یادداشت| گذار قدرت در قزاقستان: نگاهی به استعفای نورسلطان نظربایف

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، تابستان 1392 یک نظرسنجی میان تحلیلگران ارشد مطبوعات قزاقستان برگزار شد که در آن با برشمردن مهم‌ترین نظام‌های حکومتی در دنیا با ذکر مصادیق، از آنها خواسته شده بود کدام یک را برای آینده قزاقستان توصیه می‌کنند. بیشترین رأی‌دهندگان با اشاره به ایران، به قرائتی سکولار از نظام سیاسی حاکم بر ایران رأی دادند که در آن نورسلطان نظربایف می‌تواند در مقام رهبر، بر سیاست‌های کلان کشور نظارت کند و رئیس جمهور امور اجرایی را به‌عهده داشته باشد. نظربایف خود نیز پیش از این، چند بار به تجربه لی کوان یو در سنگاپور، به‌مثابه الگوی توسعه و حکومتداری اشاره کرده بود. لی سه دهه نخست وزیر بود و پس از آن‌که سنگاپور را از بندری توسعه‌نیافته به کشوری پیشرفته تبدیل کرد، از نخست وزیری کنار رفت ولی در مقام وزیر ارشد در دولت حضور داشت و مشاوره می‌داد. از الگوی لی به‌عنوان "توسعه در یک نسل" نام برده می‌شود.

نظربایف 28 اسفند گذشته، پس از 30 سال، از ریاست جمهوری قزاقستان استعفا داد و این مقام را به قاسم ژومارت توکایف رئیس سنا واگذار کرد. طبق قانون اساسی، در صورت کناره‌گیری رئیس جمهور، رئیس سنا به‌عنوان دومین مقام عالی کشور، ریاست جمهوری را تا زمان برگزاری انتخابات به‌عهده می‌گیرد. موعد انتخابات بعدی، نیمه اول سال 2020 است و تا آن زمان، توکایف در این سمت ایفای وظیفه خواهد کرد.

بااین‌همه، نظربایف در مقام رئیس شورای (عالی) امنیت کشور، رئیس حزب حاکم "نورآتان"، عضو شورای قانون اساسی و مقام تشریفاتی "اولین رئیس جمهور و رهبر ملت (ایل‌باسی)" در قدرت باقی خواهد ماند.

این عناوین را پارلمان قزاقستان در سال‌های گذشته به وی اعطاء کرده است. هرچند استعفای نظربایف ناگهانی بود ولی مقدمات آن طی سال‌های اخیر به‌تدریج فراهم آمده بود؛ جایگزینی نسل جدید مدیران بوروکرات تحصیل‌کرده با مقامات ارشد دولتی و اصلاحات سال 2017 در قانون اساسی با هدف تحدید اختیارات ریاست جمهوری و افزایش نقش پارلمان، از مهم‌ترین این اصلاحات بود. نظربایف که در آخرین انتخابات ریاست جمهوری در سال 1394 با 98 درصد آراء، پیروز شده شود، پیش از این از عدم تمایل خود برای شرکت مجدد در انتخابات سخن گفته بود و توکایف نیز در خرداد ماه گذشته به این موضوع اشاره کرد.

نظربایف؛ از تمیرتائو تا آکوردا

نظربایف در جوانی ابتدا در کارخانه فولاد تمیرتائو کار می‌کرد. او پس از پیوستن به حزب کمونیست، پله‌های ترقی را به‌سرعت پیمود و در سال 1984 به نخست وزیری جمهوری سوسیالیستی قزاقستان شوروی رسید. وی در زمان شوروی تا دبیر اولی حزب کمونیست و ریاست جمهوری قزاقستان بالا رفت و به‌هنگام فروپاشی شوروی در سال 1991، یکی از رهبران اصلی جمهوری‌های تازه به استقلال رسیده بود که به‌همراه یلتسین و رؤسای جمهور اوکراین و بلاروس، نقش مهمی در ایجاد ترتیبات جدید در جامعه تازه‌تأسیس کشورهای مشترک المنافع داشت.  نظربایف پس از انتقال پایتخت قزاقستان از آلماآتی به آستانه، به‌یاد یکی از حکومت‌های تاریخی در سرزمین قزاق‌ها، کاخ آکوردا (اردوی سفید) را بنا نهاد که امروزه مقر ریاست جمهوری قزاقستان است.

