یادداشت اختصاصی تسنیم| نقش عشایر کُرد ترکیه در سیاست و امنیت کشور

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، رمضان بورسا پژوهشگر و روزنامه‌نگار ترک در یادداشتی اختصاصی برای خبرگزاری تسنیم به بررسی نقش عشایر کُرد در سیاست و امنیت ترکیه در آستانه انتخابات زودهنگام ترکیه پرداخت:

مفهوم عشیره در جوامع مختلف و حتی در یک جامعه و در جغرافیاهای مختلف به‌شکل‌های متفاوتی شناخته می‌شود.

«سواوی آیدین» در کتاب «ماردین، عشیره، جماعت، حکومت»، عشیره را این‌گونه معرفی کرده است: «با اینکه در میان خودشان از زبان‌های مختلفی استفاده می‌کنند، اما ارتباط بین آن‌ها توسط یک زبان است و دارای یک فرهنگ مشترک هستند و معتقدند که از یک ریشه هستند و به‌عبارت دیگر عشیره از دو یا چند قبیله تشکیل شده که پیوند و اتحاد خود را ارتباط خونی بیان می‌کنند».

«اسماعیل بشیکچی» در کتاب «عشایر کُرد کوچ‌نشین در آناتولی شرقی» با اشاره به اینکه اساس تشکیل عشیره به‌میزان قابل توجهی به ازدواج‌ها و ایجاد روابط فامیلی وابسته است، نوشته: عشیره از طریق ازدواج و با ایجاد روابط فامیلی و خویشاوندی به‌وجد می‌آید. عشیره از پیوند و اتحاد قبایل به‌وجود می‌آید».

«احمد اوزر» نظر نزدیکی به «اسماعیل بشیکچی» در مورد مفهوم عشیره دارد و در کتاب «نظام عشیره‌ای در آناتولی شرقی» نوشته است: «عشیره یک جامعه انسانی کوچ‌نشین است که به‌واسطه روابط خونی مختلف به یکدیگر پیوند خورده‌اند، در مناطق مشخصی دارای سبک زندگی خاصی هستند و با دامداری امورات خود را می‌گذرانند».

در این یادداشت روابط عشایر با سیاست، سیاستمداران و احزاب سیاسی و تأثیرگذاری آن‌ها در سیاست را مورد بررسی قرار خواهیم داد، به همین خاطر عشایر را بر اساس مناطقی که در آن حضور دارند و تفاوت‌هایی که با یکدیگر دارند و همچنین طبقه‌بندی آن‌ها را مورد ارزیابی قرار خواهیم داد.

«صفیه آتش دورچ» آکادمیسین ترکیه‌ای در رساله دکترای خود با عنوان «رابطه عشیره و سیاست در ترکیه: با الگوی عشیره متینا» این مسئله را به‌خوبی بیان کرده است. وی در رساله خود نوشته است: «در رأس عشیره، رئیس آن قرار دارد. روابط خویشاوندی جزو روابط اساسی محسوب می‌شود. در سال‌های اخیر علاوه بر اینکه به گروه‌های اجتماعی و اقتصادی تبدیل شده‌اند بلکه تبدیل شدن به یک گروه سیاسی را هم در اولویت‌های خود قرار داده‌اند».

عثمانی، عشایر کُرد و سیاست

عشایر در طول تاریخ از نظر حکومت‌ها گاهی به‌عنوان مزیت و گاهی به‌عنوان منبع بحران قلمداد شده‌اند. عشایر کُرد تا قرن 17 میلادی به‌صورت مداوم با حکومت‌ها و امیرنشین‌های قدرتمند دارای رابطه بودند.

عشایر کُرد از نظر مزیت و بحران‌آفرینی همواره اهمیت به‌سزایی برای حکومت عثمانی داشتند.

در حالی که عشایر کُرد در جنگ با صفویه و عشایر علوی به‌عنوان مزیت برای حکومت عثمانی محسوب می‌شدند، شورش‌های عشایر کُرد همواره به‌عنوان بحران برای حکومت عثمانی مطرح بود.

