تبعه ترک "امر به معروف و نهی از منکر" از سقیفه تا واقعه عاشورا
مدیرگروه فرهنگ‌نامه‌های پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن معتقد است ترک فریضه "امر به معروف و نهی از منکر" پس از ماجرای سقیفه زمینه انحطاط جامعه اسلامی را فراهم آورد تا جایی که مهم‌ترین عامل حادثه تلخ عاشورا شد؛رسانه ملی در احیای این امر نقش بی‌بدیلی دارد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا یکی از اساسی‌ترین راهکارهای اجرایی شدن آموزه‌های اسلامی در جامعه، تقویت روحیه نظارت همگانی و احساس مسئولیت اجتماعی در جامعه است، زیرا هرگونه بی‌تفاوتی و پرهیز از انجام مسئولیت اجتماعی، زمینه تسلط منکرات و فرهنگ ضد اسلامی را فراهم می‌کند. به دلیل اهمیت و جایگاه این مسئله در اجرایی شدن و اقامه ارزش‌های دینی است که امام حسین علیه‌السلام اقامه امر به معروف ونهی از منکر را به عنوان هدف قیام خویش مطرح کرده است «إِنّى لَمْ أَخْرُجْ أَشِرًا وَلا بَطَرًا وَلا مُفْسِدًا وَلا ظالِمًا وَإِنَّما خَرَجْتُ لِطَلَبِ الاِْصْلاحِ فى أُمَّةِ جَدّى، أُریدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَأَنْهى عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أَسیرَ بِسیرَةِجَدّى وَأَبى عَلِىِّ بْنِ أَبی‌طالِب». امام باقر(ع) نیز در این باره فرمودند: «امر به معروف و نهی از منکر، راه پیامبران و شیوه صالحان است. واجب بزرگی است که با آن فریضه‌های دیگر برپا می‌شود و راه‌ها امن و کسب‌وکارها حلال می‌شود. آنچه به ستم ستانده شده به صاحبانشان باز می‌گردد، زمین‌ها آباد، از دشمنان انتقام گرفته و امور پابرجا می‌شود.» لذ یکی از عوامل بسیار مهم نجات جامعه از مشکلات و گمراهی‌ها و سوق دادنِ شیوه زندگی به سوی آموزه‌های اسلامی، احساس مسئولیت اجتماعی و اقامه امربه‌معروف و نهی از منکر است.
با توجه به اهمیت این فریضه الهی اما مغفول جامعه اسلامی‌مان گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام عیسی عیسی زاده عضو هیئت علمی و مدیر گروه فرهنگ‌نامه‌های پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ترتیب دادیم.
وی معتقد است ترک امر به معروف و نهی از منکر پس از ماجرای سقیفه موجب شد جامعه اسلامی دچار انحطاط شود تا جایی که زمینه‌ساز واقعه تلخ عاشورا و شهادت امام حسین(ع) شد. به اعتقاد حجت‌الاسلام عیسی‌زاده اکنون که این فریضه به حاشیه رفته است و با توجه به تجربه تلخی که امت اسلام از بابت ترک این عمل واجب دارد، مسئولان فرهنگی و رسانه‌های جمعی موظف هستند برای جلوگیری از تبعات دوباره آن، اقدامات لازم برای فرهنگ‌سازی مجدد آن را فراهم آورند.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
* با توجه به اهمیتی که مقوله امر به معروف و نهی از منکر دارد، ترک این فریضه الهی چه پیامدهایی را در پی خواهد داشت؟