نظربایف در سه دهه گذشته نه‌تنها مرد اول قزاقستان بوده بلکه در روندهای منطقه‌ای در آسیای مرکزی و همگرایی در اوراسیا نیز تأثیرگذاری مهمی داشته است. نظربایف را در سطح بین‌المللی با ابتکارش در واگذاری تسلیحات اتمی باقیمانده از شوروی در خاک قزاقستان و حضور فعالش در ترتیبات جهانی حوزه خلع سلاح و عدم اشاعه هسته‌ای می‌شناسند. وی با تدوین راهبرد سیاست خارجی چندوجهی، تعاملات گسترده‌ای هم با روسیه و چین و هم با آمریکا و اروپا برقرار کرد. قزاقستان از قِبل همین راهبرد توانست به عضویت غیردائم شورای امنیت برسد و میزبانی مذاکرات صلح سوریه (روند آستانه) و مذاکرات هسته‌ای ایران را به‌دست آورد.

نظربایف روابط دوستانه‌ای هم با رؤسای جمهور ایران از مرحوم هاشمی تا روحانی داشته است. قزاقستان رویکردی مثبت و واقع‌بینانه درباره مهم‌ترین مسئله ایران در سطح جهانی، یعنی موضوع هسته‌ای، دارد و ضمن حمایت از حق ایران در بهره‌برداری صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای، قائل به همکاری ایران با غرب برای حل‌وفصل مسالمت‌آمیز مسئله بوده است. قزاقستان با حمایت از برجام، در اجرای بعد فنی توافق هسته‌ای، با حسن نیت همکاری کرد و به‌طور جداگانه نیز قراردادی برای فروش اورانیوم به ایران امضاء نمود، هرچند به‌دلیل مخالفت دولت‌های غربی، این قرارداد اجرایی نشد. نظربایف، آخرین بار در فروردین ماه 1395 به تهران سفر کرد و با مقامات عالی کشورمان گفتگو نمود.

رویکرد نظربایف در محیط داخلی نیز همراه با تساهل و میانه‌روی بوده است. قزاقستان با 2.7 میلیون کیلومترمربع وسعت، فقط 18 میلیون نفر جمعیت دارد که متشکل از اقوام و پیروان ادیان مختلف‌اند. حفظ ثبات و همزیستی مسالمت‌آمیز میان این تنوع قومی، با توسل به سیاست مدارا و مشارکت دادن آنها در ترتیبات اقتصادی و اجتماعی ممکن بوده است. قزاقستان در این سال‌ها با تکیه بر برنامه‌های بلندمدت اقتصادی چون «قزاقستان 2050» و «نورلی ژول»، توانسته روند مستمر توسعه را پیموده و درآمد سرانه را از 700 دلار در ابتدای استقلال (1993) به بیش از 13هزار دلار در سال 2013 برساند. البته این رقم در سال‌های بعد به‌دلیل کاهش قیمت جهانی نفت، روند نزولی داشت و در سال 2017 به حدود 10هزار دلار رسید.

جانشین نظربایف کیست؟

قاسم ژومارت توکایف 66ساله، از یک خانواده فرهنگی در آلماآتی، در مرکز روابط بین‌الملل مسکو تحصیل کرد و به وزارت امور خارجه شوروی پیوست. او پس از استقلال قزاقستان به‌عنوان وزیر امور خارجه این کشور منصوب شد و به تدوین سیاست خارجی قزاقستان پرداخت. سال‌های اول وزارت وی هم‌زمان با مسئولیت علی اکبر ولایتی وزیر امور خارجه وقت ایران بود که رابطه گرمی با او داشت.

توکایف در سه دهه گذشته، از نزدیک‌ترین سیاستمداران قزاقی به نظربایف بوده است تا جایی که وی به‌طور مستمر در سمت‌های عالی حکومتی چون رئیس سنا، نخست وزیر و وزیر امور خارجه خدمت کرده است. توکایف از سال 2011 نیز به‌مدت دو سال به‌عنوان معاون دبیرکل سازمان ملل و مدیرکل دفتر اروپایی سازمان ملل در ژنو مشغول بود. وی در همین مقام، میزبان مذاکرات هسته‌ای میان ایران و گروه 1+5 در ابتدای دولت اول روحانی در ژنو بود که به توافق موقت ژنو منجر شد.