«توری» نویسنده کُرد در کتاب «کُردها از عشیره تا ملت‌سازی» فرآیند تبدیل عشایر کُرد به امارات و به‌دست آوردن ساختار خودمختاری و سپس فروپاشی امارات را این‌گونه بیان می‌کند: «امارات کُردهای سنی به‌سمت عثمانی گرایش داشتند. عشایر کُرد سنی در جنگ چالدران کنار عثمانی قرار داشتند که باعث توافق دو طرف هم شده بود. بر اساس این توافق امارات کُرد می‌توانستند صاحب ساختار خودمختاری شوند. همچنین بر اساس برخی از ماده‌های آن توافق دوجانبه دفاعی بین ترک‌ها و کردها صورت گرفت. این روابط مثبت بین امارات کُرد و حکومت عثمانی به‌مرور زمان از بین رفت. بسیاری از امتیازاتی که به این امارات داده شده بود پس گرفته شد. علت اصلی آن سرعت بخشیدن مدرن‌سازی حکومت عثمانی در زمان سلطان محمود دوم بر اساس مرکزگرایی بود».

حکومت عثمانی از سال‌های 1500 تا میانه‌های 1800 میلادی در چارچوب مدرن‌سازی و مرکزگرایی، امارات کُرد را عنصر تهدید دانست و شروع به فروپاشی آن‌ها کرد. عشایر کُرد که امارات را تشکیل می‌دادند در چارچوب حکومت عثمانی خلأ قدرت امارات را پر کردند.

ترکیه، عشیره، امنیت و سیاست

عشایر کُرد همانند دوران حکومت عثمانی در دوران جمهوریت ترکیه، نقش مهمی هم در حوزه امنیتی و هم در تعیین سیاست در منطقه جنوب شرق ترکیه داشتند.

در دوران سلطان عبدالحمید دوم تمامی هنگ‌های حامدیه از عشایر کُرد تشکیل شده بودند.

در خصوص تشکیل هنگ‌های حامدیه نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی از مورخان تشکیل این هنگ‌ها را برای محافظت از آناتولی در برابر گروه‌های ارمنی عنوان کردند و برخی دیگر از مورخان هدف اصلی این تشکل‌های نظامی را کنترل عشایر کُرد ادعا کردند. همچنین برخی دیگر از مورخان محافظت از آناتولی در صورت حمله احتمالی روس‌ها را دلیل اصلی تشکیل آن قلمداد کردند.

«عثمان آیتار» در مورد تشکیل هنگ‌های حامدیه در دوران عبدالحمید دوم در کتاب «از هنگ‌های حامدیه تا محافظان روستا» نوشته است: «در صورت وقوع جنگ با روسیه، این هنگ‌های کُرد به‌صورت منظم می‌توانستند خدمت بزرگی برای ما انجام دهند. همچنین کُردها اطاعت‌پذیری در ارتش را یاد می‌گرفتند و برای خودشان هم مفید بود. در نهایت هنگ‌های حامدیه می‌توانستند به نیروی باارزشی برای ارتش تبدیل شوند».

پس از تشکیل جمهوریت ترکیه، شورش‌های کُردها تا سال 1960 میلادی ادامه داشت. در این دوران شورش‌های بزرگی انجام گرفت که منجر به آوارگی و جنگ داخلی در مناطق کُردنشین ترکیه شد.

به‌وجود آمدن حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) در سال 1984 میلادی باعث شد که دولت ترکیه پس از 90 سال وقفه به‌سمت سیستم هنگ‌های حامدیه روی بیاورد.

«تورگوت اوزال» رئیس‌جمهور وقت ترکیه در سال 1985 میلادی، بندی به ماده 74 قانون روستاها اضافه کرد و بر اساس آن ساختار مسلح روستایی شبیه هنگ‌های حامدیه برای محافظت از روستاها تشکیل شد.

عشیره ژیرکی در استان حکاری اولین عشیره‌ای بود که بر اساس سیستم محافظت از روستاها گروه مسلح خود را تشکیل داد. در اختیار قرار گرفتن ساختار محافظت از روستاها توسط عشایر باعث شد که نقش آن‌ها در سیاست بیش از پیش پررنگ شود.

عشایری که گروه‌های مسلح به‌اسم محافظان روستا را در برابر حملات پ.ک.ک. تشکیل داده بودند به‌واسطه ارتباط مستمر با حکومت نقش فعالی در سیاست ترکیه به‌دست آوردند.

عشیره متینا از این نظر که پس از سال 1977 میلادی جایگاه مهمی در ساختار سیاسی منطقه دریک جای به‌دست آورده بود، می‌تواند الگویی در مورد افزایش قدرت سیاسی عشایر زیر سایه سیستم محافظان روستا باشد.