در مورد پیامد خطرناک ترک این فریضه الهی در جامعه اسلامی، بهتر است استناد به کلام رهبر معظم انقلاب کنم. ایشان در فرمایشاتی فرمودند: «یکی از موجبات ناکامی تلاش امیر مؤمنان علی(ع) با آن قدرت و عظمت در ادامه این راه که بالاخره هم به شهادت آن بزرگوار منجر شد همین بود (بی‌توجهی به مسئولیت اجتماعی و ترک امربه‌معروف و نهی از منکر)، این روایت، تکان‌دهنده و عجیبی است، می‌فرماید: باید امر به معروف و نهی از منکر را میان خودتان اقامه کنید، رواج دهید و نسبت به آن پای بند باشید، اگر این کار را نکردید، خدا اشرار و فاسدها و وابسته‌ها را بر شما مسلط می‌کند، یعنی زمام امور سیاست کشور به مرور به دست امثال حجاج بن یوسف خواهد افتاد، همان کوفه‌ای که امیرمؤمنان(ع) در رأس آن قرار داشت و در آن‌جا امربه‌معروف و نهی از منکر می‌کرد و در مسجدش خطبه می‌خواند، به خاطر ترک امربه‌معروف و نهی از منکر، به‌مرور به جایی رسید که حجاج بن یوسف ثقفی آمد در همان مسجد ایستاد و خطبه خواند و به خیال خود مردم را موعظه کرد. حجاج چه کسی بود؟ حجاج کسی بود که خون یک انسان، در نظر او با خون یک گنجشک هیچ تفاوتی نداشت، به همان راحتی که یک حیوان و یک حشره را بکشد، حجاج یک انسان را می‌کشت.
پرهیز از "نهی از منکر" امت اسلام را به تقابل با خلیفه خدا کشاند
نمونه عینی‌تر آن ماجرای سقیفه است. پس از ماجرای سقیفه تنها فردی که رسالت خویش در قبال امر به معروف را در حد تمام انجام داد، حضرت زهرا(س) بود. ایشان به تنهایی به درب خانه یکایک اصحاب می‌رفت و آنان را از اینکه از امامت و ولایت علی(ع) رویگردان شدند نهی می‌کرد. در آن زمان جز عده معدودی با حضرت زهرا(س) همراهی نکردند؛ لذا پس از سقیفه به شدت ارزش‌هایی مثل امر به معروف و نهی از منکر به حاشیه رفت و باعث شد به مرور زمان زمینه فجیع‌ترین رویداد تاریخ بشریت یعنی قتل امام بر حق و خلیفه خدا یعنی حسین بن علی(ع) و اصحاب ایشان فراهم شود. شدت منکری را که امت اسلام در کربلا مرتکب شدند، شما می‌توانید در ماجرای رفتار خداوند در قبال عدم سجده ابلیس بر خلیفه منسوب از جانب او ببینید؛ لذا با توجه به اینکه امام حسین(ع) یکی از علل قیام را امر به معروف و نهی از منکر معرفی کردند و فرمودند: «من نه از روی خودخواهی و یا برای خوشگذرانی و نه برای فساد و ستمگری از مدینه خارج می شوم، بلکه هدف من از این سفر، امر به معروف و نهی از منکر و خواسته ام از این حرکت، اصلاح مفاسد امت و احیای سنت و قانون جدم رسول خدا(ص) و راه و رسم پدرم علی بن ابیطالب است»، لازم است به صورت ویژه این امر مورد توجه قرار گیرد.
الف) در امر به معروف باید به ظرفیت افراد توجه کرد
* به نظر شما بر اساس اهمیتی که فریضه امر به معروف و نهی از منکر دارد، برای نهادینه کردن آن از چه شیوه‌هایی باید بهره گرفت؟
امر به معروف و نهی از منکر به طور مستقیم با دین و دنیا و آبروی افراد در ارتباط است و لذا حساسیت ویژه‌ای دارد؛ همان طور که رها کردن این واجب الهی، هلاکت‌بار و خطرآفرین است، اجرای آن نیز بدون رعایت حدود و توجه به شرایط ومراتب و روحیات و ظرفیت افراد، زیان بار خواهد بود.
