اردبیل|تبلور هنر دوره صفویه در بنای تاریخی؛ اندیشه توحیدی معیار ساخت بقعه شیخ صفی‌الدین

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اردبیل، بقعه شیخ‌صفی الدین اردبیلی تنها اثر ثبت جهانی استان اردبیل است که در سال 1389 توجه کارشناسان یونسکو را به خود جلب کرد و به عنوان اثر فاخر معماری و موثر در فرهنگ، تاریخ، سیاست و حتی اقتصاد اردبیل و منطقه آذربایجان به ثبت جهانی رسید.

این اثر فاخر که حاصل سده‌ها تلاش پادشاهان صفوی است حول محور شخصیت جد سلاطین صفوی یعنی شیخ‌صفی الدین اردبیلی عارف نامدار قرن هشتم هجری قمری احداث شده است. فردی که اقتدار معنوی‌اش عامل پایه‌گذاری بنای تاریخی بود که از آن به عنوان یکی از آثار فاخر حکومت 200 ساله صفویان در کشور یاد می‌شود.

با وجود اهمیت این بنای تاریخی مطالبات جامع از تفکر و فلسفه آن همچنان ضروری است و پژوهشگران و محققان معتقدند بسیاری از المان‌های این بنای تاریخی نیازمند مطالعه و موشکافی است.

مکتب شیخ‌صفی و تقدس کلمه «الله»

کارشناس باستان شناسی یکی از مهمترین بخش‌های این بنای تاریخی را گنبد الله الله عنوان کرد و گفت: به سفارش شیخ زاهد گیلانی زاویه‌ای(مرکز آموزش دینی و محل پذیرایی مستمندان و درویشان) توسط شیخ‌صفی الدین اردبیلی مرید وی در اردبیل احداث می‌شود که مقدمه شکل‌گیری مجموعه جهانی شیخ‌صفی الدین اردبیلی است.

حسن یوسفی افزود: بعدها در کنار زاویه شیخ فرزندش او را به خاک سپرده و گنبد الله الله بر روی مرقد وی احداث می‌شود. بر روی مرقد شیخ‌صفی الدین اردبیلی عارف نامدار، گنبدی در قرن هشتم هجری توسط صدرالدین موسی بنا شد. آجری استوانه‌ای شکل به ارتفاع 17 یا 18 متر و محیط 22 متر که بر روی قاعده سنگی هشت ضلعی قرار گرفته و به گنبدی کم‌خیز و عرق‌چینی شکل در بالا ختم می‌شود، نمای بیرونی آن برج را تشکیل می‌دهد.

وی افزود: به وسیله کاشی معقلی با رنگ فیروزه‌ای، کلمه جلاله اللّه بر روی بدنه برج تکرار شده و به همین علت گنبد را الله الله نام‌گذاری کرده‌اند. ساقه و خود گنبد نیز با همان کاشی فیروزه‌ای رنگ در متن آجر و به شکل لوزی‌های مکرر تزیین شده است.

کارشناس باستان شناسی تصریح کرد: آنچه در این بنای تاریخی گویای بخشی از تفکر مکتب شیخ‌صفی است کلمه الله است که عدد 4 مطابق با تعداد حروفات به آن منتسب می‌شود و در بخش‌های مختلف بنا معماری  منطبق بر 4 عنصر و یا ضرایب آن دیده می‌شود.

یوسفی افزود: در تزئینات بخش‌های مختلف بنا می‌توان تاکید به عدد 4 را مشاهده کرد که گویای تفکر حاکم در بین صفویان بوده است.

مرغ‌های بهشتی منقوش در قندیل خانه

در کتاب «هنرهای شیعی در مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ‌صفی الدین اردبیلی» می‌توان به نقاشی‌هایی اشاره کرد که در سقف قندیل خانه مشاهده می‌شود.

یوسفی در این کتاب آورده است: «با مدنظر قراردادن کارکرد فضای تالار درالحفاظ به نظر می رسد نقش مرغان در آرایش سقف حجره های میانی طبقه اول، سمت راست و چپ که چهل پرنده در میان بندهای اسلیمی نقش بسته بی ارتباط با عرفان اسلامی نیست و این پرندگان در حقیق نماد فرشتگانی هستند که به هیبت مرغان ظاهر شده اند.»

وی افزود: «گمان می‌رود  این نگاره‌ها از رویای شیخ‌صفی الدین اردبیلی سرچشمه گرفته باشد.

