حقانی: تقی‌زاده نقش جدی در شکل‌گیری جریان ابتدایی مشروطه ندارد و از رهبران آن نیست
موسی حقانی ضمن پاسخ به یک شبهه پیرامون رهبریت سید حسن تقی‌زاده در جریان مشروطه گفت: سید حسن تقی‌زاده، در ماجرای مشروطه، پیشگام نبوده است اگر چه امروز، خیلی‌ها تلاش می‌کنند که بگویند او جز پیشگامان بوده است.
به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران پویا، هشتمین جلسه از نشست سوژه‌یابی «نقش روشنفکران در مشروطه و پس از آن» با حضور علاقه‌مندان زیر نظر استاد موسی فقیه‌حقانی در حوزه هنری برگزار شد. در این جلسه، عقاید و آرای سید حسن تقی‌زاده، از روشنفکران عصر مشروطه مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
موسی حقانی در ابتدای جلسه ضمن معرفی سید حسن تقی‌زاده، گفت: در این جلسه راجع به آقای سید حسن تقی‌زاده صحبت خواهیم کرد. تقی‌زاده یکی از چهره‌های مطرح در فضای روشنفکری ایران است که هم در مشروطه جز چهره‌های شاخص و مطرح است و هم در دوره پهلوی اول و دوم تاثیرگذار است. در حقیقت او جز آن 53-54 نفری است که از دوران مشروطه وارد دوران پهلوی شدند و همکاری‌هایی را با آنان داشتند. البته این همکاری فراز و فرودهایی هم داشته است که در این جلسه مورد بررسی قرار خواهد گرفت. او چهره‌ای است که بحث‌های فراوانی پیرامون او رخ داده است و علیرغم این بحث فراوان، هنوز هم وجوهی از شخصیت او ناشناخته مانده است. شاید دلیل این موضوع این باشد که او تعمدی در پنهان‌کاری داشته است و تلاش می‌کرده است تا بخش‌هایی از زندگی خود را آشکار نکند. از جمله این موارد می‌توان به عضویت او در فراماسونری اشاره کرد. همه می‌دانستند که تقی‌زاده فراماسون است اما هیچ وقت رسما این موضوع را اعلام نکرد؛ حتی زمانی که راجع به فراماسونری صحبت کرد و به نقش آنان در انقلاب مشروطه اشاره نمود. این کار او باعث می‌شود که او خیلی مطرح نشود و وجوه مختلف زندگی او برای تاریخ‌نگاران نمایان نشود.
وی ادامه داد: سید حسن تقی‌زاده متولد تبریز است. پدر او اهل اردوباد است که این منطقه در جنگ‌های ایران و روسیه از کشور جدا شده و مردم آن جز قفقازی‌هایی به حساب آورده می‌شوند که در تبریز ساکن شدند. پدر او روحانی است و تحصیلات خود را در نجف پشت سر گذاشته است و شاگرد شیخ انصاری بوده است. او بعد از تحصیلات در نجف به ایران برمی‌گردد و در تبریز موقعیت اجتماعی خاصی پیدا می‌کند. از آن‌جا که پدر تقی‌زاده، روحانی بوده است، خود او نیز مباحثی از فقه و حقوق را یاد می‌گیرد و از 13-14 سالگی با افراد دیگری آشنا می‌شود و سمت مطالعه ریاضی، علوم طبیعی و البته آثار شیخیه می‌رود. او در اظهار نظری می‌گوید که آقای شیخیه به مراتب بهتر از علمای ماسونی هستند در حالی که بعدا در نقد اسلام، این حرف خود را نقض می‌کند. او بعد از مرگ پدرش، به سمت علوم طبیعی می‌رود و خیلی زود به ریاضیات مسلط می‌شود و حتی در دارالفنون تبریز ریاضی درس می‌دهد. سپس به خواندن آثار ملکم‌خان و طالبوف می‌پردازد و وارد مسیر روشنفکری می‌شود. جالب است بدانید که او صراحتا اعلام می‌کند که من کاملا تحت تاثیر آرای ملکم‌خان بودم. همین موضوع باعث می‌شود که او موضع جدی نسبت به روحانیت شیعه و به ویژه روحانیون اصولی بگیرد.
حقانی در پاسخ به یک شبهه، پیرامون رهبریت تقی‌زاده در جریان مشروطه گفت: باید دقت داشت که سید حسن تقی‌زاده، در ماجرای مشروطه، پیشگام نبوده است اگر چه امروز، خیلی‌ها تلاش می‌کنند که بگویند او جز پیشگامان بوده است. او زمانی وارد جریان مشروطه می‌شود که تمام اتفاقات شروع شده است و از این منظر، نقش بارز و جدی در شکل‌گیری جریان ابتدایی مشروطه ندارد. تقی‌زاده به واسطه آشنایی با افکار ملکم‌خان، با جامعه آدمیت نیز آشنا می‌شود و بعدا در انشعاب آن جز کسانی می‌شود که به تاسیس لژ بیداری ایران اهتمام می‌ورزد. او روحانیون اصولی را متعصب می‌دانست و بر همین اساس با آنان درگیری داشت. او در خاطرات خود بیان می‌کند که از 16 سالگی به دنبال رهایی از تقدیر و اطاعات کورکورانه تعبدی بوده است. در حقیقت از همان زمان است که با شیخی‌ها ارتباط می‌گیرد و به مبارزه با روحانیت می‌پردازد.
