بررسی علل سیل اخیر در استانهای سیل‌زده توسط دانشجویان دانشگاه تربیت مدرس
خسارات عظیم سیل اخیر در برخی مناطق ایران به‌خوبی ضعف روشهای نوین و علمی در مدیریت روانآبها، اصول ساخت‌وساز شهری ــ روستایی و سدسازی را به‌اثبات رساند.
به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری تسنیم، جمعی از فعالان دانشجویی و دانشجویان منابع طبیعی دانشگاه تربیت مدرس به‌صورت علمی به بررسی علل و آثار وقوع سیل اخیر در کشور پرداختند و در نتیجه ضعف و خلأ روشهای نوین و علمی در مدیریت روانآبها، اصول ساخت‌وساز شهری ــ روستایی و سدسازی را از دلایل خسارات زیاد سیل‌های اخیر در ایران دانستند.
در ادامه نتیجه‌گیری پژوهش این دانشجویان آمده است:
خسارات عظیم سیل‌های اخیر در ایران، به‌خوبی ضعف و خلأ روشهای نوین و علمی در مدیریت روانآبها، اصول ساخت‌وساز شهری ــ روستایی و سدسازی را به‌اثبات رساند.
در سیل اخیر در بسیاری از مناطق کشور، عدم مدیریت بحران در پیش و پس از وقوع سیل باعث شد که علی‌رغم هشدار‌های متعدد سازمان هواشناسی مبنی بر شدید بودن بارشها در مناطق مختلف، خسارات سیل بیش از انتظارات باشد. عدم انجام به‌موقع اقدامات پیشگیرانه در بسیاری از نقاط کشور باعث افزایش خسارات جانی و مالی به بخش‌های صنعتی، کشاورزی و زیربنایی کشور شد. همچنین نتایج و آثار اقدامات اشتباه در گذشته باعث شد که مسئولین به‌خوبی نتوانند خطرات ناشی از سیل را کاهش دهند. تعدادی از عوامل اصلی در افزایش خسارات و عدم توانایی در کنترل به‌موقع سیلاب در نقاط شمالی و غربی کشور، عبارت‌اند از:
1 ــ عدم توجه کافی به روشهای آبخیزداری و عدم حفاظت مناسب از منابع طبیعی
عدم توجه کافی به بحث آبخیزداری و حفاظت خاک در سطح کشور، نبود نظارت بر قطع بی‌رویه درختان و افزایش بیش از حد ساخت‌وساز‌ها در حریم‌های رودخانه‌ها و درون جنگلها باعث نابودی گسترده مراتع و اراضی جنگلی و افزایش میزان فرسایش خاک در سطح کشور شده است. نابودی گسترده جنگلها و عدم توانایی پوشش گیاهی برای مهار سیلاب از اصلی‌ترین دلایل افزایش سرعت سیلاب، عدم توانایی کنترل آن و افزایش ناگهانی دبی روانآبها بوده است.
همین عامل باعث شده که پس از نابودی گسترده درختان پارک ملی استان گلستان، پس از وقوع بارشهای شدید شاهد جاری شدن سیل‌های متمادی در این استان باشیم، به‌گونه‌ای که از سال 1372 شاهد وقوع 11 سیل کوچک و بزرگ در این استان بوده‌ایم.
متأسفانه در طی 15 سال گذشته و از بدو جداشدن سازمان آبخیزداری و جنگلداری از ذیل سازمان حفاظت از محیط زیست و تبدیل شدن به یکی از زیرمجموعه‌های وزارت جهاد کشاورزی، شاهد همکاری‌های خوبی میان این سازمان و سازمان حفاظت از محیط زیست به‌منظور حفاظت مستمر و برنامه‌ریزی‌شده از منابع طبیعی و خاکی کشور نبوده‌ایم و بعضاً شاهد تناقضهای آشکار در دیدگاه‌های این دو سازمان بوده‌ایم.
محافظه‌کاری‌ها و عدم همکاری مناسب با شهرداری‌های مناطق مختلف در مواجهه با ساخت‌وساز‌های غیرقانونی در حریم رودخانه‌ها و طبیعت بکر، عدم لایروبی به‌موقع رودخانه‌ها به‌دلایل عمده مالی و عدم ایجاد سیل‌بند و هم‌سطحی شهر‌ها با رودخانه‌ها از مهمترین عوامل افزایش خرابی‌ها و خسارات سیل در حریم رودخانه‌ها بوده است.
