایه‌ای بزرگ و مقدس بر روی شهر قرار می‌گیرد و همه مردم حال و هوای دیگر دارند؛ ماه نزول آیات الهی برای مردم سرزمین ایران مهم و ارزشمند است.

استان البرز از منظر تقسیمات استانی تازه تاسیس است، ولی این منطقه  نزدیک پایتخت دارای تاریخچه بسیار بزرگ و کهنی است که میراث گرانبهای پیشنیان است. ماه رمضان در منظر مردم این استان متنوع و زیبا جلو می‌کند و به راستی می‌توان گفت "ایران کوچک" ویترینی برای نمایش رسوم و آداب کشور است ولی چند سالی است که این آداب و رسوم مخصوص در ماه مبارک رمضان کمی به فراموشی سپرده شده است.

هر منطقه استان البرز آیین خاص و متفاوتی در ماه مبارک رمضان دارد و همین موضوع، این استان را به آیینه تمام‌نما و بازتاب دهنده  رسوم شهرهای مختلف ایران تبدیل کرده و این یکی از علت‌هایی است که البرز را "ایران کوچک" می‌نامند.

بیشتر روستاهای البرز کوهستانی است و خانه‌ها به یکدیگر بسیار نزدیک هستند, موقع طبخ، رایحه غذا از هر خانه به خانه همسایه‌ها نفوذ می‌کند؛ بنابراین نزدیک افطار کدبانوی خانه کاسه‌ای از آش یا خوراکی که برای سفره افطار تدارک دیده را در سینی بزرگ مسی قرار داده و به خانه همسایگان می‌فرستد. به‌طور معمول در ماه مبارک رمضان در روستاها به دلیل روزه‌داری به جای صبح، شب‌ها به پخت نان اقدام می‌کنند.

رسم بر این است که همه همسایه‌ها در این کار به یکدیگر کمک می‌کنند و به‌طور کلی تعاون و همیاری در این ماه جلوه بیشتری دارد.از مراسم قدیمی در کشور و استان البرز خانه تکانی و روزه گرفتن در روزهای پایانی ماه شعبان برای آمادگی بیشتر در ماه ضیافت الهی و اتصال این ماه پر برکت به ماه مهمانی خدا است که در مناطق شهری و روستایی البرز دیده می‌شود.

معمولاً روستاییان با روشن کردن شمع در بالای پرچین‌ها به اجرای مراسم می‌پردازند و در تاریکی شب و در پرتو نور شمع در کوچه باغ‌ها به‌ صورت گروهی راه می‌افتند، یکی مدح حضرت علی (ع) را می‌گوید و بقیه سوگواری می‌کنند.

در استان البرز چند سالی است که رسم‌های قدیمی به فراموشی سپرده شده است ولی از مراسم زیبابی که در شب‌های تعیین سرنوشت در برخی روستاها انجام می‌شود " شمع روشن" کردن است؛ شب‌های قدر و ایام ضربت خوردن حضرت علی(ع) از گذشته در روستاها با آیین و مراسم خاصی همراه بوده که در برخی موارد هنوز اجرا می‌شود. در این ایام در بالای پرچین‌ها شمع روشن می‌کنند و شب‌ها زیر نور شمع به صورت گروهی حرکت می‌کنند، یک نفر اشعار و نوحه‌هایی در وصف امیرالمومنین علی(ع) می‌خواند و دیگران به سوگواری می‌پردازند.

