کارشناس مسائل منطقه: زمینه همگرایی ازبکستان و تاجیکستان پس از دو دهه سیاه‌نمایی شکل می‌گیرد
تحلیلگر مسائل منطقه‌ای در خصوص تغییر رویکردهای تاشکند و دوشنبه نسبت به یکدیگر می‌گوید، پس از دو دهه سیاه‌نمایی، ازبکستان و تاجیکستان در مسیر توسعه روابط قرار دارند.
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، در میان مجموعه تنش‌های قومی-سیاسی که در راستای سیاست‌های اتحاد جماهیر شوروی میان جمهوری‌های اوراسیا به وقوع پیوسته بود، چالش میان ازبکستان و تاجیکستان جلوه دیگری داشت.
مقامات مسکو در آن زمان مهمترین شهرهای تاجیک‌نشین (سمرقند و بخارا) را به جمهوری سوسیالیستی شوروی ازبکستان ملحق کردند و از سوی دیگر هم با سیاست‌های تبعیضی و البته انتخاب نفرات خاص در میان ازبک‌ها، ریشه عمیقی به این اختلافات دادند.
این تنش‌ها حتی با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی نیز همچنان وجود داشت و در دوره جنگ داخلی تاجیکستان به اوج خود رسید. با این حال اگرچه پس از جنگ دیگر شاهد چنین تنشی میان دو کشور نبودیم، اما رفتار دو کشور نشان از آتشی زیر خاکستر داشت.
مرگ اسلام کریم‌اف و روی کار آمدن نخست‌وزیر وی، شوکت میرضیایف تحولات قابل توجهی را بر این موضوع گذارده است. سفر میرضیایف به دوشنبه و بازدید امامعلی رحمان از تاشکند نقطه عطف این تحول در مناسبات دو کشور بود. در همین راستا گفت‌وگویی را با فرزاد رمضانی بونش، تحلیلگر ارشد مسائل منطقه‌ای ترتیب داده‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
تسنیم: یکی از مهمترین تجربیات تاریخی ازبکستان و تاجیکستان در جنگ شهروندی تاجیک‌ها به‌وقوع پیوست. زمانی که کریم‌اف با مداخله نظامی در این جنگ، فضای تنش‌آلودی را در روابط میان تاشکند و دوشنبه به وجود آورد. به نظر می‌رسید تا زمان ریاست‌جمهوری کریم‌اف این هراس همچنان میان مقامات تاجیک وجود داشت. آیا پس از روی کار آمدن میرضیایف واقعاً این تهدید کم و یا برطرف شده است؟ امروز دیگر مقامات تاجیک تهدیدی را از سوی ازبکستان احساس نمی‌کنند؟
رمضانی بونش: مسلماً به قدرت رسیدن میرضیایف نقش کلیدی در گشایش درها به روی سایر کشورهای آسیای مرکزی داشته است. چنانچه امامعلی رحمان رئیس‌جمهور تاجیکستان بعد از 20 سال برای نخستین بار در قالب یک سفر رسمی 17 الی 18 آگوست از تاشکند پایتخت ازبکستان بازدید کرد و شوکت میرضیایف رئیس جمهور ازبکستان در فرودگاه بین‌المللی سمرقند امامعلی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان را بدرقه کرد.
در واقع از سال 2016 که شوکت میرضیایف رئیس‌جمهور ازبکستان شد، سیاست خارجی این کشور شاهد تحول قابل‌توجهی در سیاست داخلی و خارجی شده و تلاش کرده در سیاست خارجی روابط با همسایگان را بهتر کند و به ویژه با تاجیکستان که وارد چالش‌هایی جدی شده بود. در واقع هرچند مشکلات در روابط با آن دو کشور هنوز به طور کامل حل نشده است، اما ترس دو کشور از رهبران یکدیگر کم شده و از قالب نگاه‌هایی منفی به همکاری در عین رقابت متمایل شده است.
