یادداشت| به مناسبت سالروز درگذشت پیام‌آور واقعی صلح و وحدت ملی تاجیکان
مسامحت و مصلحت‌اندیشی سیدعبدالله نوری، رهبر فقید حزب نهضت اسلامی تاجیکستان اگر نبود، شاید هیچوقت صلح تاجیکان شکل نمی‌گرفت، فلذا می‌توان او را «پیام‌آور واقعی صلح و وحدت ملی تاجیکان» در نظر گرفت.
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، کمتر کسی از سیاسیون دهه 1370 در ایران است که سیدعبدالله نوری، رهبر فقید حزب نهضت اسلامی و نماینده اتحاد نیروهای اپوزوسیون تاجیک در دهه 1990 میلادی را نشناسد.
شخصی که یک جریان فکری و اجتماعی اصیل را برای احیاء هویت اسلامی و ملی تاجیک‌ها، پس از 70 سال سلطه کمونیسم و سرکوب شدید، به وجود آورد. در این یادداشت به اختصار به این شخصیت ملی تاجیک می‌پردازیم.
دستگیری در دوره شوروی
سیدعبدالله نوری در مارس 1947 در سنگوار تاجیکستان متولد شد و علوم و معارف اسلامی ازجمله فقه، منطق، اصول عقاید، صرف و نحو و ... را ابتدا از پدر خویش و سپس نزد برخی از علما و مدرسین معروف تاجیکستان همچون صیام‌الدین نجم‌الدینوف و قاری محمدجان(معروف به مولوی هندوستانی) فرا گرفت. در دهه 1970 او حرکتی را در میان جوانان تاجیک برای احیاء هویت اسلامی آنان شکل داد که نخستین بنیان‌های حزب نهضت اسلامی بود.
با این حال در 1986 به دلیل فعالیت‌های تاثیرگذارش توسط نیروهای امنیتی اتحاد جماهیر شوروی دستگیر شد و دوره‌ای 1.5 ساله از زندان را در شرایط بسیار دشوار در 11 زندان مختلف در سیبری و شرق دور آن زمان شوروی سپری نمود.
فروپاشی شوروی و استقلال تاجیکستان
فروپاشی شوروی و استقلال تاجیکستان را می‌توان مرحله دوم از زندگی مرحوم نوری، و نقطه شکوفایی فعالیت‌های وی در نظر گرفت. در این دوره او با سازماندهی مردم و جوانان تاجیک، یک نهضت مردمی ضدکمونیستی، تحول‌خواه و استقلال‌طلب را در تاجیکستان شکل داد که نماد آن را می‌توان در میدان‌نشینی‌ها و به زیر افکندن مجسمه لنین در میدان آزادی شهر دوشنبه در نظر گرفت. سیدعبدالله نوری در اکتبر 1991 نیز رسما حزب نهضت اسلامی تاجیکستان را تاسیس کرده و به صورت منسجم‌تری تحولات را در این جمهوری تازه استقلال‌یافته هدایت و راهبری می‌کرد.
آغاز جنگ داخلی
جنایت‌های کمونیست‌های جبهه خلق و کودتا علیه دولت آشتی ملی، موجب برافروخته شدن جنگ داخلی در تاجیکستان شد که سومین مرحله و بعد شخصیتی نوری را مبرهن نمود. در این دوره مرحوم سیدعبدالله نوری به افغانستان مهاجرت نموده و شمار زیادی از تحول‌خواهانِ تاجیک نیز همراه وی بودند.
در پی جنایت‌های هولناک نیروهای وابسته به جبهه خلق با حضور چهره‌هایی همچون سنگک صفراف، مبارزه مسلحانه و ورود به ابعاد نظامی را برای نیروهای حزب نهضت اسلامی اجتناب‌ناپذیر کرد. در آن زمان شخصیت کاریزماتیک و مردمی سیدعبدالله نوری در کنار گفتمان فراگیر وی موجب شد گروه‌های دیگر تحول‌خواه تاجیک نظیر لعل بدخشان و دموکرات‌ها که اساسا اسلام‌گرا نیز نبودند، به این جریان پیوسته و در کنار دیگر مجاهدین مقابل بازماندگان کمونیسم بجنگند.
اگرچه نبرد دشواری شکل گرفته بود، اما نتیجه در نهایت پیروزی اتحاد اپوزوسیون بود. تا جایی که طرف مقابل که پیش از این بر طبل جنگ و کشتار می‌کوبید، در نهایت وادار به مذاکره برای صلح شد.
مذاکرات صلح
به رغم اهمیت تمام مراحل پیشین، می‌توان مذاکرات صلح را وجهه بارز شخصیت مبارزاتی مرحوم سیدعبدالله نوری بر شمرد. مرحله‌ای که وی در یک فرایند دشوار سخت‌ترین تصمیم اپوزوسیون تاجیک را گرفت. در این زمان هفت دور با امامعلی رحمان، رهبری نیروهای جبهه خلق و رئیس‌جمهور فعلی تاجیکستان، دیدار نمود و مذاکرات صلح را در تهران، آلماتی، مسکو و ... برگزار گردید.
گفت‌و‌گوهای بسیاری میان طرفین شکل گرفت و شرایط متعددی برای پایان جنگ و خونریزی از سوی طرفین مطرح شد(1). وی بر مبنای تجربه قابل توجهی که از مواجهه با بازماندگان کمونیسم داشته و ماهیت قراردادهای بین‌المللی را می‌فهمید، به خوبی می‌دانست که ضمانت اجرایی قدرتمندی برای این مذاکرات و وفای عهد طرفین وجود ندارد. وی همچنین از انگیزه طرف مقابل برای نشستن پای میز مذاکره و به دست آوردن آن چه که از میدان نبرد ناتوان از به دست آوردن آن بود نیز به خوبی آگاه بود.