اولین نکته‌ای که باید در انجام آن دقت کرد، توجه به ظرفیت افراد است. خداوند متعال برای ترک شراب‌خواری در صدر اسلام، با توجه به ظرفیت مردم آن عصر، احکام آن را به صورت تدریجی به پیامبر(ص) ابلاغ کرد. سیر این آیات به ترتیب در سوره بقره، آیه 219؛ اعراف، آیه 33؛ مائده، آیه 90 است. در دعوت به خوبی‌ها باید علاوه بر درجه ایمان، به روحیات، قدرت تحمل، میزان شوق و ذوق و حوصله افراد توجه کرد.
بعضی از افراد، تحمل شنیدن اندرزها و یا انتقادهای مستقیم را ندارند، از این رو باید برای اصلاح رفتار آنان از روش غیرمستقیم استفاده کرد. استاد شهید مرتضی مطهری در این باره داستان مواجهه امام حسن (ع) و امام حسین(ع) با پیرمردی که وضوی خود را اشتباه انجام می‌داد، تعریف می‌کند. ایشان در حالی که کودک بودند، وقتی متوجه می‌شوند وضوی پیرمرد باطل است، در حضور او یکی وضو می‌گیرد تا دیگری خطای او را بگوید. به این ترتیب پیرمرد را به صورت غیر مستقیم متوجه خطایش می‌کنند. یا شهید مطهری در چگونگی بهره‌گیری از این روش می‌فرماید: اگر می‌خواهید به شکل غیر مستقیم امر به معروف کنید، یکی از راه‌هایش این است که خودتان صالح و با تقوا باشید، خودتان اهل عمل و تقوا باشید.
ریشه‌یابی و درمان، لازمه امر به معروف
شیوه دیگر برای انجام امر به معروف و نهی از منکر، ریشه‌یابی و درمان خطاست. هر خطا و اشتباهی که از دیگران سر می‌زند، ریشه و عاملی دارد؛ مثلاً گاهی عامل گناه، ریشه روانی دارد، مانند: کمبود محبت و گاهی عامل گناه به مسائل اجتماعی بر می‌گردد، مانند بیکاری، در این صورت، مبارزه اساسی با انحرافات ناشی از این گونه عوامل، در گروی مبارزه با ریشه‌هاست.
لازم به ذکر است که کار فردی در امر به معروف و نهی از منکر، چندان مفید نیست؛ همان طور که اگر آب تصفیه شده و پاک را بار دیگر در جویباران رها کنیم، آلوده می‌شود، محیط اجتماع نیز اگر نورانی نباشد و در برابر آلودگی‌ها عکس‌العمل نشان ندهد و یا افراد آلوده و فاسد مورد تشویق قرار گیرند، مبارزه با بی‌بند و باری‌ها بسیار مشکل خواهد بود.
نرم‌خویی و مهرورزی امری ضروری در امر به معروف
یکی از مهم‌ترین ضروریات انجام امر به معروف و نهی از منکر برخورد محبت‌آمیز است. این امر باید با مهر و عطوفت و انتخاب بهترین روش‌های اخلاقی همراه شود. خدای بزرگ به حضرت موسی و‌هارون می‌گوید: «نزد فرعون ( که ادعای خدایی کرده است) بروید و با او به نرمی سخن بگویید، شاید پند گیرد یا بترسد؛ فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَیِّنًا لَعَلَّهُ یَتَذَكَّرُ أَوْ یَخْشَىٰ» (طه، آیه 44) همچنین خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید: ای پیامبر به خاطر برخورداری از رحمت خداوند، در برابر آنان نرم شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند؛ فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» (آل عمران، آیه 159)
* بر اساس آنچه در آموزه‌های فقهی وجود دارد، ظاهراً خود امر به معروف و نهی از منکر دارای شرایط خاصی است؛ در این باره توضیح می‌دهید؟
درست است. یکی از شرایط مهم انجام درست امر به معروف و نهی از منکر، شناخت معروف‌ها و منکرها و شرایط و شیوه‌های آن است. اگر کسی معروف و منکر را نشناسد، نمی‌‌تواند دیگران را به انجام کاری دعوت و یا از آن باز دارد. از قدیم گفته‌اند: «خفته را خفته کِی کند بیدار؟». یک پزشک معالج زمانی می‌تواند به درمان بیمار بپردازد که درد او را بشناسد و به نوع و ریشه‌های آن آگاه باشد. بنابراین برای در امان ماندن از هر گونه آفت بابت اقدامات جاهلانه در امر به معروف و نهی از منکر، ضرورت دارد انجام این فریضه الهی با شناخت کافی از معروف‌ها و منکرها و شیوه‌های صحیح انجام آن باشد.