تسنیم: همانطور که می‌دانید یکی از مشکلاتی که عمیقاً روابط تاجیک‌ها و ازبک‌ها را تحت تاثیر قرار داده، ریشه در سیاست‌های فرهنگی اتحاد جماهیر شوروی با جدا کردن بخش مهمی از بدنه جغرافیایی-فرهنگی تاجیک‌ها (به‌ویژه سمرقند و بخارا) دارد. با این حال طی ماه‌های اخیر تلاش‌های دو دولت در راستای کاهش اختلافات در این زمینه بوده است. در این راستا شاهد رفت و آمدهای زیادی در سطوح خرد و کلان، میان ولایت‌های سمرقند و سغد و مبادلات دیگر دو دولت بوده‌ایم. نقش این عامل را هم اکنون در روابط دو کشور چطور ارزیابی می‌کنید؟
رمضانی بونش: طی بیش از دو دهۀ اخیر رسانه‌های رسمی دو کشور سرگرم سیاه‌نمایی بودند، اما با رفتن اسلام کریم‌اف و آمدن شوکت میرضیایف این امر تغیر کرده است. در واقع به نظر می‌رسد ترس تاشکند از اقلیت بزرگ تاجیک در درون مرزها و شهرهای مهم سمرقند و بخارا کاسته شده و دیدار رحمان از مناطق تاجیک‌نشین ازبکستان گامی در راستای کاهش اختلافات در این زمینه است. در این راستا اگر رفت و آمدهای میان ولایت‌های دو کشور و مبادلات فرهنگی بیشتر شود می‌تواند بستری برای همگرایی بیشتر دولت‌ها باشد.
تسنیم: ازبکستان در دوره کریم‌اف با خط و نشان‌هایی که برای تاجیکستان می‌کشید نشان داد در مقوله منابع آب بسیار جدی است. سد راغون یکی از مهمترین زمینه‌های اختلافی دو کشور در این زمینه بود. با این حال الان می‌بینیم که میرضیایف سخن از مشارکت ازبک‌ها در ساخت این سد و نیروگاه و البته پروژه‌های جدید دیگری دارد. این رویکرد میرضیایف را چطور ارزیابی می‌کنید؟ آیا مشکل آب حل شده یا رحمان ممکن است در این زمینه تضمین‌هایی به میرضیایف داده باشد؟
رمضانی بونش: دو کشور با یکدیگر توافق کردند که به صورت مشترک نسبت به ساخت دو نیروگاه برق آبی اقدام کنند. این دو نیروگاه که بر روی رودخانه زرافشان ساخته خواهند شد از ظرفیت تولید 320 مگاوات برق برخوردارند.
در واقع ظرفیت تولید برق در این دو نیروگاه 320 مگاوات هم زمینه تولید برق و هم ذخیره سازی آب رودخانه زرفشان برای بخش کشاورزی سمرقند و بخارای ازبکستان بسیار مهم است، این رویکرد نشان از تغییر موضع حکومت وقت تاشکند است و می‌تواند به حل کامل چالش مهم اختلافات دو کشور پیرامون نیروگاه برق آبی «راغون» منتهی شود.
در واقع ما شاهد کاهش مشکل آب هستیم و تاجیکستان در این زمینه در حال دادن تضمین‌هایی به ازبکستان برای از بین رفتن کامل آن است، اما این که دقیقاً چه تضمین‌هایی باشد هنوز زود است تا مشخص شود.
تسنیم: مهمترین دستاورد دیدارهای دوجانبه رحمان و میرضیایف را برخی «لغو ویزا» برای سفرهای یک ماهه مطرح می‌کنند. این مساله چطور می‌تواند بر روابط دو کشور تاثیر بگذارد؟ با توجه به رویکردهای پلیسی-امنیتی و فضای نسبتاً بسته دو کشور، این موضوع منجر به افزایش تنش‌ها نمی‌شود؟ به خصوص با تحرکات اخیر داعش در تاجیکستان، که بسیار آسیب‌پذیرتر از ازبکستان نشان داده است.