او به مطالعات تقی‌زاده اشاره کرد و گفت: او به غیر از کتاب‌های ملکم‌خان و طالبوف، بسیاری از نشریه‌های خارجی که در مصر، عثمانی و ... منتشر می‌شده است را مطالعه می‌کرده است. در حقیقت فضای او در آن دوره، کاملا یک فضای روشنفکری است چرا که تحت تاثیر آن آثار قرار می‌گیرد. در همین ایام یک کتاب به نام «عجایب آسمانی» را از زبان فرانسوی ترجمه می‌کند. او در کتاب «زندگی طوفانی» بیان می‌کند که 80 درصد فهم سیاسی من به واسطه ملکم‌خان شکل گرفته است و تحت تاثیر او هستم. از همه‌جا کتاب‌های او را پیدا می‌کردم و با شور و علاقه آن را می‌خواندم. تقی‌زاده در سال 1321 به قفقاز، ترکیه و دمشق می‌رود و در این جریان این سفر، دیدارهای زیادی را با بسیاری از روشنفکران دارد. وقتی در سال 1323، مشروطه در تبریز به اوج می‌رسد، دوباره به تبریز برمی‌گردد و از این به بعد، درگیر ماجرای مشروطه می‌شود. اگر خاطرات او را بخوانید می‌بینید که در زمانی که در استانبول بوده است، مقاله‌ای را منتشر می‌کند و وابستگی ایران به پوشاک غربی را رد می‌کند. این مقاله بسیار عجیب است چرا که با سیره بعدی او جور در نمی‌آید. جالب است بدانید که او در این مقاله می‌گوید که ما از عمامه تا کفن محتاج غرب شده‌ایم. هم‌چنین با ذکر یک حدیث از امام علی علیه‌السلام می‌گوید که هر کس به کسی احتیاج پیدا کند، برده و بنده او می‌شود و از همین منظر، احتیاج ما به غرب، ممکن است که منجر به بندگی ما بشود. باید اشاره کنم که او در سفری که به قفقاز داشته است، به دیدار طالبوف می‌رود و 4 روز مهمان او می‌شود.
موسی فقیه حقانی در بخش پایانی صحبت‌های خود گفت: عمدتا گفته می‌شود که تقی‌زاده برای ورود به مجلس، سن قانونی نداشته است و برای رسیدن به مجلس، شناسنامه‌اش را دست‌کاری کرده است. به هر حال، او وارد مجلس می‌شود و اتفاقاتی را رقم می‌زند که در تاریخ‌نگاری دوران مشروطه مهم است. جالب است بدانید که بعدها او در مجلس تبدیل به یکی از محورهای اصلی جریان تندرو در مجلس می‌شود. خرقانی در نامه‌ای خطاب به مستشارالدوله می‌گوید که مشروطه روی کاکل 3 نفر می‌چرخد و آن هم مستشارالدوله، تقی‌زاده و میرزا‌اقای فرشی است. از آن جا که او مواضع تندی را می‌گرفته است و زبان نیز بلد بوده است، به درد این افراد می‌خورد چرا که تلاش می‌کند با ترجمه قانون اساسی دیگر کشورها، هجمه‌ای را راه بیندازد. در همان زمان است که او به عنوان یکی از 9 نفر اعضای نوشتن متمم قانون اساسی انتخاب می‌شود و از همان زمان است که درگیری‌های او با شیخ فضل‌الله جدی می‌شود. تقی‌زاده را باید یکی از سرسخت‌ترین افراد در مواجهه با روحانیت دانست و زمانی که وارد مجلس نیز می‌شود، فعالیت‌های زیادی علیه این جریان انجام می‌دهد. یکی دیگر از اتفاقاتی که در این‌جا رخ می‌دهد و بعدا با مواضع اعلامی او در تضاد است، دفاع از قرارداد 1907 است. او در ابتدا از این قرارداد دفاع می‌کند اما بعدا به صورت جدی و مفصل علیه آن سخنرانی می‌کند. دقت داشته باشید که این قرارداد برای انگلیسی‌ها کلیدی بوده است و چون او آدم انگلیسی‌ها بوده است، واکنشش به این قرارداد متفاوت می‌شود. یکی از نکات پنهان در زندگی تقی‌زاده پیوند او با انگلیسی‌ها و همکاری با آنان است. البته این موضوع برای همه آشکار بوده است اما تقی‌زاده تلاش می‌کند تا با پنهان کردن عقاید خود، این موضوع را کتمان کند.
انتهای پیام/