اعتبارات سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در لایحه بودجه سال 97 تنها 522 میلیارد تومان بوده است که این مبلغ در لایحه بودجه 98 رشد 11درصدی داشته است که با توجه به مسئولیتهای حیاتی و سنگین این سازمان و اهمیت حیاتی منابع طبیعی در توسعه پایدار کشور، بودجه تخصیص‌داده‌شده هیچ گونه هم‌خوانی با وظایف حیاتی سازمان آبخیزداری و جنگلها و نیاز‌های حیاتی این سازمان برای حفظ منابع طبیعی کشور ندارد.
2 ــ عدم توجه به ویژگی‌های جغرافیایی و زیست‌محیطی و اولویت‌بندی پارامتر‌های اقتصادی نظیر تولید برق در امر سدسازی در کشور
پس از پایان جنگ تحمیلی 8ساله، رشد بی‌رویه سدسازی در مناطق گوناگون کشور بدون توجه به جنس خاک، تنوع زیستی و جمعیتی مناطق و شرایط رودخانه‌هایی که سدها بر روی آنها ساخته می‌شدند، باعث تغییرات بنیادین در شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناطق پایین‌دست سدها شد. در بسیاری از حوضه‌های آبی کشور که دچار ناپایداری در آب‌آورد منابع سطحی و زیرسطح بودند، این سدسازی‌ها باعث خشکی زمین‌های کشاورزی و آبخوان‌ها در مناطق پایین‌دستی شد که این خود تبعات اقتصادی ــ جمعیتی زیادی برای مناطق مختلف کشور به‌خصوص مناطق شرقی و مرکزی کشور داشته است.
مهمترین دلایلی که کارشناسان برای آثار مخرب سدها برشمرده‌اند عبارت‌اند از: تغییر بافت خاک و هندسه رودخانه‌ها در پایین‌دست سدها که باعث کاهش شدید عرض رودخانه‌ها و انباشت گل‌ولای در رودخانه‌ها شد، نابودی گونه‌های زیستی همانند گونه‌های نادر ماهیها در رودخانه‌ها و فرسایش شدید خاک در مناطق پایین‌دست سدها.
در سالیان گذشته عوامل متعددی در عدم توانایی مناسب سدها در بحث کنترل سیلاب و نتایج منفی زیست‌محیطی سدها وجود دارد که عبارت است از:
الف ــ نگاه یکطرفه به بحث‌های تأمین انرژی و کشاورزی در ساخت سدها بدون توجه به بحث‌های زیست‌محیطی و اقلیمی و اولویت‌بندی اقتصادی در بدنه وزارت نیرو که این خود باعث غفلت در آثار مخرب زیست‌محیطی سدها شد.
ب ــ عدم تفکیک سد‌های کنترل‌کننده سیلاب با سد‌های تولید برق در کشور که کارکرد دوگانه این سدها در بسیاری از موارد باعث پر شدن بیش از حد مخازن سدها برای تولید برق و عدم توانایی در کنترل سیلاب‌ها و روانآبها شده است. متأسفانه در بسیاری از موارد دید اقتصادی به سدها، باعث عدم تخلیه به‌موقع مخزن سد و افزایش ناگهانی دبی ورودی و به‌تبع آن دبی خروجی سدها که خود باعث آبگرفتگی گسترده در مناطق پایین‌دست سدها شده است.
ج ــ عدم شناسایی دقیق مناطق و حوضه‌های آبی و رودخانه‌ها برای سدسازی و غفلت از شیب زمین در بحث سدسازی است که موجب مهجور ماندن نقاط مستعد و پرشیبی همانند لرستان که 13 درصد منابع آبی کشور را تأمین می‌کند در بحث سدسازی شده است. سدسازی در مناطق صاف و کم‌شیبی مانند گلستان باعث عدم حرکت مناسب آب در مناطق پایین‌دست سدها و گسترش سیلاب می‌شود، همانند آن چیزی که در سیل اخیر گلستان مشاهده کردیم. اما در حوزه‌های پرآب و گسترده‌ای نظیر لرستان که اکثر آبریز رود‌های آن وارد استان خوزستان می‌شود و شیب شدیدی به‌سمت خوزستان وجود دارد، وجود سدِ در دست احداث «تنگ معشوره» در حدفاصل معمولان و پلدختر می‌توانست خسارت ناشی از سیلاب اخیر را به‌نسبت زیادی کاهش دهد. این سد که به‌علت عدم تحقق بودجه، ساخت آن چندین سال به‌تعویق افتاده است، می‌توانست سالانه از هدررفت حدود 1.5 میلیارد مترمکعب از آبهای حوزه کشکان جلوگیری کند.