البته این نکته را نیز باید توجه داشت که جایگاه این شرط نسبت به امر به معروف مثل جایگاه شرط طهارت است نسبت به نماز؛ یعنی همان‌گونه که برای انجام نماز واجب باید شرط طهارت را داشت، شناخت معروف و منکرات نیز این گونه است، باید برای انجام تکلیف امر به معروف و نهی از منکر، این شرط را واجد بود.
یکی دیگر از شرایط امر به معروف و نهی از منکر، احتمال تأثیر است. همان‌گونه که در بخش‌های قبلی اشاره شد. امر به معروف و نهی از منکر کاری بیهوده و بی هدف نیست، بلکه برنامه‌ای حساب شده، با مقررات خاص و شرایط ویژه است. اهمیت این وظیفه همگانی به حدی است که خداوند بزرگ اجرای آن را حتی در صورت گمان قوی به تأثیر نداشتن واجب می‌داند. از این رو در منابع فقهی آمده است حتی اگر احتمال زیاد دهیم که امر به معروف و نهی از منکر در جایی اثر ندارد، وجوب آن ساقط نمی شود. پس اگر گمان کنیم که اجرای آن تأثیرگذار است، واجب است به آن عمل کنیم.
برخی از کارشناسان علوم اسلامی معتقدند که به بهانه تأثیر نداشتن امر به معروف و نهی از منکر نمی‌‌توان دست روی دست گذاشت و این فریضه را رها کرد، بلکه هر فردی باید در پی تأثیر امر به معروف ونهی از منکر باشد و هر جا با شکست مواجه شد، آن‌را ریشه‌یابی کند و علل آن را بشناسد و برطرف کند.
درباره شرط احتمال تأثیر، توجه به این نکته ضروری است که گاهی ممکن است تکرار یک سخن و ادامه امر و نهی در کسی اثر داشته باشد یا باعث دست برداشتن خطاکار از عمل زشتش در آینده باشد. همچنین ممکن است امر و نهی باعث شود خطاکار عمل زشت خود را دیرتر انجام دهد، یا احتمال داده شود که از مقدار گناهش بکاهد، یا گناه بزرگ را به گناه کوچک تبدیل کند، درهمه این موارد انجام دادنِ امر به معروف و نهی از منکر واجب است.
ضرر و زیان نداشتن
یکی دیگر از شرایط امر به معروف و نهی از منکر، ضرر و زیان نداشتن است. این فریضه الهی، پیامدهای مهم و ارزشمندی دارد، بنابراین اگر به شکل صحیح و خوب اجرا نشود و یا زیانبار باشد، نمی‌‌تواند یک امرخدایی به شمار آید، چرا که با هدف آن سازگار نیست؛ به عنوان مثال اگر امر به معروف و نهی از منکر کسی منجر به بدبینی او از اصل دین شود، معلوم نیست، چنین کاری صحیح باشد. البته امام خمینی(ره) ضمن اشاره به اینکه هر گونه ضرر جسمی موجب سقوط این تکلیف نیست در تحریر الوسیله می‌فرماید: «باید دید در قبال این امر و نهی چه به دست می‌آید و چه از دست می‌رود ... در صورتی که حفظ شعائر دین و از بین بردن گمراهی، نیازمند خون باشد، نه تنها از اموال گذشتن که جانبازی نیز در چنین شرایطی واجب است.