عشایر، تأثیرگذاری در سیاست را به‌واسطه احزاب سیاسی ترکیه ادامه می‌دهند. حوادث سیاسی و بیوگرافی نمایندگان مجلس نشان از تأثیرگذاری عشایر در صحنه سیاسی ترکیه است، به‌عنوان نمونه «سلیمان چلپی» رهبر عشیره دلممیکان با حمایت هزاران عضو آن توانست به مجلس ترکیه راه پیدا کند. مهم‌ترین عامل در موفقیت وی در راه‌یابی به مجلس، رهبر عشیره بودن وی بود.

«مهمت علی اردوغان» از تهیه‌کنندگان برنامه‌های تلویزیونی «تی.آر.تی. عرب» و کارشناس بخش ترکیه شبکه تلویزیونی «کردستان24» اربیل و در عین حال روزنامه‌نگار شهر سیرت ترکیه روابط عشایر ترکیه با احزاب سیاسی به‌ویژه با حزب عدالت و توسعه را این‌گونه توصیف می‌کند: «در دوره‌های اخیر در اورفا هم عشایر عرب و هم عشایر کُرد دارای روابط جدی با حزب عدالت و توسعه هستند و این روابط تأثیر خود را در صندوق‌های رأی انتخابات ترکیه گذاشته است. همچنین عشایر شانلی اورفا نقش مهمی در تعیین نامزدهای انتخاباتی این شهر دارند».

روابط عشایر با احزاب سیاسی بر اساس منافع بنا شده است. «صفیه آتش دورچ» آکادمیسین ترکیه‌ای در رساله دکترای خود با عنوان «رابطه عشیره و سیاست در ترکیه: با الگوی عشیره متینا» در این خصوص نوشته است: «عشیره‌ای که در دوره قبلی به حزب چپ‌گرا در انتخابات رأی داده بود، در دوره اخیر به حزب راست‌گرا رأی می‌دهد. شاید تغییر نظر یک گروه در داخل عشیره عادی به‌نظر برسد ولی تغییر ناگهانی نظر هزاران نفر قابل تأمل است».

موضع انتخاباتی عشیره متینا در استان مادرین در انتخابات 2002 و 2007 ترکیه نمونه بارز این مسئله است. در حالی که عشیره متینا در انتخابات پارلمانی 2002 ترکیه از حزب چپ‌گرای «جمهوریت خلق» حمایت کرده بود، در انتخابات سال 2007 از حزب راست‌گرای «عدالت و توسعه» حمایت کرد.

وزارت کشور ترکیه در سال‌های 1960 میلادی طی برنامه‌ای با عنوان «تضعیف ساختار فئودالی» شهرنشینی را گسترش داد و باعث تضعیف دامداری و کشاورزی شد و همچنین حوادث تروریستی باعث مهاجرت مردم شرق ترکیه به شهرهای غربی این کشور شد و تأثیرگذاری رهبران عشایر بر مردمان منسوب به خود تا حد زیادی تضعیف شد.

«مهمت علی اردوغان» با قبول تضعیف تأثیرگذاری عشایر در سطح جامعه ترکیه، دلایل اساسی آن را این‌گونه بیان می‌کند: «مهاجرت مردم روستاها به شهرها در دهه‌های 80 و 90 میلادی و حتی در سال‌های 2000 باعث از بین رفتن هژمونی ساختار عشایری شد. مهاجرت‌های گسترده‌ای از روستاها به‌سوی شهرها صورت گرفت. منسوبان عشیره را در روستاها به‌خوبی می‌توان کنترل کرد اما وقتی آن‌ها به شهرهای مختلف مهاجرت کنند کنترل و تأثیرگذاری به‌روی آن‌ها خیلی سخت است. در دوره‌های گذشته نامزدهای عشیره در انتخابات از طرف تمامی منسوبان آن عشیره رأی دریافت می‌کرد و آن نامزد یا رهبر عشیره بود و یا مورد حمایت وی قرار داشت. با مهاجرت و شهرنشینی هژمونی ساختاری عشایر به‌هم خورد. اما در برخی مناطق هنوز هم تک‌صدایی در عشیره وجود دارد، به‌عنوان نمونه منطقه اورفا همانند گذشته ساختار عشیره‌ای خود را به‌شدت محافظت می‌کند».

با ارزیابی مؤلفه‌های تأمین امنیت و تعیین سیاست در مناطقی که عشایر کُرد در آن زندگی می‌کند، درمی‌یابیم که برخی از خانواده‌ها و شخصیت‌ها به‌اندازه عشایر نقش بزرگی در ساختار سیاسی مناطق جنوب شرقی ترکیه دارند.