رمضانی بونش: قبلاً وزارت خارجه تاجیکستان از بازگشایی 9 گذرگاه مرزی بین این کشور و ازبکستان خبر داده بود. همچنینبا توجه به اینکه حدود یک و نیم میلیون نفر از اتباع تاجیکستان دائماً به ازبکستان رفت و آمد می‌کنند، برخی «لغو ویزا» برای سفرهای یک ماهه و وجود اقلیت ملی تاجیک‌تباران در ازبکستان و ازبک‌تباران در تاجیکستان گسترش تجارت مرزی میان دو کشور را فراهم می‌کند و توسعه روابط بین نمایندگی اقلیت‌های ملی تاجیک و ازبک و گسترش تجارت کلید بهبود تدریجی روابط میان دو کشور می‌باشد.
در واقع گسترش روابط امنیت‌زا است، نه امنیت‌زدا و سودهای بیشتری دارد تا پیامدهای منفی امنیتی. در همین راستا و بلافاصله پس از سفر موفقیت‌آمیز رحمان به تاشکند، در مناطق مرزی دو کشور مانور نظامی مشترکی برگزار شد که در جریان آن طرفین حمله نیروهای مسلح تروریستی را دفع کردند و واحدها و نیروهای ذخیره مرزبانی تاجیکستان و ازبکستان، فناوری‌های خودرویی و زرهی، هواپیماهای حمل و نقل نظامی و قایق‌های گشت نیروهای مرزبانی شرکت داشتند. این امر نوعی افزایش همگرایی است.
تسنیم: افغانستان یکی دیگر از حوزه‌های سنتی اختلاف میان تاجیکستان و ازبکستان بوده است. به‌ویژه زمانی که احمد شاه مسعود و ژنرال دوستم در کانون این اختلافات قرار داشتند. لکن، امروز می‌بینیم که در افغانستان اختلاف نظرها کمتر شده است. آیا واقعاً نگاه‌های دو کشور به بحران افغانستان به یکدیگر نزدیک شده است؟ تلاش‌های اخیر ازبکستان برای میانجی‌گری میان طالبان و دولت افغانستان را از این منظر چطور ارزیابی می‌کنید؟
رمضانی بونش: هر چند در دیدارها تحولات افغانستان، تقویت راه‌های مبارزه با سازمان‌های تروریستی و قاچاق مواد مخدر و فروش غیر قانونی سلاح مورد بررسی قرار گرفته و موضوع حل و فصل بحران افغانستان موضوع مهمی بود که رحمان و میرضیایف پیرامون آن بحث و تبادل نظر کرند، اما افزایش مخالفان مسلح از جمله در مناطق شمالی همجوار مرز با آسیای مرکزی تهدیدی برای همه و کشورهای پیمان امنیت جمعی و ازبکستان است و همکاری تاجیکستان و ازبکستان می‌تواند نگاه‌های دو کشور به بحران افغانستان را به یکدیگر نزدیک کند.
تسنیم: با وجود این که روسای جمهور دو کشور می‌گویند دیگر اختلاف حل نشده‌ای وجود ندارد، اما می‌دانیم مساله مرزها هنوز هم عمیق‌ترین مشکل میان تاشکند و دوشنبه است. آیا باید امیدوار بود در آینده‌ای نزدیک این مشکل حل شود یا اینکه هر اختلاف جدیدی می‌تواند باعث تشدید تنش‌ها و تاثیرگذاری بر رویکرد جدید دو دولت شود؟
رمضانی بونش: اخیراً امامعلی رحمان رئیس‌جمهور تاجیکستان با شوکت میرضیایف رئیس‌جمهور ازبکستان درباره بهبود فعالیت گذرگاه‌های مرزی و محافظت از خط مرزی دو کشور بحث و تبادل نظر کردند. در این میان باید گفت که بخش مهمی از مساله مرزها میان تاشکند و دوشنبه حل شده و می‌توان امیدوار بود در آینده‌ای نزدیک این مشکل کاملاً و یا به گونه حداکثری حل شود تا باعث تشدید تنش‌ها و تاثیرگذاری بر رویکرد جدید دو دولت نشود.
انتهای پیام/