رعایت شرایط اخلاقی
در انجام فریضه مقدس امر به معروف و نهی از منکر، علاوه بر شرایط چهار گانه ذکر شده که برای همگان لازم است، شرایط دیگر اخلاقی نیز، مطرح است که در تأثیر امر به معروف و نهی از منکر نقش بسیار مهمی دارد، در اصل وجوب امر به معروف و نهی از منکر، ضرورت ندارد، اما شایسته است افراد متدین که پرچم هدایت جامعه را به دوش می‌کشند، خود را مزین به این صفات ارزشمند اخلاقی کنند. مثل اصلاح و خودسازی، رعایت عدالت، پرهیز از غرور و خود فریفتگی؛ امام خمینی(ره) در این باره می‌فرماید:
«سزاوار است که آمر به معروف و ناهی از منکر در امر و نهی و مراتب انکارش مانند پزشک معالجِ مهربان و پدر با شفقت باشد که مراعات مصلحت مرتکب را می‌نماید، ... قصدش را فقط برای خدای متعال و رضایت او قرار دهد و این کارش را از آلودگی‌های هواهای نفسانی و اظهار بزرگی، خالص نماید ونفس خودش را منزه نداند و برای آن بزرگی یا برتری بر مرتکب نبیند، که چه بسا برای شخص مرتکب گناه ـ و لو گناهان کبیره باشد ـ صفات خوب نفسانی باشد که مورد رضایت خدا می‌باشند و خداوند متعال او را به خاطر این صفات دوست دارد، اگرچه کار او مورد بغض خداوند می‌باشد و چه بسا آمر و ناهی، عکس او باشد، هرچند بر خودش پوشیده است.»
* وقتی گفته می‌شود "منکرات"، چه تعریفی از آن وجود دارد و مهم‌ترین مصادیقش چیست؟
منکر که مقابل معروف است، به عملی گفته می‌شود که درنزد عقل و شرع، محکوم و در ردیف گناه و کارهای زشت قرار گرفته باشد و موجب بازخواست الهی در روز قیامت شود. منکرات انواع و اقسامی دارد که می‌توان آن‌ها را به منکرات فردی، خانوادگی، سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و اعتقادی تقسیم کرد. این در حالی است که شاید وقتی گفته می‌شود "نهی از منکر" مصادیق خاصی مثل نهی از بدحجابی در ذهن‌ها متبادر شود.
برخی از این منکرات شامل قانون‌گریزی و فرار از نظم اجتماعی، ایجاد اختلاف و دو دستگی بین مردم و نیروهای معتقد به نظام و انقلاب، نادیده‌گرفتن مصلحت انقلاب و آرمان‌های آن و مقدم داشتن منافع حزبی، جناحی بر مصالح اسلام و نظام، بد دفاع کردن از نظام، امام و ولایت، انتقاد سوزنده به جای انتقاد سازنده، سیاهنمایی و نادیده‌گرفتن خدمات انقلاب و نظام برای مردم، ایجاد بدبینی به نظام و خدمت‌گزاران صادق با گرفتن رشوه و هدیه همراه با توجیه آن، همسویی با دشمنان نظام و انقلاب و همدست شدن با بیگانگان برای رسیدن به اهداف سیاسی، بدبین کردن مردم به نظام از راه برخورد ناصحیح با ارباب رجوع در ادارات، شایعه‌پراکنی و غبارآلود کردن فضای فرهنگی، سیاسی جامعه و ایجاد تردید در عقاید مردم نسبت به نظام و انقلاب، مخالفت زبانی، قلمی و عملی با نظام اسلامی که حفظ آن به فرموده امام راحل از اوجب واجبات است، عدم شناخت دشمن وتوطئه‌های آنان، بی‌تفاوتی در مقابل ترویج ضدارزش‌ها و فرهنگ غربی، تعمیم ضعف‌های بعضی از مسئولان به کل نظام اسلامی، فراموش کردن امام راحل، شهدا، جانبازان، اسوه‌ها و الگوهای انقلاب و ایثارگران، تساهل و تسامح در اصول ارزشی و انقلابی، تبلیغات به نفع دشمن، بزرگ نمایی قدرت دشمنان و مرعوب شدن در مقابل آنان و ... است.