همچنین در کتاب ایران عصر صفوی نوشته راجر سیوری: «روایت است که او در رویا می بیند که فرشتگان به هیبت مرغان، به شکل انسان در می‌آمدند و با وی گفتگو می‌کردند گه گاه اوتاد و ابدال به او نزدیک می‌شدند و با این بشارت که به صاحبدلی  خواهد رسید و روی مراد خود را خواهد دید و قبله اقبال و کعبه آمال جهان خواهد شد، تسلی‌اش می‌دادند.»

در سوره الزمر آیه 75 نیز اشاره شده است که: «ای رسول در آن روز فرشتگان رحمت را مشاهده می‌کنی که گرداگرد عرش با عظمت الهی درآمده و به تسبیح و ستایش خدا مشغولند و میان اهل بهشت و دوزخ به حق حکم شود و گویند سپاس و ستایش خاص خدای جهانیان است.»

کارشناس تاریخ صفویه معتقد است که پرندگان منقوش تالار دارالحفاظ نمادی از مرغ افسانه‌ای (سیمرغ) یا مرغان بهشتی است که در ادب عرفان اسلامی جایگاه ویژه‌ای به خود اختصاص داده است.

حوض 12 پر نماد شیعیان

اثر حائز اهمیت دیگر در این مجموعه تاریخی فرهنگی، حوض 12 پر است که به تعبیر پژوهشگران نماد شیعیان محسوب می‌شود.

یوسفی تصریح کرد: تمامی بخش‌های مجموعه بقعه شیخ‌صفی الدین اردبیلی با فکر و اندیشه احداث شده و از جمله حوض 12 پر واقع در حیاط بقعه شیخ‌صفی الدین نمادی از اعتقاد به 12 امام شیعیان است.

نویسنده کتاب «روضه آفاق» در خصوص اهمیت این بنای تاریخی تصریح کرد: با توسعه فعالیت طریقت صفوی و گسترش آن نوادگان شیخ‌صفی الدین اردبیلی به ویژه صدر الدین موسی اردبیلی و نوه او خواجه علی سیاهپوش، زاویه شیخ‌صفی الدین اردبیلی به محل امن و کانون اصلی نجات جان مردم تبدیل شد.

ملکه گلمغانی زاده در این خصوص تصریح کرد: به عبارتی هسته اصلی بنیاد معماری مجموعه مذهبی شیخ‌صفی الدین از اوایل قرن هشت هجری با احداث زاویه و فضاهای مسکونی توسط شیخ‌صفی الدین آغاز شد و در زمان حاکمان صفوی به هیبت یک مجموعه منسجم مذهبی و زیارتی مطرح گردید.

او افزود: در طول حکومت شهریاران صفوی بخش‌های مختلفی از جمله فضاهای آموزشی و تربیتی از جمله مسجد، مدرسه، دارالحدیث، دارالحفاظ، خانقاه یا خلوت سرا احداث شده است.

محقق تاریخ دوره صفوی در اردبیل متذکر شد: همچنین فضاهای معیشتی از جمله آشپزخانه، نانوایی، خانه های متعلق به خاندان سلسله صفوی، آسیاب، مغازه ها، کاروان سرا و فضاهای خدماتی شامل شربتخانه، شفاخانه، رختشویخانه، عصارخانه، حمام های وقفی چهارگانه بیش از چهار سده توانسته است کلیه نیازهای جسمانی و روحی مخاطبان و طالبان خویش را برآورده سازد.

رنگ آبی لاجوردی غالب در بنای تاریخی

آنچه به زیبایی بخش‌های مختلف بنای تاریخی افزوده، غلبه رنگ آبی لاجوردی در بنا است که به شکل متوازنی در تزئینات دیده می‌شود.

کارشناس تاریخ صفویه در این خصوص اظهار کرد: در بناهای صفوی مخصوصا در مجموعه بقعه شیخ‌صفی الدین اردبیلی رنگ غالب کاشی‌های منقش، آبی لاجوردی است که به ویژه در بخش‌های خارجی بنا دیده می‌شود. و سایه روشن آن به شکل مطلوبی با رنگ‌های دیگری از جمله سفید، زرد اوکر، نارنجی آجری و سبز استفاده شده است.

مجموع ویژگی‌های منحصر به فرد این بنای تاریخی موجب شده تا 9 مرداد ماه سال 2010 این بنای تاریخی به ثبت جهانی برسد.