توکایف به زبان‌های انگلیسی، روسی و چینی تسلط دارد و در صحنه بین‌المللی شخصیتی شناخته‌شده است که به‌ویژه در جلسات مرتبط با عدم اشاعه هسته‌ای و بازنگری معاهده ان.پی.تی. فعال بوده است. آمریکا، روسیه و چین با اشاره به فرایند مسالمت‌آمیز انتقال قدرت در قزاقستان، ضمن تمجید از نقش نظربایف، از ریاست جمهوری توکایف استقبال کردند. توکایف مشی میانه‌روی دارد و حضور وی در این مقام به توسعه روابط خارجی قزاقستان و توازن بیشتر در تعاملات با روسیه، چین و غرب منجر خواهد شد.

وی آخرین بار به‌عنوان وزیر امور خارجه کشورش در سال 1385 به تهران سفر کرد و در سال 1389 در مقام رئیس سنا، میزبان علی لاریجانی رئیس مجلس شورای اسلامی در آستانه بود. لاریجانی و توکایف روابط دوستانه‌ای هم در چارچوب نهادهای پارلمانی منطقه‌ای و بین‌المللی از جمله مجمع پارلمانی اوراسیایی دارند که نشست آتی آن قرار است در اواخر تابستان در قزاقستان برگزار شود. دکتر ظریف نیز در فروردین 1394 در سفر به قزاقستان با توکایف دیدار و گفتگو نمود. توکایف در خاطرات خود می‌نویسد، در سال‌های اول استقلال قزاقستان در برنامه شام خصوصی با چند نماینده کنگره آمریکایی در واشنگتن، از روابط دوستانه قزاقستان با ایران سخن گفته که ناخشنودی طرف آمریکایی را در پی داشته است.

کلام آخر

نظربایف ریاست جمهوری را واگذار کرد اما همچنان در قدرت باقی خواهد ماند و به‌عنوان رهبر ملت و رئیس شورای (عالی) امنیت، فارغ از امور اجرایی، در راهبردهای کلان کشور اثرگذار خواهد بود. در قزاقستان نیز همانند دیگر کشورهای شرقی، رویه‌های غیررسمی، اغلب قوی‌تر از چارچوب‌های قانونی ظاهر می‌شوند، ضمن اینکه نتیجه انتخابات ریاست جمهوری آتی در سال 2020، در چگونگی تداوم حضور نظربایف در قدرت تعیین‌کننده خواهد بود.

طبق قانون، رئیس جمهور هم باید از نژاد قزاق باشد و هم بتواند به‌زبان قزاقی تکلم کند، همین شرط، جایگاه توکایف را برای پیروزی در مقابل دیگر رقبای قدرتمند تقویت می‌کند و احتمال پیروزی وی را حداقل برای دوره 5ساله بعدی، افزایش می‌دهد و تا زمانی که توکایف بر سر کار باشد، جایگاه نظربایف در ترتیبات عالی حکومتی نیز حفظ خواهد شد، ضمن اینکه باید حضور خانم دریغا نظربایوا فرزند ارشد نظربایف در مقام ریاست سنا و دیگر مردان رئیس جمهور در ساختارهای حکومتی را هم در نظر داشت.

تصمیم نظربایف، آغاز روند مسالمت‌آمیز و داوطلبانه انتقال قدرت از نسل اول رهبران قزاقستان به نسل جدید است، اتفاقی که به‌ندرت در ملل مشرق‌زمین پدیدار می‌شود، هرچند ممکن است چندین سال به‌طول انجامد. در این فرایند، حفظ ثبات و آرامش کشور و دستاوردهای نظربایف در توسعه اقتصادی و جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی قزاقستان، اولویت بالایی دارد، از این رو به‌نظر نمی‌رسد با تغییر رئیس جمهور، چرخش قابل توجهی در روندهای داخلی و رویکردهای خارجی قزاقستان از جمله در ارتباط با ایران، رخ دهد.

حسن کرابی؛ کارشناس مسائل اوراسیا

انتهای پیام/