حوزه سیمره و کشکان با آب‌آورد سالیانه 6 میلیارد مترمکعب با شیب بالا و دبی مناسب، شرایط خوبی برای سدسازی دارد. اما در سیل اخیر خلأ یک سد سیل‌بند در محدوده استان لرستان و رودخانه کشکان برای کنترل روانآبها و جلوگیری از خسارت به مناطق جنوبی استان لرستان احساس شد. متأسفانه سالیان سال است که با وجود تأکید کارشناسان و مردم محلی مبنی بر لزوم نهایی شدن ساخت سد معشوره در شمال شهرستان پلدختر به‌منظور کارکرد‌های اقتصادی و سیل‌بندی آن، به‌دلیل وجود سد کرخه در پایین‌دست و عدم تعیین ردیف بودجه مشخص، هنوز اقدام خاصی برای ساخت این سد صورت نگرفته است. در پایین‌دست این حوزه، سد کرخه به‌عنوان بزرگترین سد خاکی ایران و خاورمیانه، نقش زیادی در کنترل روان‌آب‌های سهمناکی که از استان لرستان به‌سمت خوزستان در جریان بود داشت. اما کاربری اقتصادی به‌منظور تولید انرژی برق‌آبی، حجم بسیار بالای دبی ورودی به این سد و همچنین عدم وجود سدی کمکی به‌منظور کنترل سیلاب در بالادست، باعث شد که پس از گذشت 15 روز از شروع بارشها و تخلیه حجم بالایی از آبهای این سد، مناطق پایین‌دستی این سد که مساحت زیادی از استان خوزستان را شامل می‌شد دچار آبگرفتگی شد.
3 ــ عدم‌پیشگیری به‌موقع و ضعف در مدیریت بحران
به‌رغم هشدار‌های پیاپی سازمان هواشناسی مبنی بر شدت بارشها و افزایش احتمال طغیان رودخانه‌ها، مسئولین محلی اقدامات ویژه‌ای در فراهم کردن تجهیزات امدادی و نجات و همچنین آذوقه مورد نیاز چند روز مردم انجام ندادند و در بسیاری از نقاط مردم بدون هیچ جان‌پناه و اقلام مصرفی به حال خود رها شده بودند. عدم پیش‌بینی نسبی از مناطق درگیر سیل و حجم سیلاب جاری، باعث غافلگیری مسئولین و مردم از وقوع سیل در بسیاری از مناطق شد، به‌عنوان مثال در حادثه سیل شیراز، تخلیه نکردن آبراه قدیمی شهر شیراز که به خیابان ورودی شهر تبدیل شده بود و عدم توجه به هشدار‌ها در مورد وقوع سیل، باعث این فاجعه دردناک و کشته‌شدن 20 تن از هموطنانمان شد.
مهیا نبودن خدمات امدادی و اقلام ضروری مورد نیاز در مناطق سیل‌زده استانهای گلستان و لرستان که ناشی از عدم پیش‌بینی گستردگی سیل بود، باعث تشدید فشار‌ها به مردم سیل‌زده در روز‌های اولیه شد. عدم مدیریت مناسب و خدمات‌رسانی ضعیف، ذهنیت‌هایی را برای مردم ایجاد کرده است که امید است با برخورد قاطع قوه قضائیه با مقصران اصلی در افزایش خسارات و تلفات این حادثه، به بسیاری از این سؤالات پاسخ داده شود. ضعف هماهنگی میان دستگاه‌های کشور برای مدیریت بحران و عدم پیش‌بینی درست از ابعاد سیل به‌وقوع پیوسته، لزوم ایجاد مناطق غیرمتمرکز و ویژه هماهنگی دستگاه‌های مختلف در هنگام وقوع بلایای طبیعی را دوچندان کرده است. متأسفانه شرایط بحرانی ایجادشده در سیل اخیر روشن نمود که ستاد مدیریت بحران کشور و استانداری‌ها توان اجرایی لازم برای هماهنگ‌سازی نیرو‌های امدادی مختلف را در کوتاه‌ترین زمان ممکن ندارند و ایجاد یک سازمان مستقل متشکل از نیرو‌های مسلح، هلال احمر، وزارت کشور و نهاد‌های حکومتی دیگر برای مدیریت بهتر بحران‌های ناشی از بلایای طبیعی یک نیاز بزرگ در کشور محسوب می‌شود.
پیامد‌ها و نتایج سیل اخیر
ــ تمرکز نگاه‌ها در داخل کشور به حفاظت بهتر از منابع طبیعی و محیط زیست، لایروبی رودخانه‌ها، ایجاد سیل‌بند‌ها در نقاط سیل‌خیز و تفکیک کارایی سد‌های کشور (کاربرد اقتصادی یا کنترل سیلاب) به‌منظور کاهش اثرات مخرب سیل.