در ادامه تعریف 4 مرداد به عنوان سالروز تاجگذاری شاه اسماعیل صفوی و تشکیل حکومت منسجم شیعی در کشور مجموعه جشن و رویدادهای فرهنگی سالانه‌ای را رقم زده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل با تاکید به اینکه هفته استان اردبیل هفته ایران اسلامی است، تصریح کرد: در سلسله برنامه‌های این هفته به دنبال تقویت وحدت ملی و تبیین جایگاه صفویه هستیم.

نادر فلاحی با اشاره به تدارک بیش از 70 برنامه فرهنگی افزود: تمامی برنامه‌ها با محور تحقیق و پژوهش برگزار می‌شود و در دو روز 4 مرداد سالروز تاجگذاری شاه اسماعیل صفوی و 9 مرداد سالروز ثبت جهانی بقعه شیخ‌صفی الدین اردبیلی برنامه‌های ویژه تدارک دیده شده است.

تعریف پوستر هفته استان بر اساس المان‌های شاخص بقعه شیخ

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تصریح کرد: با هدف معرفی المان‌های فرهنگی و بخشی از تفکر و اندیشه مکتب شیخ‌صفی، تمامی برنامه‌ها به این مهم توجه داشته است تا جایی که حتی در طراحی پوستر اردبیل نیز به این موضوع توجه داشتیم.

در عین حال کارشناس ارشد گرافیک در توضیح پوستر هفته استان اردبیل گفت: تمامی بخش‌های این پوستر منطبق بر المان‌های موجود در بقعه شیخ‌صفی الدین اردبیلی است.

فریبرز اسماعیلی تصریح کرد:از جمله بنای الله الله به رنگ فیروزه‌ای ملون شده و از این رو در پس زمینه پوستر پوستر، به تقلید از معماری اصیل صفوی دراردبیل از رنگ آبی لاجوردی استفاده شده که با یک شیب ملایم به سمت رنگ آبی فیروزه ای در نقطه متمرکز استفاده شده است.

وی اضافه کرد: در بخش مرکزی پوستر طرح کاشی گنبد مقبره شاه اسماعیل برداشته شده و  به دلیل تقدس عدد 4 در معماری اسلامی  با حوض 12 پر به نشانه 12 امام شیعیان ترکیب شده است. در هر گوشه و حاشیه پنج مربع طلایی به نشانه 5 تن آل عبا قرار گرفه است. انتخاب این فرم به منظور نشان دادن اصل حسن اختتام که تعالی کامل در آجرچینی و کاشیکاری معماری صفوی را نشان می‌دهد، است.

کارشناس ارشد گرافیک در خصوص پرنده‌های تعبیه شده در پوستر گفت: در تزئینات دیواری سقف حجره‌های دو طرف شمالی و جنوبی دارالحفاظ (قندیل خانه) نقش پرندگانی را ملاحظه می‌کنیم که تداعی‌گر حدیثی از پیامبر اکرم(ص) است که  کسی که لا اله الا الله بگوید به ازای هر کلمه آن خداوند یک پرنده، آن هم با منقاری از طلا و پر و بالی از مرجان می‌آفریند و گمان می‌رود این نگاره ها از رویای شیخ‌صفی الدین اردبیلی سرچشمه گرفته باشد و در پوستر تعداد آن نیز به دلیل تقدس عدد 8، هشت عدد انتخاب شده است.

اسماعیلی تصریح کر: در کتابت  و نوشتارهای صفوی اغلب با خط نستعلیق و تعلیق مواجه می‌شویم که در اینجا از خط نستعلیق برای عنوان اصلی استفاده شده است.در خط لاتین این پوستر تلاش شده است تا از نوشتاری کلاسیک استفاده شود تا به درستی به اصالت و قدمت صفویه اشاره شود.

با توجه به اهمیت این بنای تاریخی است که تقویت مطالعات صفویه مورد تاکید است و نماینده ولی فقیه در استان خواستار راه اندازی کتابخانه تخصصی صفویه در استان شد.

آیت الله سید حسن عاملی با بیان اینکه خدمات صفویه در تاریخ کشور ماندگار است، افزود: لازم است منابع صفویه از اقصی نقاط جهان در این استان گرد آمده و اساس فعالیت‌های پژوهشی باشد.

این تاکیدات و مجموعه برنامه‌های پژوهش‌محور در هفته استان اردبیل رگه‌های امیدی از تقویت پژوهش‌ها و مطالعات حوزه صفویه از خواستگاه اردبیل است و نقش پژوهشگران را حساس‌تر از گذشته می‌سازد.

گزارش از ونوس بهنود

انتهای پیام/ ع