اردبیل| صالح بن موسی بن الکاظم؛ امامزاده‌ای با ۲ مرقد در ۲ شهر ایران

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اردبیل، حضرت صالح بن موسی بن موسی الکاظم بنابر قول مشهور و با استناد به کتب ریاض الانساب، کنزالانساب، ناسخ التواریخ، حیاه الامام موسی بن جعفر(ع) و بسیاری دیگر از کتاب‌های تاریخی فرزند امام هفتم حضرت امام موسی کاظم(ع) و برادر امام علی بن موسی الرضا(ع) محسوب می‌شود.

بارگاه این ‎امامزاده در شهر دارالارشاد اردبیل قرار دارد که در حومه آن نیز چندین مقبره و بقعه معروف به همین  امامزاده وجود دارد.

این مقبره‌های موجود در اطراف بارگاه امامزاده صالح(ع) در بین مردم اردبیل به فرزندان حضرت امام موسی کاظم(ع) معروف است که در این میان و در بین مقبره‌ها  تعدادی قبور اجداد شیخ صفی‌الدین اردبیلی نیز قرار دارد.

بیشتر اطلاعات موجود و در دسترس، شفاهی و اطلاعات خیلی کم و پراکنده‌ای در منابع راجع به امامزاده‌های شهر اردبیل و حومه آن در دست است که از  این امامزاده‌ها، دو امامزاده در شهر اردبیل وجود دارد که یکی از آنها به اوغلان ایمامزاده‌سی ( امامزاده پسر) و دیگری به قئز ایمامزاده‌سی  (امامزاده دختر) معروف هستند.

امامزاده دختر در جوار مسجدی است که مرحوم حاج میرصالح مجتهد انواری آن را ساخته  و محل فعلی آن بین محله اوچدکان و بازار اردبیل قرار دارد اما مقبره امامزاده صالح در نزدیکى میدان شیخ صفى‌الدین واقع است.

دیگر برادر این دو بزرگوار نیز حمزه است که مرقد وی در کلخوران اردبیل و در جنوب آرامگاه شیخ جبرئیل واقع شده است که به همراه برادران خود به اردبیل آمده و ترویج دین می‌کند و در همین شهر نیز از دنیا می‌رود.

‎مزار شریف وی از دوره‌های گذشته مورد توجه خاص و عام بوده و خاندان جلیل القدر صفویه نسبت به آن حضرت ارادت ویژه‌ای داشتند.

بنا بر قول مشهور اساس این نامگذاری و این که چرا به این اسامی معروف هستند معلوم نیست؛ همچنین معلوم نیست که از چه زمانی به این اسامی معروف گشته‌اند، به دلیل نبود منابع مکتوب در خصوص امامزاده‌های اردبیل و بخصوص این دو امامزاده نمی‌توان اطلاعاتی در این باره به دست آورد.

بقعه امامزاده صالح (ع) در میدان عالی قاپوی اردبیل قرار دارد که امام‌زاده صالح یا ‌‏اوغلان امامزاده‌سى نام دارد که مالکیت اثر وقفی بوده و هم اکنون در اختیار اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اردبیل و هیئت امنای مسجد است.

این بنا شامل رواق حرم صحن و مسجد بوده که نمای جنوبی آن مرکب از ایوانی با تاق نیم گنبد و تزئینات کاشی کاری است، تنها قسمت باقیمانده از بنای قدیمی یک ساختمان هشت ضلعی است که ضریح در آن قرار دارد و تاریخچه ساخت این بنا به دوره صفویه برمی‌گردد که البته یک بنای نوساز مستطیل شکل نیز در ‏سال‌های اخیر ‏به حرم اضافه شده است.

بر اساس اشعاری که روی کاشی‌های ایوان ورودی نوشته شده بنا در زمان شاه عباس اول به سال 1130هجری ساخته شده است.

در آن کاشی‌ها اشعار و تاریخ  ساختمان یا تعمیر بنا به این شرح نوشته شده است:
به عهد دولت عباس شاه دین پرور
که هست بنده اولاد خاندان على‏
اساس روضه شهزاده صالح از سر صدق‏
بنا گذاشت حسن، چاکر ولى على‏
رقم زدم پى تاریخ آن، خرد گفتا:
مبارکست ز حب بناى حُسن على

مصرع آخر که ماده تاریخ است بحساب ابجد 1031 می‌شود و بیت دوم حکایت از آن دارد که اساس روضه شهزاده بنا گذاشته شده است ولى چون قبل از آن تاریخ نیز بقعه این امامزاده بسترى براى پناهندگان بوده است، چنین به نظر می‌رسد که اساس‏ بنا ایجاد نگشته بلکه تعمیر یا تجدید بنا شده و یا قسمتى بر بناى قدیمى اضافه گشته است (بابا صفری،1370: 2/192) بقعه داراى رواق مستطیل با تاق و تویزه است.

دو سوى ورودى بنا و ورودى حرم که روبروى هم قرار دارند، ‌ هشت تاق نما ساخته شده و پنجره‌هایى که در تاق‌نماهاى جنوبى ساخته شده است، نور داخل رواق را تأمین مى‌کند، ایوان ورودى حرم داراى تزئینات مقرنس‌کارى و آئینه‌کارى محدود است؛ حرم بقعه، در شمال رواق قرار دارد و داراى طرح هشت ضلعى با هفت تاقنما در هفت ضلع است و در سه تاقنماى جنوبى، شرقى و غربى، پنجره‌هایى براى نورگیرى نصب شده است، ضریح آهنى بقعه در وسط حرم قرار دارد و در کنار حرم، اتاقى به چشم‌ مى‌خورد که مدفن دو تن از علما و مراجع عالیقدر گذشته است.