"هِلنگو" یا آیین سوگ و سینه‌زنی سنتی جمعی و متصّل به هم، از دیر باز از نیاکان ما بر جای مانده و همه ساله با شکوه‌تر از قبل برپا و اجرا می‌گردد؛ شکل و محتوای این مراسم به گونه‌ای متفاوت و نمادین در جان اهالی ریشه دوانده است. این سبک سینه زنی منحصر به فرد، تنها در "روستای گلینک طالقان" بر پا و اجرا می‌شود و آن هم به شکلی جذاب، اگر تک تک افراد عزادار را به نقطه‌های منفصل مانند کنیم و از به هم پیوستن و اتصال این نقطه‌­ها بی‌شک خطی را از منظر هندسی ترسیم نماییم و تشکیل زنجیر وار این دایره ی انسانی که دور تا دور مسجد را احاطه کرده، خود خطی متصل مدوّر ، متشکل از همان افرادی است که با دست‌های خود به کمر یکدیگر چنگ زده‌اند. عزاداران با دست‌های چپ خود در حین سینه‌زنی بر شال یا کمر بند نفر سمت چپ خود بند می‌کند و با دست راست مشغول سینه زدن می‌شود و با تکانه‌های موزون و هماهنگ دو نوع حرکت را به نمایش می‌گذارند، حرکت اول، حرکتی موضعی است یعنی جستنی آرام بر روی پای چپ به صورت دو مرحله پیاپی و سپس با پرش به جلو بر روی پای راست و برگشت به حالت اول حرکتی انتقالی را به وجود می‌آورند که در محرم و شب‌های قدر در ماه رمضان برای عزاداری امیرالمومنین(ع) استفاده می‌شود.

باستان‌شناسان و کارشناسان، تمدن البرز را در فرهنگ، هنر و تمدن حدفاصل بین (رگا) یعنی ری و (کاسپین) یعنی قزوین می‌دانند اما مردم بومی استان البرز که در شش شهرستان کرج، طالقان، ساوجبلاغ، نظرآباد، فردیس و اشتهارد پراکنده هستند  مراسم دیگری نیز دارند.

در روز عید سعید فطر و با حلول ماه شوال مانند نوروز، رسم عیدی دادن برقرار است. در این شب خانواده‌ها غذا درست می‌کنند و به قبرستان‌ها برای فاتحه اموات می‌روند و همانجا در کنار هم شام صرف می‌کنند که معمولا این مراسم در روستاهای طالقان و ساوجبلاغ مرسوم است.

از مناطقی دیگر که آداب و رسوم سنتی در آن وجود دارد طالقان است که از جمله مناطقی است که آداب و آیین ماه رمضان به طور ویژه و خاص در آن برگزار می‌شود. با توجه به فضای مذهبی و فرهنگی این منطقه، ماه مبارک رمضان حال و هوای متفاوتی دارد. بافت سنتی منطقه طالقان باعث شده است بر جذابیت و زیبایی مراسم این ماه افزوده شود. از زمان‌های قدیم اذان گفتن و مناجات کردن ساکنان طالقان زبانزد و مشهور بوده است. چراکه مردم طالقان همواره بر اذان گفتن و مناجات کردن ارزش و اهمیت بسیاری قائل بوده و هستند. آن‌ها اعتقاد دارند که هر کسی اذان بگوید در قیامت روسفید است. به همین علت هم اکنون افراد بسیاری در روستاهای طالقان هنگام افطار و سحر اذان می‌گویند و در سحرهای این ماه مناجات می‌کنند. برخی افراد نیز مردم را برای سحری خوردن و روزه بیدار می‌کنند.

از مراسم بسیار زیبا و جالب دیگر در ماه رمضان برای این استان می‌توانیم به رسم عجیب و غریبی به نام  "هَمچه کاسه" اشاره کنیم که این مراسم در ماه رمضان بیشتر برگزار می‌شود و ممکن است در 30 روز ماه رمضان برگزار شود. در این مراسم، همسایگان معمولا شیربرنج، فرنی، حلوا و آش را به یکدیگر اهدا کرده که این امر سبب قرابت بیشتر همسایه‌ها به یکدیگر می‌شود.

"همچه کاسه " یعنی کاسه همسایه؛ که هر سی شب ماه رمضان فرنی، حلوا و شیر برنج موقع افطاری پخش می‌شود که این مراسم در استانهای غربی کشور همچون لرستان به 'کاسم سا' مشهور است.

این مراسم که طالقانی‌ها در ماه مبارک انجام می‌دهند، به این صورت که معمولا فرنی، آش، حلوا و شیربرنج پخته و به یکدیگر تقدیم می‌کنند و عقیده دارند که این عمل سبب نزدیکی دل‌ها می‌شود. این مراسم که به "همسایه کاسه" نیز معروف بوده و علاوه بر طالقان در بیشتر روستاهای استان برگزار می‌شود، به این دلیل انجام می‌شود که در زمان پخت، رایحه غذا به خانه‌های مجاور می‌رود، به همین خاطر بانوی خانه، مقداری از غذای پخته شده را در یک ظرف ریخته و برای همسایه‌ها می‌برد.