با این حال توقف خونریزی و اتمام آوارگی مردم تاجیک که در حال نابودی این جمهوری بود، وی را بر آن داشت تا با صرف نظر از این موارد، مصلحت بزرگ‌تری را در نظر بگیرد. لذا، اگر مسامحت، مناعت طبع و از خود گذشتگی وی نبود، شاید هیچگاه توافق صلحی شکل نمی‌گرفت و مشخص نبود امروز تاجیکستان نیز وضعیتی به مراتب بدتر از افغانستان داشته باشد. از این رو می‌توان او را «پیام‌آور صلح و وحدت ملی تاجیکان» در نظر گرفت. شخصیتی که واقعا «مرد صلح» بود. رویکردی که حتی توجه برخی نهادها و سازمان‌های بین‌المللی را نیز در الگوسازی برای صلح به خود جلب نمود.
زندگی پس از صلح
همانطور که سیدعبدالله نوری و دیگر نیروهای اپوزوسیون انتظار آن را داشتند، پروسه صلح ابتر ماند و آنطور که توافق شده بود، پیش نرفت. اگرچه مرحوم نوری از 1997 تا سال 2000 در ریاست کمیسیون آشتی ملی تلاش زیادی را برای استقرار بندهای سازشنامه صلح صورت داد، لکن با حذف تدریجی نیروهای اپوزوسیون از دولت به بهانه‌های مختلف و تمدید مجدد ریاست‌جمهوری امامعلی رحمان که قرار بود تنها برای یک دوره صورت بگیرد، موجب از دست رفتن دستاوردهای صلح گردید. با این حال ثمره فعالیت‌های وی در چارچوب فعالیت قانونی تنها حزب اسلام‌گرای آسیای مرکزی، و تثبیت آن به عنوان یک الگوی میانه‌رو، معتدل و موفق برای تمام اسلام‌گرایان منطقه را می‌توان مهم‌ترین دستاورد زندگی پس از صلح مرحوم نوری در نظر گرفت(2).
روابط با جمهوری اسلامی ایران
مرحوم سیدعبدالله نوری از بدو استقلال تاجیکستان نگاه بسیار مثبتی نسبت به جمهوری اسلامی ایران داشت. زمینه این دیدگاه وی را نیز در دو عامل می‌توان در نظر گرفت: نخست، اشتراکات فرهنگی و زبانی با ایران که تعین‌بخش هویت ملی تاجیک‌ها بود؛ و دوم، حرکت اسلام‌گرا و انقلابی ایران در منطقه که حرکت ملی و اسلامی تاجیک‌ها توانسته بود تا حدودی از آن الگو بگیرد. در پروسه صلح نیز یک عامل اعتماد وی و حضور در مذاکرات را می‌توان ضمانت‌های جمهوری اسلامی ایران در نظر گرفت. عاملی که اگر نبود، شاید وی هیچگاه پای میز مذاکره حاضر نمی‌شد.
وی در ادامه روابط بسیار خوبی را با جمهوری اسلامی ایران شکل می‌دهد و منشا تعامل و ارتباط میان دو ملت پارسی‌زبان و مسلمانِ ایران و تاجیک می‌شود. وی با مقام معظم رهبری نیز دیدار می‌کند و کمتر چهره سیاسی دهه 1370 ایران است که سیدعبدالله نوری را نشناسد و از وی به نیکی یاد نکند.
یکی از نویسندگان تاجیک به نام میرزا یاربیک در کتاب خود تحت عنوان «سروران در نگاه دیگران» به نقل از آیت‌الله خامنه‌ای درباره مرحوم سیدعبدالله نوری نقل می‌کند: «آیت‌الله خامنه‌ای رهبری عالی جمهوری اسلامی ایران درباره شخصیت مرحوم استاد سیدعبدالله نوری (ره) می‌فرمایند: من در چهره‌ی این مرد صلابت و تقوا را می‌بینم که در دیگر رهبران نهضت‌های جهانی ندیده‌ام و او با دیگران فرق دارد».
وب‌سایت رسالت در این باره می‌نویسد: نقل است که هر گاه مرحوم استاد نوری به دیدار آیت‌الله خامنه‌ای می‌رفت با جمله «مرحبا ای ذریه‌ی طبیه» استقبال می‌شد(3).
پی‌نوشت‌ها:
(1) برای مطالعه بیشتر پیرامون صلح تاجیکستان، می‌توان به کتاب «صلح تاجیکان به روایت اسناد»، نوشته سیدرسول موسوی، انتشارات وزارت امور خارجه مراجعه کنید.
(2) با وجود آن که همه به میانه‌روی حزب نهضت اسلامی به عنوان یک جریان سنی معتدل اظهار دارند، اما دولت تاجیکستان از سال 2015 فعالیت این حزب را غیرقانونی اعلام کرده و در تلاش است آن را یک گروه تروریستی اعلام کند. با این حال تا کنون هیچ کشور و سازمانی در جهان این ادعا را نپذیرفته است.
(3) Шахсияти марҳум устод Нурӣ дар баёни дигарон, http://risolattj.com/?p=19650.
(4) برای آشنایی بیشتر با مرحوم سیدعبدالله نوری می‌توانید کتاب «نور در زندان: برگهایی از سرگذشت استاد سیدعبدالله نوری رهبر نهضت اسلامی تاجیکستان» نوشته محمدعلی عجمی، انتشارات اهل قلم، و یا کتاب «آن سوی سیاست: مجموعه سخنرانی‌ها و بیانیه‌های سیدعبدالله نوری»، و «تاریخ تاجیکستان» نوشته مرحوم نوری را مطالعه کنید.
انتهای پیام/
