نهج‌البلاغه | پیامدهای شوم عُجب و خودپسندی
انسان معصیت‌کارى که از عمل زشت خود ناراحت مى‌شود به سوى پشیمانى و توبه و جبران آن گام بر مى‌دارد حال آنکه آن کس که از کار نیک خود مغرور مى‌شود گامى به سوى ریاکارى بر مى‌دارد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، عُجب و خودپسندی از مهلک‌ترین رذایل اخلاقی در زندگی فردی و اجتماعی به‌ویژه در حوزه اعتقادات و اخلاق است. این خصلت را به معنای ناز، خویشتن‌بینی و انکار آنچه بر تو وارد آید گفته‌اند. در المنجد این چنین بیان شده است: خودپسندی یا قبول نکردن ایراد و انتقاد بجا. خودپسندی و عجب، آن است که آدمی به سبب عمل، کمال، مال، زیبایی، منصب و مقام و اموری از این دست، خود را بزرگ بشمارد. انسان خودپسند، کسی است که گمان می‌کند، ویژگی‌های ممتاز و برجسته و اعمال مهمی دارد؛ خواه این گمان او واقعیت داشته باشد و خواه توهمی بیش نباشد. امام خمینی (ره) درباره عجب می‌نویسد: مرحله اول عجب، حالتی است که فرد در قلب خود، با ایمان یا ویژگی دیگرش بر خداوند منت گذارد.
احمد بن نجم در مورد عجب و غرور از امام رضا (ع) سکال کرد که آیا فاسدکننده عمل است یا نه؟ حضرت فرمود عجب درجاتی دارد: یکی این که رفتار و کردار بدِ بنده به صورت خوبی برای او جلوه می‌کند و می‌پندارد که خوب کاری کرده است و از درجات عجب این است که بنده‌ای به پروردگارش ایمان بیاورد، پس به این مناسبت بر خدای خود منت می‌گذارد و حال آن که در ایمان آوردن او خدایش بر وی منت دارد؛ الْعُجْبُ دَرَجَاتٌ مِنْهَا أَنْ یُزَیَّنَ لِلْعَبْدِ سُوءُ عَمَلِهِ فَیَرَاهُ حَسَناً فَیُعْجِبُهُ وَ یَحْسَبُ أَنَّهُ یُحْسِنُ صُنْعاً وَ مِنْهَا أَنْ یُؤْمِنَ الْعَبْدُ بِرَبِّهِ فَیَمُنُّ عَلَى اللَّه وَ لِلَّهِ الْمِنَّةُ عَلَیْهِ فِیهِ. (تحف العقول، النص، ص444)
خداوند در آیات قرآن به صورت مستقیم و غیر مستقیم به این صفت رذیله اشاره می‌فرماید. در آیه25 سوره توبه در مقام ردّ و مذمّت آن می‌فرماید: «وَ یَوْمَ حُنَیْن اذْ اعْجَبَتْکُمْ کَثْرتُکُمْ؛ و روز حنین که فریفته و مغرور کثرت خود شدید». همچنین این خصلت را در فردی به نام قارون می‌بینیم، آنجا که ثروتش را به اندوخته علمی خود نسبت داده و گفت: «قالَ إِنَّما أُوتیتُهُ عَلى عِلْمٍ عِنْدی؛ (قارون) گفت: این ثروت را به وسیله علمی که نزد من است به دست آوردهام.»
از دیگر سو اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) در لزوم پرهیز از عُجب و خودپسندی روایاتی را بیان فرموده‌اند. در مذمت آن همین بس که امیرالمؤمنین(ع) در روایتی فرمود: گناهى که تو را پشیمان کند بهتر از کار نیکى است که تو را به خود پسندى وا دارد؛ سَیِّئَةٌ تَسُوءُکَ، خَیْرٌ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ حَسَنَةٍ تُعْجِبُکَ»؛ (حکمت46 نهج‌البلاغه)؛ این از آن روست انسان معصیت‌کارى که از عمل زشت خود ناراحت مى‌شود به سوى پشیمانى و توبه و جبران آن گام بر مى‌دارد حال آنکه آن کس که از کار نیک خود مغرور مى‌شود گامى به سوى ریاکارى بر مى‌دارد. توبه آثار شوم آن معصیت را مى‌شوید در حالى که غرور عُجب و ریا از کارهاى نیک، انسان را به پرتگاه گناهان کبیره مى‌کشاند. در حدیثى از پیغمبر اکرم مى خوانیم: «مَنْ رَأى أنَّهُ مُسىءٌ فَهُوَ مُحْسِنٌ; کسى که خود را بدکار مى داند او نیکوکار است» (شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج20، ص317) در حدیثى از امام صادق علیه‌السلام مى‌خوانیم که فرمود: «خداوند متعال به داود وحى فرستاد: «بَشِّرِ الْمُذْنِبینَ وَانْذُرِ الصِّدیقینَ; گنهگاران را بشارت ده و صدیقین (والا مقام) را بیم ده» (داود تعجب کرد و) عرض کرد: اى پروردگار چگونه چنین چیزى ممکن است؟ خداوند فرمود: گنهکاران (پشیمان و نادم) را بشارت ده که من توبه آنها را مى پذیرم و از گناهانشان صرف نظر مى کنم و صدیقین را بیم ده که از اعمالشان عُجب به خود راه ندهند»
در هر صورت عُجب و خودپسندی خصلتی است که خوب و بد را گرفتار می‌کند؛ خوبان را از جنبه‌های مثبت و به صورت نرم به سمت خود می‌کشاند و بدان و کفار را از جهات دیگر درگیر خود می‌کند. این خصلت از آن رو بسیار ناپسند است که انسان را به سوی کبر سوق می‌دهد. کسی که دچار عُجب شده است باید توجه کند خداوند بنده‌اى را دوست دارد که به درگاه او با ذلت و خوارى و مسکنت برود و تضرع و زارى و طلب بخشودگى کند نه بنده مُعجب و مغرور و متکبر را؛ همچنین با مطالعه زندگانی کسانی که دچار این خصلت ناپسند شده نظر اندازند و عاقبت شوم آنها را در ذهن خود تداعی کنند و نیز بداند انسانی که دچار عُجب و خودپسندی است، هیچ گاه در قلب مردم جایگاهی ندارد.
انتهای‌پیام/