ــ ایجاد سازوکار حقوقی و قانونی سازماندهی‌شده‌ای از سوی مراجع ذی‌صلاح برای نظارت بیشتر به‌جهت جلوگیری از ساخت‌وساز‌های غیرقانونی در حاشیه رودخانه‌ها و سیل‌بند‌ها.
ــ تغییر نگاه به بحث محیط زیست و صیانت از منابع طبیعی کشور از رویکرد سازمانی (سازمان حفاظت محیط زیست) به نگاه ملی و اولویت‌دار برای مردم و همه دستگاهها (متأسفانه عدم وجود نگاه محیط زیستی در سبد تربیتی خانواده‌ها و مدارس و مراکز آموزشی نظیر دانشگاه‌ها، باعث به حاشیه راندن مباحث محیط زیستی در کشور و عدم شناخت مناسب از فواید حفظ محیط زیست در میان توده‌های مردم شده است. مسلماً فرهنگ‌سازی عمومی در مورد لزوم حفاظت از منابع طبیعی کشور، نگرانی‌ها از تخریب منابع طبیعی کشور و عواقب پس از آن را به حداقل خواهد رساند).
ــ ایجاد حس برادری و همدلی بیشتر میان مردم به‌ویژه در مناطق سیل‌زده برای کاهش خطرات سیل (ما در روز‌های گذشته شاهد خلق حماسه‌های بی‌بدیلی از مردم خوزستان برای ایجاد سیل‌بند به‌منظور جلوگیری از ورود آب به خانه و محل زندگی‌شان بودیم. این حس همدلی می‌تواند الگویی برای غلبه بر دیگر مشکلات کشور باشد).
ــ توجه بیشتر به هشدار‌های سازمان هواشناسی به‌منظور استقرار نیرو‌های امدادی پیش از حادثه در نقاط پرخطر برای پیشگیری از افزایش خسارات جانی و مالی سیل و برپایی کمپها و چادر برای اسکان آنی حادثه‌دیدگان به‌منظور تسریع در روند کمک‌رسانی پس از وقوع حادثه.
ــ اصلاح ساختار سازمان مدیریت بحران کشور از سازمانی تمرکزگرا در پایتخت به سازمانی در نقاط مختلف کشور از ترکیب تمامی نیرو‌های دخیل در بحث امدادرسانی (تمرکززدایی و دخیل کردن سازمانهای مؤثر در بحث امدادرسانی نظیر هلال احمر و نیرو‌های مسلح کشور در ستاد مدیریت بحران کشور، باعث هماهنگی بهتر و حضور به‌موقع‌تر نیرو‌های امدادی در زمان موقع حادثه می‌شود).
سیل اخیر علی‌رغم خسارات فراوان (برآورد اولیه از میزان خسارت حدود 35 هزار میلیارد تومان است)، تجربیات گران‌بهایی را نصیب مسئولین مربوطه نمود. نکته قابل توجه؛ لزوم هماهنگی بیشتر نهاد‌های تصمیم‌گیر (وزارت کشور) و امدادی شامل هلال احمر و نیرو‌های مسلح بود که در برخی موارد ناهماهنگی‌ها سبب سردرگمی مردم و توزیع نامناسب خدمات میان سیل‌زدگان شد. از دیگر تجربیات این سیل، لزوم مطالعات مشترک میان وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط زیست در مورد پروژه‌های آبی و سدسازی کشور است. مسلماً آسیب‌شناسی و آینده‌پژوهی در مورد شرایط جغرافیایی مناطقی که پروژه‌های سدسازی و یا نیروگاهی در آنها انجام می‌شود، باعث کاهش خسارات و کمک به مدیریت بهتر سیل در آینده خواهد شد.
ناگفته نماند که سیل اخیر باعث پر شدن حدود 85 درصد مخازن سد‌های کشور شد که بر خلاف سالیان گذشته، نوید سال بدون مشکل آبی در سطح کشور را می‌دهد. امید است که با تمهیدات پیش‌بینی‌شده از سوی سازمان آبخیزداری و جنگلها و سازمان حفاظت محیط زیست، در آینده بتوان بخشی از روان‌آب‌های ناشی از بارشهای شدید را در سفره‌ها و آبخوان‌های زیرزمینی ذخیره نمود تا بتوان بخشی از حجم زیاد ازدست‌رفته از منابع آبی زیرسطحی کشور در طی سالیان گذشته را جبران نمود.
نویسندگان: امین مرادی و معین ایرانشاهی از دانشجویان منابع آب دانشگاه تربیت مدرس
انتهای پیام/*