مقبره قدیمی و با ارزش این امامزاده در سال‌های اخیر تخریب و ساختمان جدید در حال احداث است.

زیارتنامه ذیل مربوط به امامزاده صالح (ع) است.

[السلام علی آدم صفوه الله، السلام علی نوح نبی الله، السلام علی ابراهیم خلیل الله، السلام علی عیسی روح الله، السلام علیک یا رسول الله، السلام علیک یا خیر خلق الله، السلام علیک یا محمد بن عبدالله خاتم النبیین صلی الله علیه و آله و سلم، السلام علی امیرالمومنین علی بن ابیطالب وصی رسول الله، و علی ائمه المسلمین سلام الله علیهم اجمعین و علی ذریه رسول الله، و رحمه الله و برکاته و علیک السلام ایها الصالح ابن الامام موسی کاظم، علیه آلاف التحیه و الثناء و رحمه الله و برکاته اللهم انی اسئلک ان تختم الی بالسعاده و ترزقنی خیر الدنیا و الآخره و تقبله بکرمک و عزتک و رحمتک یا ارحم الراحمین و صلی الله علی محمد و آله اجمعین.]

اکثر مردم منطقه، آن حضرت را از اولاد یا نوادگان امام موسی کاظم(ع) می‌دانند. تاریخ ولادت و وفات آن حضرت مشخص نیست و آنچه در این مورد می‌توان گفت این است که این هر دو امامزاده فرزندان بلافصل حضرت موسى بن جعفر(ع) نبوده‌‏اند و چون کتیبه یا نوشته‌‏اى که حاکى از شجره نسب آنان باشد در دست نیست باید گفت که آنها از نواده‏‌هاى آن بزرگوار بوده‌اند(بابا صفری،1370: 2/192).

همچنین باید به این نکته توجه داشت که در شهرهای مختلف ایران مقابر منسوب به امامزاده صالح فرزند امام موسی کاظم (ع) و برادر امام رضا(ع) وجود دارد ( برای نمونه مقبره امامزاده صالح در تجریش؛ حسین شهیدی 1382 :217 و مقبره امامزاده صالح در غازیان بند انزلی؛ ابراهیم اصلاح عربانی 1374 : 1/565) مسئله وجود چندین امامزاده با نام‌ها و نسب‌های مشترک در شهرهای گوناگون باعث خلط مباحث مربوط به این امامزاده‌ها شده است.

مثلا در «سایت اوقاف و امورخیریه اردبیل» مطالبی در خصوص نسب امامزاده صالح اردبیل آمده است که مربوط به امامزاده صالح تجریش بوده است و این مسئله در کتیبه امامزاده صالح تجریش به صراحت قید شده است؛ در حالی که امامزاده صالح اردبیل فاقد چنین کتیبه صریحی است.

بنابراین باید در صحت نسب این امامزاده(ها) شک کرد و لااقل اینکه آنها فرزندان بلافصل امام موسی کاظم (ع) ندانیم؛ این فرض با داده های کتاب‌های تاریخی همچون جلد دوم «تاریخ یعقوبی» و « تاریخ قم » که نام فرزندان آن امام را به دست داده اند محکم‌تر می‌شود( یعقوبی 1382 : 2/421؛ حسن بن محمد قمی ، 1361 : 199).

امامزاده صالح در عهد سلاطین صفوى مورد احترام بود و مقبره او، طبق نوشته آدام اولئواروس و شاردن، بست و دار الامانى براى گناهکاران  به حساب می‌آمد ولى چون محوطه گسترده‌ای براى اقامت طولانى پناهندگان نداشت از این رو آنها در فرصت مناسبى که در روزهاى اول به دست می آوردند، عرض میدانى را که بین آن بقعه و مقبره شیخ صفى‌الدین بود و امروزه به خط مستقیم در حدود صد متر است، می‌پیمودند و خود را به آستانه در ورودى شیخ می رسانیدند و تا زمانی که بخشوده نمی‌شدند در آنجا می ماندند و از غذاى مهمانسراى شیخ نیز اطعام می‌شدند.

به طور خلاصه با توجه به مطالب جمع‌آوری شده زیارتگاه امامزاده صالح(ع) که در شهر اردبیل قرار دارد و  فرزند بلافصل آن حضرت می‌باشند در طول تاریخ چندان مورد توجه مردم نبوده است تا اینکه در دوره شاه عباس صفوی، این مکان تجدید بنا شده و محل بست مردم و دارالامان گناهکارن  قرار گرفت و همچنان تا سال‌های اخیر زیاد شناخته شده نبوده است، ولی در سال‌های اخیر و با همت اداره اوقاف اردبیل این مکان مورد بازسازی قرار گرفته و فعالیت‌های متعددی در راستای شناساندن این زیارتگاه انجام گرفته است و نیز برنامه‌های دینی و فرهنگی فراوانی اجرا شده است.

گفته می‌شود، سر این امامزاده در تجریش مدفون است و بدن وی نیز در آرامگاهی با نام مشابه در اردبیل آرمیده است.

گزارش از بهرام آدشیرین‌پور

انتهای پیام/م