در جنوب شرقی ترکیه خانواده‌ها و شیخ‌های طریقتی وجود دارند که به‌اندازه عشایر بر این مناطق تأثیرگذار هستند. در جنوب شرق ترکیه برخی از شهرها و شهرک‌ها وجود دارند که قدرت و تأثیرگذاری شیخ‌های طریقت و عالمان دینی از رهبران عشایر در آن بیشتر است.

«مهمت علی اردوغان» در مورد قدرت و تأثیرگذاری شیخ‌های طریقت و عالمان دینی در جنوب شرقی ترکیه می‌گوید: «پس از موفقیت‌های حزب رفاه در این مناطق، شیخ‌های و عالمان دینی در غیاب یک حزب دین‌دار نقش مهمی در تعیین نامزدهای انتخاباتی این مناطق دارند، به‌طور مثال مرحوم نجم‌الدین اربکان در استان‌هایی که اکثریت جمعیت آن را کردها تشکیل می‌دهند با برگزاری میتینگ‌های انتخاباتی با همراهی شیخ صلاح‌الدین پسر شیخ سعید توانسته بود بیش از 80 درصد آرای آن مناطق را به حزب خود اختصاص دهد. قدرت و نفوذ شیخ سعید و خانواده‌اش در استان‌های الازیغ، دیاربکر، ارزروم و بینگول بیشتر از نفوذ و قدرت عشایر در این استان‌هاست. می‌توان ادعا کرد که در دیاربکر شیخ‌ها و ملاها بیش از عشایر صاحب نفوذ و قدرت هستند. در دیاربکر خانواده‌هایی همچون انصاری اوغلو و سیدا اوغلو، در شرناک خانواده هاشمی، در بتلیس خانواده‌های قایدالی و اینان، در باتمان خانواده حامدی، در سیرت خانواده‌های آیدین و سئوگیلی و الی آخر بیش از آنکه از طریق عشایر دارای نفوذ و قدرت باشند از طریق دینی تأثیرگذار هستند. این خانواده‌ها در گذشته از حزب اسلام‌گرای رفاه حمایت می‌کردند. حزب عدالت و توسعه هرچند کمتر از حزب رفاه، اما از نفوذ این خانواده‌ها استفاده کرده‌اند. در دوره‌های اخیر برخی از اعضای این خانواده‌ها در حزب دموکراتیک خلق‌ها به کار سیاسی پرداختند. کادر رهبر حزب عدالت و توسعه سال‌هاست که در سفر به این مناطق یا شیخ‌ها و ملاهای آنجا دیدار می‌کنند. این حرکت در عین حال پیغامی به مردم این مناطق در انتخابات محسوب می‌شد».

نتیجه:

عشایر کُرد از دوران حکومت عثمانی تا به امروز نقش تعیین‌کننده‌ای در سیاست و امنیت مناطق جنوب شرقی ترکیه داشته‌اند. در دوران حکومت عثمانی در برخی از مقاطع تاریخی این عشایر به‌عنوان محافظان قلمروی حکومتی محسوب می‌شدند و در برخی از مقاطع به‌عنوان عنصر تهدید برای حکومت قلمداد می‌شدند. عشایر کُرد همانند دوره حکومت عثمانی در دوران جمهوریت ترکیه شورش‌های زیادی علیه حکومت ترتیب دادند، اما این عشایر در هر دوره‌ای صاحب قدرت در تعیین سیاست‌های منطقه بودند. شیخ‌های و عالمان دینی از دیگر قدرت‌های منطقه جنوب شرقی ترکیه هستند. در برخی از مناطق شیخ‌های طریقت و عالمان دینی از عشایر تأثیرگذارتر هستند. در دوران جمهوریت ترکیه پس از سال 1950 میلادی، احزاب سیاسی برای موفقیت در انتخابات این مناطق به‌سوی رهبران عشایر و طریقت‌های تأثیرگذار آنجا روی می‌آوردند. در انتخابات پارلمانی و شهرداری‌های ترکیه در مناطق جنوب شرقی، رهبران عشایر و خانواده‌های تأثیرگذار فاکتور اصلی در تعیین نامزدهای این مناطق محسوب می‌شوند. در انتخابات پارلمانی 24 ژوئن ترکیه لیست نامزدهایی که از طرف احزاب سیاسی مشخص شده است از این قاعده مستثنا نیست.

رمضان بورسا؛ پژوهشگر و روزنامه‌نگار ترک

انتهای پیام/*