با استان البرز و ایران کوچک همراه می‌شویم، آدابی که بسیار زیبا و در مواردی عجیب است ولی هرچه که باشد این استان، ویژه و جالب است. مراسم ویژه و نمونه دیگر در استان البرز  "ماه دَر مِه" به معنای «ماه در آمدن» است که در شهرستان طالقان وجود دارد که این مراسم به منظور رؤیت ماه انجام می‌شود و صرفا مختص ماه رمضان نیست ولی در ماه رمضان زیبایی خاص خود را دارد.

از زیبایی‌های دیگری که در این استان نمونه و زبانزد بوده ولی کمی فراموش شده است و سازماندهی مناسبی ندارد این است که در البرز معمول بود اگر خانواده‌هایی اختلاف دارند قبل از رویت ماه رمضان با یک آش‌پزان با یکدیگر آشتی کنند که این مراسم را "آش و آشتی" می‌نامیدند که البته این رسم در حال فراموشی است یا رسمی برای زدودن کینه و نفرت و بدی در بین مردم ترک زبان وجود داشت که  پخت نان‌های محلی نظیر "اگردک" و "تفتان" میان آذری زبانان مقیم البرز رواج دارد و کمتر سفره افطار آذری زبانان را می‌توان در این ایام خالی از این دو نان محلی یافت که زیبایی خوبی را به سفره‌های رمضان می‌دهد.

مطالعاتی برای جمع‌آوری آداب و رسوم ماه رمضان در استان البرز صورت نگرفته است

در ارتباط با رسوم این ماه مبارک به سراغ معاون میراث فرهنگی می‌رویم. معاون میراث فرهنگی استان البرز با بیان اینکه مطالعاتی برای جمع‌آوری آداب و رسوم ماه رمضان در استان البرز صورت نگرفته است، گفت: جمع‌آوری آداب و رسوم ماه رمضان در استان البرز باید با مطالعات جامعه‌شناسی همراه باشد که این مورد مستند انجام نگرفته است.

حسین امین افشار در گفت‌وگو با خبرنگار ما اظهار داشت: سال گذشته تعزیه خوانی کلاک واقع در شهر کرج ثبت ملی شده است و در ایام ماه محرم این تعزیه برگزار می‌شود و تعزیه حسینیه برغان نیز ثبت ملی شد.

معاونت میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی استان البرز با بیان اینکه آداب و رسوم اهالی استان البرز بیشتر محلی است، افزود: در شهرستان‌های طالقان و ساوجبلاغ در سال‌های گذشته و دور  مراسم و آداب خاصی در ماه رمضان وجود داشته است ولی در چند دهه‌ اخیر مراسم خاصی برای ثبت وجود ندارد.

وی ادامه داد: در سال‌های گذشته در شهرستان و روستاهای استان البرز برای مراسم سحری و اذان صبح رسم بر این بوده است که با تبل و ساز  و صدا مردم روزه‌دار بیدار می‌شدند که از مراسم سحری اطلاع پیدا کنند.

افشار با اشاره به اینکه مطالعاتی برای جمع‌آوری آداب و رسوم ماه رمضان در استان البرز صورت نگرفته است، اضافه کرد: جمع‌آوری آداب و رسوم ماه رمضان در استان البرز باید با مطالعات جامعه شناسی همراه باشد که این مورد مستند انجام نگرفته است.

وی با بیان اینکه موضوعاتی مانند آداب و رسوم در حوزه میراث ناملموس قرار می‌گیرد، عنوان کرد: تهیه نوعی غذا و یا هنر تعزیه در میراث ناملموس ثبت می‌شود ولی درباره نوع غذا یا موردی برای ماه رمضان در استان البرز چیزی ثبت نشده است و باید کارهای مطالعاتی و مردم شناسی در این زمینه انجام گیرد.

گزارش: محمدعلی حسن‌نیا

انتهای پیام/ ع