راهکارهای نهادینه‌سازی امر به معروف و نهی از منکر
* چه پیشنهاداتی برای نهادینه کردن این فریضه الهی در فرهنگ عمومی جامعه دارید؟
امروزه امر به معروف و نهی از منکر در جامعه ما متولی خاص ندارد. با اینکه این تکلیف متوجه همگان است، اما نهادینه نشده است، نهادینه کردن آن، متولیان خاص لازم دارد. بسیاری از نهادها، مراکز و نخبگانی که می‌توانند این نقش را داشته باشند، خود نیازمند آسیب‌شناسی در ایفای درست نقش خویش هستند. باید تلاش‌ها، سرعت عمل و جهت‌گیری‌های نهادهای مختلف سیاسی و فرهنگی کشور و نیز بسیاری از شخصیت‌ها و نخبگان دینی، سیاسی و فرهنگی و همچنین عملکرد رسانه‌های مختلف را در زمینه امر به معروف و نهی از منکر نقد و ارزیابی کرد که این امر مهم در گروه تأسیس یک نهاد مستقل و متولیان ویژه‌ای برای نهادینه کردن امر به معروف و نهی از منکر است.
بنابراین ایجاد مرکز ویژه برای اجرای امر به معروف و نهی از منکر، آموزش احکام و شیوه‌های امر به معروف و نهی از منکر، تدوین قوانین حمایتی، توجه به نقش رسانه‌های ارتباط جمعی پیشنهاداتی است که می‌توان در زمینه ارتقای کیفیت امر به معروف و نهی از منکر داد.
* چه پیشنهاداتی به مدیران سیما برای نهادینه‌سازی امر به معروف و نهی از منکر دارید؟
با توجه به نقش بی‌بدیلی که رسانه‌های ارتباط جمعی در فرهنگ‌سازی جامعه دارند، می‌توان پیشنهاداتی را ارائه داد که شامل این موارد باشد:
1.هماهنگی رسانه‌های ارتباط جمعی با یکدیگر جهت تقویت فریضه امر به معروف و نهی از منکر 2. ارائه و تبلیغ چهره‌های موفق و الگو 3. معرفی مراکز علمی موفق 4. تهیه فیلم‌ها و برنامه‌های مستند از نحوه تأثیر مثبت انجام این فریضه الهی 5. تهییج احساسات عمومی مردم به پاسداشتِ ارزش‌ها. 6. توجه به فعالیت‌های ویرانگر دشمن ومسئله تهاجم فرهنگی و جنگ نرم 7. ایجاد پوشش رسانه‌ای مناسب به منظور رفع مظاهر غیراسلامی از محیط جامعه اسلامی 8. تشریح وتثبیت توانایی‌های بالقوه و بالفعل نسل جوان در پاسداشتِ این فریضه الهی 9. تبیین جایگاه والای این فریضه در فرهنگ اسلامی 10. ترغیب مردم و مدیران نظام به ایفای نقش فعال در بهترشدن فضای معنوی محیط کار و جامعه 11. انعکاس اخبار مستمر صحیح در خصوص گزارش‌های ناهنجاری‌ها و انحرافات اجتماعی و اخلاقی و ریشه‌یابی آن‌ها در فرهنگ غربی و هشدار به آحاد جامعه اسلامی 12. تهیه مقدمات و برگزاری مناظره‌های علمی، فرهنگی، هنری بین کارشناسان با گرایش‌های مختلف و فراگیرکردن فرهنگ نقد و بررسی در خصوص اجرای این فریضه الهی 13. آموزش مراحل و کیفیت امر به معروف و نهی از منکر 14. توصیه و انتقال مفاهیم ارزش‌ها و ضوابط اسلامی با روش‌های علمی و جذاب هنری به توده‌های مردم 15. تقبیح مدگرایی افراطی و تشریح آثار و پیامدهای فرهنگ و اجتماعی آن و...
انتهای‌پیام/